ศาลพลเรือน

​ศาลพลเรือน และการพิสูจน์ความผิดของคนไทยในสมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี จากจดหมายเหตุของพ่อค้าฮอลันดาชื่อโยสเซาเต็น ซึ่งเข้ามาอยู่ในกรุงศรีอยุธยาในรัชสมัยพระเจ้าทรงธรรมและพระเจ้าปราสาททอง ได้ให้ความรู้แก่ชาวเราพอสมควรในทัศนะของฝรั่ง เพราะผู้เป็นเจ้าของจดหมายนี้เข้ามาอยู่นาน และใกล้ชิดกับเหตุการณ์ความเป็นไปของบ้านเมืองและสังคมไทยเป็นอย่างดีพอใช้

จดหมายเหตุของเขาพรรณนาไว้หลายเรื่องด้วยกัน อาทิ การปกครอง การทหาร ศาสนา ขนบธรรมเนียม การค้า ฯลฯ แต่จะขอนำเฉพาะเรื่องศาลพลเรือน กับการพิสูจน์ความผิดถ่ายทอดมาไว้เท่านั้น เพราะเป็นจุดหมายของการเรียบเรียงหนังสือเล่มนี้ เขาเล่าไว้อย่างน่าฟังว่า

ศาลแพ่งและศาลอาญาทั่วราชอาณาจักร มีผู้พิพากษาซึ่งประเพณีและกฎหมายแต่โบราณกำหนดให้เป็นผู้นั่งพิจารณาคดี เฉพาะในกรุงศรีอยุธยานั้น นอกจากศาลต่าง ๆ และผู้พิพากษาตามธรรมดาแล้ว ยังมีคณะลูกขุนอีก ๑๒ ท่าน ประกอบด้วยข้าราชการผู้ใหญ่ผู้หนึ่งเป็นประธาน ตั้งขึ้นไว้ประดุจศาลสูง ณ ศาลสูงนี้ ผู้ไม่พอใจในคำตัดสินศาลชั้นต้น ย่อม​อุธรณ์ขึ้นมาให้ศาลสูงพิจารณาใหม่ได้ โดยมากศาลสูงมักจะพิพากษาตามมติของศาลชั้นต้น

ในศาลสูงและศาลชั้นต้น โจทก์จำเลยต้องให้การผ่านทนายความ เป็นคำให้การด้วยปากเปล่า ๆ ก็มี ด้วยลายลักษณ์อักษรก็มี การพิจารณาคู่คดีและพยาน มีเสมียนศาลคอยจดบันทึกคำให้การไว้ในสมุด ซึ่งคู่ความจะต้องเซ็นไว้เป็นหลักฐาน และผู้พิพากษาก็นำสมุดนี้ไปไว้จนถึงนัดหน้า ในการพิจารณานัดใหม่ผู้พิพากษาก็จะนำสมุดดังกล่าว มาเปิดให้คู่คดีได้รู้เห็นแล้วจึงดำเนินการพิจารณาต่อไป ข้อความที่คู่คดีกล่าวอย่างใด เสมียนศาลก็จดลงไว้อีก และให้คู่คดีเซ็นชื่อ ด้วยเหตุนี้ข้อพิพาทเป็นอันมาก กว่าจะพิจารณาเสร็จสิ้นก็กินเวลานาน บางคดีกว่าจะตัดสินได้กินเวลาเป็นปี ๆ ทีเดียว และทั้งโจทก์จำเลยก็ต้องเสียค่าใช้จ่ายมากมาย แต่ในที่สุดคดีก็จะมาถึงศาลสูง ลูกขุนทั้ง ๑๒ ท่านพร้อมด้วยท่านประธาน ก็จะเข้าประชุมพิจารณาปรึกษาโทษให้เด็ดขาดไป คำตัดสินของศาลสูงนี้เป็นที่สิ้นสุด

ในความคดีอาญา เช่นหมิ่นประมาท ลักขโมย ฆาตกรรม ขบถ ฯลฯ ผู้ถูกกล่าวหาอาญาจับกุมนำตัวมากักขังได้แล้ว จึงมีการเบิกตัวให้ผู้พิพากษาพิจารณาโทษ เมื่อมีหลักฐานอย่างแจ่มชัดแต่จำเลยยังยืนยันปฏิเสธความผิด จำเลยจะถูกทรมานให้รับสารภาพ คำให้การใด ๆ ในขณะถูกทรมานเสมียนศาลก็จะจดเอาไว้ในสมุด และนำไปให้ที่ประชุมผู้พิพากษา ครั้นแล้วจึงมีการพิพากษาและนำตัวไปลงโทษ แต่ถ้าหากว่าเป็นคดีร้ายแรงซึ่งจะต้องถูกลงโทษด้วยการประหาร คดีเหล่านี้ไม่อยู่ในอำนาจของคณะลูกขุน พระมหากษัตริย์เท่านั้นที่จะเป็นผู้ทรงโปรดให้ลงโทษประหาร หรือลดโทษเป็นอย่างอื่น หรือจะทรงปล่อยตัวไปก็ได้ทั้งนั้น สุดแล้วแต่น้ำพระทัยของพระองค์ ถ้าพระมหากษัตริย์เป็นผู้ร้อนแรงด้วยอารมณ์ หรือพระองค์เป็นผู้ประกอบไปด้วยพระเมตตา คนโทษก็จะถูกประหารหรือจำคุกตลอดชีวิต หรือลดหย่อนผ่อนโทษหรือได้รับการปลดปล่อยตามแต่พระอุปนิสัยของเจ้าชีวิตเป็นเกณฑ์

กล่าวโดยทั่วไปแล้ว ความผิดขั้นอุกฤษฏ์เช่นนี้มักจะถูกลงโทษตาม​ความหนักเบาของความผิด เช่นจะถูกปรับ ปลดจากตำแหน่งถูกเนรเทศไปอยู่ในแดนทุรกันดาร ถูกจับตัวเป็นทาส ถูกริบทรัพย์สมบัติ ถูกตัดมือตัดเท้า ถูกต้มน้ำมัน ถูกตัดขาผ่าอก หรือถูกลงโทษอย่างทารุณกรรมอื่น ๆ คนโทษใดถูกประหารหรือถูกเนรเทศ ทรัพย์สมบัติของเขาจะถูกริบเข้าพระคลังมหาสมบัติหลวงโดยสิ้นเชิง

ในการพิจารณาความผิดโดยการให้พิสูจน์ ไม่ว่าจะเป็นความแพ่งหรือความอาญา และจำเป็นต้องใช้วิธีพิสูจน์เป็นทางเดียวที่จะทราบความจริง เช่นในกรณีที่ไม่มีพยานหลักฐานที่จะชี้ให้เห็นว่าเป็นผู้ผิดหรือผู้บริสุทธิ์ คณะผู้พิพากษาเมื่อไม่สามารถจะพิพากษาให้เด็ดขาดลงไปได้ และทั้งฝ่ายโจทก์จำเลย ขอร้องให้ใช้วิธีพิสูจน์ คณะผู้พิพากษาก็จะอนุมัติได้ การพิสูจน์ความบริสุทธิ์นั้นมีทำกันหลายอย่าง เช่นดำน้ำ ลุยไฟ เอามือจุ่มในกระทะน้ำมันกำลังเดือด ๆ หรือการกลืนข้าวศักดิ์สิทธิ์ วิธีการพิสูจน์ดังกล่าว จำต้องมีพิธีการและต้องกระทำกันในที่เปิดเผยต่อหน้าคณะผู้พิพากษา และประชาชน การพิสูจน์ด้วยวิธีดำน้ำ เขากระทำดังนี้ ปักเสาสองเสาลงในน้ำแล้วให้คู่พิพาททั้งสองเกาะเสาลงดำไปใต้น้ำให้พร้อมกัน ผู้ที่อยู่ใต้น้ำได้นานกว่าผู้นั้นเป็นผู้ชนะคดี ผู้ที่โผล่ขึ้นมาก่อนเป็นผู้แพ้ การพิสูจน์วิธีอื่นก็เหมือนกัน เช่นการจุ่มมือลงไปในกระทะน้ำมันที่กำลังเดือด มือของใครพองน้อยกว่าผู้นั้นชนะ ในการเดินลุยไฟเพื่อพิสูจน์ความบริสุทธิ์นั้น คู่พิพาทจะต้องเดินลุยไฟที่กำลังลุกแดง โดยมีเจ้าหน้าที่คอยกดบ่าไว้ทั้งสองข้าง ผู้ที่เดินลุยไฟไปได้โดยตลอดแลมีบาดเจ็บบวมเล็กน้อย จะเป็นผู้ชนะความ

ส่วนการพิสูจน์กลืนข้าวศักดิ์สิทธิ์นั้น มีการประกอบพิธีให้ขลังโดยนิมนต์พระภิกษุสงฆ์มาเป็นประธาน คู่ความที่กลืนข้าวนั้นได้โดยมิมีการอาเจียนออกมาหรือว่าอาเจียนน้อยก็เป็นผู้ชนะ เมื่อการพิสูจน์โดยวิธีการต่าง ๆ ปรากฏผลแพ้และชนะกันไปเช่นนี้ ฝ่ายผู้ชนะจะได้รับฉันทานุมัติ จากผู้พิพากษาให้เป็นอิสระทันทีและประชาชนญาติพี่น้อง เพื่อนฝูง บริวารของฝ่ายชนะก็จะแห่แหนพากลับบ้าน ส่วนผู้แพ้นั้นตรงกันข้ามเลยทีเดียว ถ้าหากเป็นคดีอาญาก็จะถูกลงโทษตามความผิดมากหรือน้อย แต่หากเป็น​คดีแพ่ง จะถูกปรับไหมหรืออาจถูกจำขังด้วย

เล่าความตามข้อเขียนของชาวฮอลันดา สิ้นกระแสความแล้ว ที่นี้หันมาดูเรื่องราวอันเป็นจดหมายเหตุของไทยเราเองบ้างว่า เรื่องการพิสูจน์ความผิดดังกล่าวมา โดยเฉพาะการดำน้ำลุยไฟนั้น เขาเรียกว่า “ลักษณพิสูทธดำน้ำลุยเพลิง” มีปรากฏในกฎหมายตราสามดวง โดยเขียนด้วยเส้นรง^๑ ลงในสมุดข่อย ถ้อยคำสำนวนตลอดจนตัวสะกดการันต์ขอให้คงไว้ตามเดิม ดังนี้

ลักษณพิสูทธดำน้ำลุยเพลิง

พระบาทสมเด็จพระเจ้ารามาธิบดี ศรีสินธรบรมจักรพรรดิศร บวรธรรมมิกมหาราชาธิราชเจ้า ผู้ผ่านพิภพถวัลราชศิริสมบัติในกรุงเทพมหานครบวรทวาราวะดี ศรีอยุทธยามหาดิลกภพนพรัตนราชธานบุรีรมย์ อุดมราชมหาสถาน เสด็จออกพระที่นั่งมังคลาภิเษก พร้อมด้วยชาวเจ้าเง่ายุพราชมุขมาตยามนตรีกระวีชาติราชปุโรหิตา โหราราชบัณฑิตยเฝ้าบำเรอบาท จึงมีพระบรมราชโองการมารพระบันฑูรสุรสีหนาทตำรัส เหนือเกล้า ฯ สั่งว่า ถ้าอาณาประชาราษฎรข้าขอบเขตขันธเสมามณฑลจะพิพาทหาคดีแก่กัน ถึงพิสูทธแก่กัน ให้กระทำตามพระราชบัญญัตินี้

