วันที่ ๒๐ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ดร

​บ้านซินนะมอน ฮอลล์, ปีนัง

วันที่ ๒๐ มีนาคม พุทธศักราช ๒๔๗๖

ทูล สมเด็จกรมพระนริศรฯ

หญิงแดงกับหญิงโหลออกมาถึงปีนังเมื่อวันที่ ๑๘ เชิญลายพระหัดถ์ฉะบับลงวันที่ ๑๗ กับปลาแห้งที่เปนของคุณโตฝากมาให้ หม่อมฉันได้รับไว้แล้วด้วยความยินดีและขอบพระคุณ

ดูหญิงแดงกับหญิงโหลผ่ายผอมอนาถใจ ที่ทรงพระกรุณาประทานอนุญาตให้มา พอจะได้มีเวลาเปลี่ยนอากาศรักษาตัวให้ฟื้นคืนดีเปนพระเดชพระคุณอย่างยิ่ง เรื่องการทูลลานั้นดูก็เปนอันลงรอย ด้วยกระทรวงการต่างประเทศเอากำหนดที่ประทานอนุญาตเปนหลักอายุหนังสือเดิรทาง ถ้าเปนได้เช่นนั้นเสมอไปก็ไม่มีเหตุที่จะเกี่ยงงอน ที่โปรดประทานอนุญาตแก่หญิงทั้ง ๒ กำหนดปีหนึ่งเวลาก็เหลือเฟือ

ที่ทรงปรารภห่วงหม่อมฉันดังอธิบายที่ประทานมา หม่อมฉันรู้สึกจับใจและเข้าใจดี และมีอธิบายที่จะทูลสนองในเรื่องนี้ เพราะตัวหม่อมฉันเองเมื่อก่อนเคยคิดห่วงเจ้านายที่เสด็จไปอยู่ชะวาอย่างนั้นเนือง ๆ ต่อเมื่อไปพบพระองค์ท่านเข้าเอง ท่านตรัสเล่าประวัติและทรงชี้แจงความรู้สึกของท่านให้เข้าใจ จึงกลับเห็นว่าที่จริงเปนสุขสบายดีทุกพระองค์ เหตุมันเข้าระเบียบทางพระศาสนาว่าใจเปนใหญ่ ใจได้ความรู้ทำให้เกิดวิจารณ์ วิจารณ์ทำให้เกิดวังวล กังวลทำให้เกิดเวทนา ผู้ที่อยู่ไกลมิใคร่รู้อะไรในกิจการบ้านเมือง กิจที่จะวิจารณ์ก็มิใคร่มี ความวังวลก็น้อยลง เวทนาก็น้อยลง ใจเปนอุเบกขาเปนพื้น จึงมีความสุข หรือถ้าจะว่าโดยย่อคือเบื่อความรำคาญนั้นเอง ว่าถึงความลำบากเช่นทรงปรารภ ว่าที่แท้เกือบจะไม่มีความลำบากที่ถึงรู้สึกเดือดร้อนอย่างหนึ่งอย่างใด ความลำบากที่มีมักเปนแต่เรื่องขบขัน เช่นหญิงเหลือไปขึ้นเงินแบงก์นั้นเปนต้น ชาวเมืองนี้ทั้งฝรั่งทั้งจีนและแขกดูเขาชอบจะเปนมิตรกับเราทั้งนั้น จะยกตัวอย่างดังพวกมลายูที่ตั้งบ้านรายรอบทางด้านข้างและด้านหลังเขตต์ Cinnamon Hall และพวกฝรั่งตรงด้านหน้าเดี๋ยวนี้ก็คุ้นเคยเปนมิตรไปมาหากันกับพวกเราเสมอ พวกฝรั่งที่เปนชั้นข้าราชการและพวกพ่อค้าดูก็อยากคบหาสมาคม ทางฝ่ายเราเองที่ประพฤติตัวมัธยัสถ์ด้วยปรารถนาจะอยู่เงียบ ๆ ไม่เข้าสมาคมให้ขึ้นชื่ออื้ออึง ในเรื่องที่จะลำบากเดือดร้อนอย่างใดนั้นขอให้วางพระทัยไม่ต้องทรงพระวิตกห่วงใย มีเดือดร้อนจริงแต่ ๒ อย่าง คือเมื่อต้องการจะรู้อะไรหาหนังสือสอบไม่ได้ เช่นเรื่องที่ตรัสถามมาถึงตำแหน่งราชการของกรมหลวงสรรพศิลปปรีชา แต่แรกก็​อั้นอ้นจนปัญญาไปตรวจดูสมุดที่มีอยู่พบหนังสือราชสกุลวงศ เปิดดูอย่างเสี่ยงทายเผอิญไปพบเข้า ว่าได้ทรงกำกับกรมหมอนวดจึงสามารถทูลไปได้ แต่ความลำบากข้อนี้ก็มีทางแก้ด้วยเขียนหนังสือส่งเข้าไปถึงนายสมบุญ โชติจิตร ให้ส่งหนังสือที่ต้องการมาให้ เพียงแต่เสียเวลาสัปดาหะ ๑ แทนที่จะทำให้สำเร็จกิจได้ภายใน ๕ นาที แต่ความลำบากอีกอย่างหนึ่งที่ใคร่จะมีเพื่อนพูดพูดกันให้ถึงใจนั้นแก้ยาก เมื่อคิดหาตัวไปว่าอยากได้ใครเปนเพื่อนพูดก็เห็นขัน เพราะเห็นแต่ท่านพระองค์เดียว จะเชิญเสด็จออกมาก็ไม่ได้ ได้แต่เขียนจดหมายพ่นพิศม์กันสัปดาหะละครั้ง ๑ หรือ ๒ ครั้ง หญิงพูนมีความเห็นว่าจดหมายที่มีไปมาในระวางพระองค์ท่านกับหม่อมฉันจะเปนของสำคัญในทางความรู้ ขอให้เก็บรักษาไว้สำหรับพิมพ์ในอนาคต นี่เปนความเห็นของผู้อื่น มันจะมีราคาเพียงไรก็ประมาณไม่ได้เอง แต่ก็ควรจะเขียนกันให้เรื่อยไปอย่างนี้ เพราะให้ความรื่นเริงบันเทิงใจได้จริงๆ เข้าใจว่าเหมือนกันทั้ง ๒ ฝ่าย

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด