วันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร

​บ้านซินนะมอน ฮอลล์, ปีนัง.

วันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ พุทธศักราช ๒๔๗๖

ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ

หม่อมฉันส่งจดหมายฉะบับที่เขียนถวายท่านเมื่อวันเสารที่ ๒๔ ไปแล้วได้วันหนึ่ง ก็ได้รับลายพระหัดถ์ฉะบับลงวันที่ ๒๔ สวนมา จดหมายที่หม่อมฉันจะเขียนฉะบับนี้ จึงยังไม่มีเรื่องใหม่ที่จะทูลเสนอ เพราะเขียนไปในจดหมายฉะบับก่อนหมดแล้ว มีแต่เรื่องที่จะทูลสนองลายพระหัดถ์ซึ่งพึ่งได้รับนี้

๑. คำว่า “หน่อคำลำแก้ว” เปนคำโบราณ “หลุดแล้วจากต้น” เปนพระราชนิพนธ์ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงผูกขึ้นนั้น หม่อมฉันเห็นชอบด้วยตามพระดำริ

๒. เรื่องมือเจ้าเซ็นหม่อมฉันก็ไม่เคยได้ยินอธิบาย ว่าเพราะเหตุใดจึงทำเครื่องหมายพระเปนเจ้าทั้ง ๕ เปนรูปมือ ได้แต่เดาว่าเห็นจะหมายว่ามีสายโลหิตติดต่อกัน และจะไม่พึงเพิ่มขึ้นอีกได้

๓. เรื่องเสด็จไปพระราชทานเพลิงศพนายทหารแทนพระองค์ตามที่ตรัสเล่ามา น่าสงสารความลำบากที่ต้องแต่งพระองค์ยิ่งกว่าที่หม่อมฉันคาด แต่ทรงพรรณนากระบวรงานอ่านเพลิน คิดดูก็ชอบกล การที่จะเล่าอะไรให้เข้าใจดูเหมือนจะต้องเปนคนชั้นเดียวกัน หรือได้รับความอบรมอย่างเดียวกัน เรื่องอะไรๆที่พรรณนาในหนังสือพิมพ์เดี๋ยวนี้ แม้ยืดยาวอ่านแล้วหลับตานึกก็ไม่ใคร่เห็นรูป เรื่องงานศพนายทหารเมื่ออ่านตามที่ทรงพรรณนาเพียงนั้นก็เข้าใจได้ซึมซาบ ดูเปนงานเชลยศักดิ์เปนแต่มาเผาที่ท้องสนามหลวง ไม่เข้ารูปเมรุกลางเมืองแต่อย่างหนึ่งอย่างใด ปลาดอีกอย่างหนึ่งที่ทำสมุดรูปรัฐธรรมนูญ ตั้งเปนประธานแทนศพที่กลางสถานและเอาศพตั้งรอบ เปนอย่างศพฝากเผาที่โดยปกติเขาตั้งตามมุมเมรุหรือปรำรายต่อไป เปนความคิดแปลกอยู่ รู้ได้ว่ามิใช่ความคิดของคนโบราณ หรือช่างที่เคยทำเมรุ

๔. เรื่องที่ทรงท้อพระทัยในการที่เปนเถ้าแก่นั้น หม่อมฉันไม่ถือ มันแล้วแต่บุญแต่กรรม จะทูลอธิบายเลยไปถึงคติของหม่อมฉันในเรื่องที่ลูกจะมีเมียหรือมีผัว หม่อมฉันไม่เคยบังคับให้แต่งกับใคร เพราะเห็นสำคัญอยู่ที่ตัวเด็กรักชอบกันหรือไม่ เปนการภายหน้าของตัวเขาทั้งสองซึ่งอาจจะเปนสุขหรือเปนทุกข์ได้มาก ควรต้องเปนความรับผิดชอบของตัวเขาเอง พ่อแม่คอยแต่วินิจฉัยว่าเปนการสมควรกันหรือไม่ ถ้าเห็นสมควรหรือไม่ขัดข้องก็ควรยินดีตกแต่งหรือให้อนุญาต ถ้าไม่เห็นชอบด้วยก็ห้ามปราม ถ้าห้ามไม่ฟังจะ​ใช้อาญาอย่างแรงก็ตัดเสียจากครัวเรือน เพียงเท่านั้น ชายดิศกับหญิงหลุยเกิดรักกันขึ้น หม่อมฉันเห็นชอบด้วยจึงเอาเปนธุระอุดหนุน

๕. หม่อมฉันได้เขียนจดหมายไปถึงหญิงจงฉะบับ ๑ ยังไม่ทราบว่าเธอจะได้เอาความนั้นไปกราบทูลให้ท่านทราบแล้วหรือยัง หม่อมฉันนึกวิตกถึงงานพระศพพระองค์อรุณ^๑ ด้วยเปนเวลาเจ้านายตกอับ เจ้านายผู้ใหญ่ก็กระจัดพลัดพรายไปเสียมาก เหลืออยู่ในกรุงเทพฯ ไม่กี่พระองค์ มีแต่พวกหม่อมเจ้าก็ถือทิษฐิต่าง ๆ กัน พระองค์อรุณลูกเต้าท่านก็ไม่มี ญาติทางเจ้าจอมมารดาก็ดูเหมือนจะมีน้อย หม่อมฉันนึกเกรงว่างานพระศพจะร่องแร่งจนน่าสมเพช จึงสั่งขอแรงลูกทุกๆคน ให้ไปในงานนั้นพอให้มีจำนวนพระญาตินุ่งขาวมากขึ้น หม่อมฉันนึกว่าถ้ามีใครบอกกล่าวชักชวนในพวกพระองค์เจ้าตั้งและพวกหม่อมเจ้าก็เห็นจะไปกันมาก พวกที่เปนอันทพาลจะไม่ไปก็ตามใจเขา ถ้ามีไปด้วยกันมากในงารพระองค์อรุณก็คงต่อไปถึงงารพระองค์อรประพันธ์ด้วย แต่พระศพนั้น ญาติทางเจ้าจอมมารดาของท่านมีมาก ไม่ใคร่น่าวิตก

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด