ความหัวเมือง

​คดีร้อยแปดพันเก้าที่สับสน เพราะแจ้งหรือว่าความผิดที่ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีอยู่เป็นอันมาก เป็นเหตุให้ขุ่นเคืองพระราชหฤทัย เพราะขนาดการฟ้องร้องระหว่างวังหลวงกับวังหน้าก็เหลือมืออยู่แล้ว หัวเมืองก็ยังล้นเข้ามาอีก จึงเมื่อปีมะเมียสัมฤทธิศก พ.ศ. ๒๔๐๑ ได้มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้ประกาศเจ้าต่างกรม เจ้ายังมิได้ตั้งกรม และข้าทูลละอองฯ ผู้ใหญ่ผู้น้อย เจ้าเมืองกรมการหัวเมืองปักษ์ใต้ฝ่ายเหนือให้ทราบทั่วกัน ด้วยแต่ก่อนได้มีหมายประกาศไว้ว่า

คนในพระบรมมหาราชวังเป็นโจทก์ฟ้องกล่าวโทษคนในพระบวรราชวัง ลางทีคนในพระบวรราชวังฟ้องกล่าวโทษในพระบรมมหาราชวังก็มี ที่โจทก์จำเลยเป็นคนฝ่ายเดียวกันฟ้องกันด้วยคดีต่าง ๆ ก็มี ที่กรุงเทพฯ นั้น ก็ได้ให้โจทก์ตามจำเลยแล้ว แต่ที่หัวเมืองราษฎรมีความทุกข์มาฟ้องเจ้าเมืองกรมการผู้รับฟ้อง ลางเมืองไต่ถามได้สังกัดมูลนาย ลางเมืองไม่ได้ไล่เลียง รับแต่ฟ้องไว้พิจารณา ถ้าความนั้นขัดขวางก็บอกส่งฟ้องให้เจ้าคดีความถือลงไปไม่วางยังเวรตามตำแหน่ง ไปเที่ยววางให้ผิดแบบอย่างธรรมเนียม เกิดความเคืองใต้ฝ่าละออง ฯ เนือง ๆ ตั้งแต่นี้สืบ​ไป ถ้าคนในพระบวรราชวังจะฟ้องแด่คนในพระบวรราชวัง ด้วยคดีเป็นหนี้สิ้นชกตีวิวาทฉ้อบัง บังของหลวง หรือปิดบังผู้คนช้างม้าโคกระบือไว้ ไม่ได้เป็นความโจรผู้ร้ายเสี้ยนหนามแผ่นดิน ทั้งไม่ได้เกี่ยวข้องคนในพระบรมมหาราชวังแล้ว ให้เจ้าเมืองกรมการหาตัวนายกองปลัดกองมาพร้อมกัน มอบฟ้องให้นายกองปลัดกองชำระว่ากล่าวกันเอง ถ้าแม้นโจทก์อยู่กองหนึ่ง จำเลยอยู่กองหนึ่ง ก็ให้นายกองปลัดกองทั้งสองฝ่ายมามอบฟ้องให้ว่ากล่าวไกล่เกลี่ยเสียให้สำเร็จ ถ้าชำระไม่แล้ว ให้เจ้าเมืองกรมการเอาตัวโจทก์จำเลยมาช่วยว่ากล่าวตัดสินเป็นแล้วแก่กัน ไม่ตกลงให้บอกส่งลงมายังเวรมหาดไทย กลาโหม กรมท่าในพระบวรราชวัง อนึ่งคนในพระบวรราชวังจะฟ้องกล่าวโทษนายกอง ปลัดกอง ขุนหมื่น นายหมวด แลไพร่ ว่าเป็นผู้ร้ายมาปล้นสดมฆ่ากันตาย ลักคน ลักช้าง ลักม้าโคกระบือ เป็นความเสี้ยนหนามแผ่นดินข้อใหญ่ จะมอบฟ้องให้นายกองปลัดกองไปชำระไม่ได้ ให้เจ้าเมืองกรมการเอาตัวโจทก์จำเลยมาชำระว่ากล่าวให้ถูกต้องตามกฎหมาย เมื่อนายกอง ปลัดกอง กลัวเจ้าเมืองกรมการจะว่าไม่เป็นสัจเป็นธรรม ก็ให้นายกอง ปลัดกอง ในพระบวรราชวังไปนั่งฟังผิดแลชอบ ถ้าการนั้นขัดขวางจะต้องบอกหารือ หรือส่งตัวโจทก์จำเลยลงไปให้ชำระที่กรุงเทพ ฯ ก็ให้แต่งกรมการคุมตัวลงไปส่งในพระบวรราชวัง แต่ให้บอกลงไปยังเวรมหาดไทย กลาโหม กรมท่าในพระบรมมหาราชวังให้ทราบจงทุกครั้ง อย่าให้มอบฟ้องให้โจทก์จำเลยถือลงไปเป็นอันขาด

อนึ่ง คนในพระบวรราชวังจะฟ้องหากล่าวโทษคนในพระบรมมหาราชวัง ๆ จะฟ้องหากล่าวโทษคนในพระบวรราชวัง ด้วยความแพ่ง อาญา อุทธรณ์ นครบาลก็ดี ให้เจ้าเมืองกรมการเอาตัวมาชำระว่ากล่าวไปตามกฎหมาย ให้ไล่เลียงให้รู้สังกัดมูลนาย เมื่ออ้ายมีชื่อจะให้การซัดทอดถึงคนซึ่งอยู่ในพระบรมมหาราชวัง แลพระบวรราชวังก็ดี อ้ายคนร้ายรู้สึกคดี จะหลบหนีมาหานายที่กรุงเทพ ฯ ขอหนังสือมูลนายนอกตำแหน่งบังคับให้ชำระให้ส่งก็ดี อย่าเพ่อเชื่ออย่าเพ่อทำตาม ต่อมีหนังสือ​เจ้าพนักงานมหาดไทย กลาโหม กรมท่า ในพระบรมมหาราชวังขึ้นมาเป็นสำคัญจึงให้ทำตามบังคับ ถ้าแม้นอ้ายมีชื่อผู้ร้ายเป็นคนต่างบ้านต่างเมืองเอาตัวไม่ได้ ให้เจ้าเมืองกรมการรีบบอกลงไป ณ กรุงเทพ ฯ โดยเร็ว จะได้มีหนังสือไปถึงเจ้าเมืองกรมการหัวเมืองทั้งปวง ให้สืบสาวจับส่งมาให้เจ้าเมืองกรมการเมืองต้นเหตุชำระต่อไป ถ้าเจ้าเมืองกรมการชำระขัดขวางจะต้องบอกหารือแลบอกส่งตัวโจทก์จำเลยลงไป ถ้าแม้นโจทก์หรือจำเลยเป็นคนในพระบรมมหาราชวังบ้าง หรือเป็นคนในพระบวรราชวังบ้าง ให้บอกส่งลงไปยังเวรมหาดไทย เวรกลาโหม เวรกรมท่า ในพระบรมมหาราชวังฉบับ ๑ แล้วให้บอกไปยังเวรมหาดไทย เวรกลาโหม เวรกรมท่า ในพระบวรราชวังฉบับ ๑ ควรจะส่งความไปว่าในพระบวรราชวังจะได้ส่งไป ควรจะเอาตัวไว้ชำระในพระบรมมหาราชวัง จะได้ให้ชำระว่ากล่าวกัน หรือพอจะประชุมพร้อมกันชำระได้ ก็จะได้ให้ชำระให้แล้วตามกฎหมาย ถ้าแม้นโจทก์จำเลยเป็นคนในพระบรมมหาราชวังทั้งสองฝ่าย อย่าให้บอกลงไปยังเวรมหาดไทย เวรกลาโหม เวรกรมท่า ในพระบวรราชวังเลย ให้บอกลงไปในพระบรมมหาราชวังแห่งเดียว ให้เจ้าเมืองกรมการทำให้ถูกต้องตามประกาศนี้จงทุกประการ ฯ

เรื่องความหัวเมืองทำนองนี้ กล่าวได้ว่า ไม่ว่าจะเป็นสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หรือยุคใด ๆ ก็ตาม ย่อมเป็นการยากยิ่งในการกำราบปราบปราม เนื่องจากห่างไกลพระเนตรพระกรรณ คดีดังกล่าวมานี้จึงเกิดขึ้นเนือง ๆ และต้องคอยจ้ำจี้จ้ำไชกันอยู่เนือง ๆ เช่นกัน

----------------------------