๑ มาตราหนึ่ง มีพระราชกฤษฎีกาไว้ว่า ถ้าโจทก์จำเลยจะถึงพิสูทธแก่กันมี ๗ ประการ ๆ หนึ่งให้ล้วงตะกั่ว ๑ สาบาล ๑ ลุยเพลิงด้วยกัน ๑ ดำน้ำด้วยกัน ๑ ว่ายขึ้นน้ำข้ามฟากแข่งกัน ๑ ตามเทียนคนละเล่มเท่ากัน ๑ เมื่อแรกจะพิสูทธนั้นให้ตระลาการคุมลูกความทั้งสองไปซื้อไก่เป็นแห่งเดียวกัน ซื้อสีผึ้ง ๑ ด้ายดิบ ๑ ฝักส้มป่อย ๑ ผลมะกรูด ๑ หม้อข้าวใหม่ ๑ หม้อแกงใหม่ ๑ ผ้านุ่ง ๑ ผ้าห่ม ๑ แห่ง​เดียวกัน จ่ายเครื่องบายสีแห่งเดียวกัน แล้วให้ตระลาการเกาะลูกความทั้งสองไว้ในตระลาการ ให้ลูกความนุ่งขาวห่มขาว อยู่กรรมในตระลาการ ๓ วัน อย่าให้คู่ความเดินไปมานอกกรรม แลให้กระลาการหุงข้าวให้ลูกความกิน ให้คอยดูลูกความจะดีร้ายประการใด ถ้าลูกความผู้ใดด่าตีลูกความข้างหนึ่ง ท่านว่ามันพิรุทธ ให้เอามันผู้ตีด่านั้นเป็นแพ้ อนึ่งถ้าคู่ความอยู่กรรมในตระลาการคอยระวังอย่าให้ผู้ใดไปมาหาสู่พูดจากันได้ แลลูกความข้างหนึ่งหนีออกไปนอกกรรม ท่านให้เอามันผู้หนีออกไปจากกรรมนั้นเป็นแพ้ อนึ่งถ้าโจทก์จำเลยจะถึงพิสูทธดำน้ำแก่กัน ให้ตระลาการปักหลักห่างกัน ๖ ศอก เมื่อจะดำน้ำให้ปลูกโรงศาลบวงสรวงเทพยดา แลให้แต่งเครื่องบวงสรวงขึ้นศาลจงถ้วนดั่งนี้ ผ้าขาว ๕ คืบ ๒ ผืน เป็ด ๒ ตัว ไก่ผู้ ๒ ตัว หม้อข้าวใหม่ ๔ ใบ หม้อแกงใหม่ ๔ ใบ เครื่องบายสีครบ จุดธูปเทียนบูชาเทพยดาก่อน

๒ มาตราหนึ่ง ถ้าจะพิสูทธลุยเพลิงดำน้ำต่อกัน ให้ตระลาการหมายให้แก่นายประกัน ให้เรียกเอาเงินแก่โจทก์จำเลย เงินใส่คราดข้างละ    ๒   ๒ ^๒ ค่าอ่านคำสัจจาธิษฐานเสียให้แก่อาลักษณข้างละ    ๑   ๒ ค่าข่มฅอข้างละ        ๒ ค่าหัวหลักข้างละ    ๑   ๒ ค่าตีฆ้องข้างละ        ๒ ค่าที่นั่งข้างละ    ๓     ค่ากลังข้างละ        ๒ ค่าผู้คุมข้างละ    ๑   ๒ เครื่องกระยาการทั้งนี้ ​กระแชงข้างละสองผืน ผ้าขาวนุ่งห่มข้างละสำรับ ผ้าขาววงผราข้างละผืน ไก่ตัวผู้รู้ขันประจำยามข้างละตัว ไก่บังสุกุลไหว้เทพารักษข้างละ ๒ ตัว เหล้าไหว้เทพารักษข้างละสองภาง เหล้าเลี้ยงตระลาการข้างละสองภาง ข้าวสารข้าวเจ้าข้างละ ๒ แล่ง ข้าวสารข้าวเหนียวข้างละ ๒ แล่ง หม้อข้าวหม้อแกงใหม่ มีฝาละมีครบข้างละสำรับ กระออมใหม่ใส่น้ำข้างละใบ ครกกระเบือ สากกระเบือ จะหวักกระบวยข้างละสำรับ จอกรองเหล้าข้างละสองใบ สีผึ้งแข็งหนักข้างละ   ๑๒     ด้ายใส่คราด ด้ายวง มงคลสูตร แลผูกประเคนข้างละถอด พริกเทศ กระเทียม หอม ตะไคร้ ข่า กระชาย สำรับจะทำไก่ หมาก พลู ปูน ยาสูบ เคย เกลือ ซึ่งจะกินในมณฑลแลเลี้ยงตระลาการทั้ง ๓ วันให้ครบ ให้แบ่งหาเครื่องทั้งนี้คนละกึ่ง หวีสางผมข้างละอัน น้ำมันกระแจะจวงจันทน์ แลไม้เส้า ไม้ราว กระแชง ซึ่งตระลาการจะอยู่ตกแก่โจทก์จำเลยเท่ากัน แลให้นายประกันว่าแก่โจทก์ว่าแก่จำเลยให้เอาเครื่องทั้งนี้ออกมายังตระลาการในเพลาพระอาทิตย์บ่ายคล้อยสองโมงให้มาพร้อมกัน ให้เข้ามณฑลซึ่งจะลุยเพลิงแลดำน้ำกันนั้น อนึ่งไม้หลักตกแก่นายดาบ ตีฆ้องตกแก่ตระลาการ เมื่อจะดำน้ำตกแก่ทนายกรมยุกรบัตรกลั้น ถ้าพ้น ๓ กลั้นแล้ว ให้จัตุทำมรงลงยกโจทก์ยกจำเลยขึ้นทั้งสองข้างถ้ากลั้นมิได้ผุดขึ้นก่อนนั้น ก็ให้จัตุทำมรงลงยกเอาผู้ชนะนั้นมาแล้วแลให้ตระลาการถามผู้แพ้ซึ่งผุดก่อน ให้รู้เหตุผลว่าเป็นกระไรจึ่งผุดขึ้นมา

๓ มาตราหนึ่ง ถ้าจะพิสูทธลุยเพลิงแก่กัน ท่านให้ขุดรางเพลิงยาว ๖ ศอก กว้างศอก ๑ ฦกศอก ๑ ถ่านเพลิงหนาคืบ ๑ ให้ตระลาการเรียกเอาเงินค่าทำเนียมแก่โจทก์จำเลย ค่าที่นั่งข้างละ   ๑      ค่าอ่านสัจจาธิษฐานข้างละ    ๑   ๒ ค่าอ่านสำนวนข้างละ    ๑   ๒ ค่าผู้คุมข้างละ    ๑   ๒ ค่าบายสีข้างละ        ๓ พิสูทธลุยเพลิงหน้าพระกาลข้างละ        ๓ ค่าใส่คราดข้างละ    ๒   ๒ เข้ากันเป็นเงิน   ๓๓   ๒ ให้โจทก์ให้จำเลยล้างเท้าเสียจงหมด ให้ผู้คุมแลตระลาการผู้อ่านสัจจาธิษฐานพิจารณาฝ่าเท้านิ้วเท้าโจทก์จำเลย เป็นบาดแผลฟกช้ำอยู่เก่าใหม่ประการใดบ้าง ก็ให้ตระลาการผู้อ่านสัจ​จาธิษฐานเขียนเป็นรูปนิ้วเท้าฝ่าเท้า แล้วให้กฎหมายไว้ด้วยกัน อนึ่ง เมื่อลุยเพลิงแล้วให้ดูไปกว่าจะถึง ๓ วัน ๕ วัน ๗ วันจงสิ้นกำหนด จึ่งให้ล้างเท้า อนึ่งถ้าเห็นสำคัญให้ลงเข็ม อนึ่งถ้าพิสูทธลุยเพลิงพอง หลังเท้าหลังนิ้วจะเอาเป็นแพ้นั้นมิได้ ถ้าแลโจทก์จำเลยมิได้พองด้วยกันทั้งสองข้าง ย่อมมีความสัจจังจริงด้วยกันทั้งสองข้าง จึ่งให้พิสูทธดำน้ำต่อไป ถ้าโจทก์จำเลยพองด้วยกันทั้งสองข้าง ท่านว่ามันย่อมมีเท็จทั้งสองข้าง จึ่งพองด้วยกัน

๔ มาตราหนึ่ง ว่าเนื้อความมันทั้งสองพิพาทถึงพิสูทธลุยเพลิง ถ้ามันข้างหนึ่งเป็นกลโกหก รู้เวทอาคมมนตราเสกเป่า มันผู้นั้นไม่พอง ให้ข้างหนึ่งพองแลพองด้วยกันก็ดี ให้เสมียนผู้คุมระวังดู ถ้าเห็นพิรุทธมันทำดั่งนั้น เอามาพิจารณาต่อไป...

การพิสูจน์ด้วยวิธีนี้ ประกอบพิธีกรรมตามลัทธิไสยศาสตร์ขออานุภาพเทพาอารักษ์ทั้งหลาย ช่วยคุ้มครองผู้บริสุทธิ์ให้ดำได้นานและดล​บันดาลให้ผู้ผิดมีอันเป็นไปต่างๆ นานา ที่ไม่สามารถจะดำอยู่ในน้ำได้นาน เช่นในโองการดำน้ำที่อาลักษณ์อ่านประกอบพิธีกรรม มีความตอนหนึ่งว่า

มีอีกตอนหนึ่งว่า

ส่วนผู้บริสุทธิ์จริง ๆ ก็มีคำขอความคุ้มครองเช่นว่า

​เรื่องการพิสูจน์ดำน้ำนี้มีปรากฏตัวอย่างที่ทำกันในสมัยกรุงศรีอยุธยา กล่าวไว้ในวรรณคดีเรื่อง ขุนช้างขุนแผน ตอนที่จมื่นไวยกับขุนช้างเป็นความกัน โดยจมื่นไวยกล่าวหาว่าขุนช้างพยายามฆ่าตนเมื่อยังเป็นเด็ก แต่ขุนช้างปฏิเสธ จมื่นไวยจึงท้าให้พิสูจน์ด้วยดำน้ำว่า “ถ้าแม้นแพ้แก่สัตย์ดำนัทที ขอถวายชีวีพระทรงธรรม” สมเด็จพระพันวัสสาก็ทรงอนุมัติตาม เพื่อให้ได้เป็นรูปร่างความเชื่อมั่นในสมัยนั้น จะขอตัดตอนมาเล่าเฉพาะเกี่ยวกับเรื่องนี้ ตอนจัดเตรียมพิธีพิสูจน์ดำน้ำดังนี้

และในการพิสูจน์ดำน้ำครั้งนั้น ครั้งแรกพระไวยดำอยู่เหนือน้ำ ขุน​ช้างดำทางใต้น้ำ เมื่อดำลงไปแล้ว ขุนช้างก็รีบผุดขึ้นมาทันทีโดยอ้างว่าถูกวิชาพระไวย ดังเช่น

ครั้นแล้วสมเด็จพระพันวัสสา ก็ให้เปลี่ยนขุนช้างขึ้นข้างเหนือน้ำ และพระไวยมาอยู่ทางใต้น้ำกลับกัน แต่แล้ว

จึงเป็นอันว่าการพิสูจน์ดำน้ำคราวนี้ ขุนช้างแพ้