- เมษายน
- วันที่ ๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๔ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- —หนังสือขอมจารึกบนลานทอง
- วันที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๑๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๑๔ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๑๔ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๑๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๑๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๒๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๒๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๒๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- พฤษภาคม
- มิถุนายน
- กรกฎาคม
- สิงหาคม
- พฤศจิกายน
- ธันวาคม
- มกราคม
- กุมภาพันธ์
- วันที่ ๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- —เล่าเรื่องไปสุมาตรา เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๖
- วันที่ ๑๐ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๑๐ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๑๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๑๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๑๙ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๒๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- มีนาคม
- วันที่ ๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- —ระเบียบการพระบรมวงศานุวงศ์กราบถวายบังคมลา
- วันที่ ๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๑๐ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- —กำหนดระยะทางเสด็จ ฯ
- วันที่ ๑๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๑๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๒๐ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๒๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๒๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๒๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ น
- วันที่ ๓๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
- วันที่ ๓๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ น
วันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร
บ้านซินนะมอน ฮอลล์, ปีนัง.
วันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ พุทธศักราช ๒๔๗๖
ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ
หม่อมฉันส่งจดหมายฉะบับที่เขียนถวายท่านเมื่อวันเสารที่ ๒๔ ไปแล้วได้วันหนึ่ง ก็ได้รับลายพระหัดถ์ฉะบับลงวันที่ ๒๔ สวนมา จดหมายที่หม่อมฉันจะเขียนฉะบับนี้ จึงยังไม่มีเรื่องใหม่ที่จะทูลเสนอ เพราะเขียนไปในจดหมายฉะบับก่อนหมดแล้ว มีแต่เรื่องที่จะทูลสนองลายพระหัดถ์ซึ่งพึ่งได้รับนี้
๑. คำว่า “หน่อคำลำแก้ว” เปนคำโบราณ “หลุดแล้วจากต้น” เปนพระราชนิพนธ์ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงผูกขึ้นนั้น หม่อมฉันเห็นชอบด้วยตามพระดำริ
๒. เรื่องมือเจ้าเซ็นหม่อมฉันก็ไม่เคยได้ยินอธิบาย ว่าเพราะเหตุใดจึงทำเครื่องหมายพระเปนเจ้าทั้ง ๕ เปนรูปมือ ได้แต่เดาว่าเห็นจะหมายว่ามีสายโลหิตติดต่อกัน และจะไม่พึงเพิ่มขึ้นอีกได้
๓. เรื่องเสด็จไปพระราชทานเพลิงศพนายทหารแทนพระองค์ตามที่ตรัสเล่ามา น่าสงสารความลำบากที่ต้องแต่งพระองค์ยิ่งกว่าที่หม่อมฉันคาด แต่ทรงพรรณนากระบวรงานอ่านเพลิน คิดดูก็ชอบกล การที่จะเล่าอะไรให้เข้าใจดูเหมือนจะต้องเปนคนชั้นเดียวกัน หรือได้รับความอบรมอย่างเดียวกัน เรื่องอะไรๆที่พรรณนาในหนังสือพิมพ์เดี๋ยวนี้ แม้ยืดยาวอ่านแล้วหลับตานึกก็ไม่ใคร่เห็นรูป เรื่องงานศพนายทหารเมื่ออ่านตามที่ทรงพรรณนาเพียงนั้นก็เข้าใจได้ซึมซาบ ดูเปนงานเชลยศักดิ์เปนแต่มาเผาที่ท้องสนามหลวง ไม่เข้ารูปเมรุกลางเมืองแต่อย่างหนึ่งอย่างใด ปลาดอีกอย่างหนึ่งที่ทำสมุดรูปรัฐธรรมนูญ ตั้งเปนประธานแทนศพที่กลางสถานและเอาศพตั้งรอบ เปนอย่างศพฝากเผาที่โดยปกติเขาตั้งตามมุมเมรุหรือปรำรายต่อไป เปนความคิดแปลกอยู่ รู้ได้ว่ามิใช่ความคิดของคนโบราณ หรือช่างที่เคยทำเมรุ
๔. เรื่องที่ทรงท้อพระทัยในการที่เปนเถ้าแก่นั้น หม่อมฉันไม่ถือ มันแล้วแต่บุญแต่กรรม จะทูลอธิบายเลยไปถึงคติของหม่อมฉันในเรื่องที่ลูกจะมีเมียหรือมีผัว หม่อมฉันไม่เคยบังคับให้แต่งกับใคร เพราะเห็นสำคัญอยู่ที่ตัวเด็กรักชอบกันหรือไม่ เปนการภายหน้าของตัวเขาทั้งสองซึ่งอาจจะเปนสุขหรือเปนทุกข์ได้มาก ควรต้องเปนความรับผิดชอบของตัวเขาเอง พ่อแม่คอยแต่วินิจฉัยว่าเปนการสมควรกันหรือไม่ ถ้าเห็นสมควรหรือไม่ขัดข้องก็ควรยินดีตกแต่งหรือให้อนุญาต ถ้าไม่เห็นชอบด้วยก็ห้ามปราม ถ้าห้ามไม่ฟังจะใช้อาญาอย่างแรงก็ตัดเสียจากครัวเรือน เพียงเท่านั้น ชายดิศกับหญิงหลุยเกิดรักกันขึ้น หม่อมฉันเห็นชอบด้วยจึงเอาเปนธุระอุดหนุน
๕. หม่อมฉันได้เขียนจดหมายไปถึงหญิงจงฉะบับ ๑ ยังไม่ทราบว่าเธอจะได้เอาความนั้นไปกราบทูลให้ท่านทราบแล้วหรือยัง หม่อมฉันนึกวิตกถึงงานพระศพพระองค์อรุณ๑ ด้วยเปนเวลาเจ้านายตกอับ เจ้านายผู้ใหญ่ก็กระจัดพลัดพรายไปเสียมาก เหลืออยู่ในกรุงเทพฯ ไม่กี่พระองค์ มีแต่พวกหม่อมเจ้าก็ถือทิษฐิต่าง ๆ กัน พระองค์อรุณลูกเต้าท่านก็ไม่มี ญาติทางเจ้าจอมมารดาก็ดูเหมือนจะมีน้อย หม่อมฉันนึกเกรงว่างานพระศพจะร่องแร่งจนน่าสมเพช จึงสั่งขอแรงลูกทุกๆคน ให้ไปในงานนั้นพอให้มีจำนวนพระญาตินุ่งขาวมากขึ้น หม่อมฉันนึกว่าถ้ามีใครบอกกล่าวชักชวนในพวกพระองค์เจ้าตั้งและพวกหม่อมเจ้าก็เห็นจะไปกันมาก พวกที่เปนอันทพาลจะไม่ไปก็ตามใจเขา ถ้ามีไปด้วยกันมากในงารพระองค์อรุณก็คงต่อไปถึงงารพระองค์อรประพันธ์ด้วย แต่พระศพนั้น ญาติทางเจ้าจอมมารดาของท่านมีมาก ไม่ใคร่น่าวิตก
ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด
-
๑. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น ๔ พระองค์เจ้าอรุณวดี ↩