วันที่ ๘ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๙

บ้านปืน เมืองเพ็ชรบุรี

วันที่ ๘ กรกฎาคม รัตนโกสินทร๔๓ศก ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

ไม่ทราบว่ากรมรถไฟเขาหนักอย่างไร เมื่อมาถึงกลางทางมาถามสองหนสามหนว่าจะเสด็จกลับฤๅ ได้รับโทรเลขจากสเตชั่นบางกอกว่าเสด็จกลับพรุ่งนี้ ฤๅวันนี้ ได้เตรียมไว้พร้อมแล้ว นึกแปลกใจว่าจะเกิดขลึกขลักอะไรที่บางกอก ก็ควรจะได้ข่าวนี่เงียบนักเลยทอดธุระ

เมื่อมาถึงที่นี่เข้ามีความเสียใจเป็นอันมาก ด้วยถนนราช​ดำเนินที่ตัดไปใหม่นั้น เขาทำรดับเท่าถนนราชวิถี ดูสูงไปมากแต่เพียงนี้ก็สูงกว่ารดับน้ำกว่าศอก ถ้าถมหินเข้าจะศอกคืบ ดูเป็นทางรถไฟมากกว่าทางเดิน

ข้อที่ร้ายกาจนั้น คือขุดดินข้างที่ในสวน ซึ่งเป็นส่วนวังพลอนไปหมด โดยยาวตามถนนราชดำเนิน ๑๘ เส้น ถนนดำรงรักษ์แลถนนราชดำริห์กว่า ๗ เส้น ฉเพาะขุดดินฟากใน คือในวังเป็นสระสี่เหลี่ยมๆ ติดต่อกันไปกว้างบ้างแคบบ้าง ที่แคบ ๗ วา ที่กว้างถึง ๑๑ วา ลึก ๓ ศอก ๔ ศอก เอาดินขึ้นถมถนนส่วนฟากข้างนอกที่ต่อกับท้องนาทำเป็นคลองดู เมื่อเป็นเช่นนั้นแล้วจะใช้เป็นคลองก็ไม่ได้ไม่ทลุถึงกัน มีเอ็นขั้นน้ำขังไหลไปไหนไม่ได้ ตลอดรอบวังทั้ง ๓ ด้าน การที่คิดว่าจะก่อกำแพงนั้นเป็นอันเลิกขาด ก่อไม่ได้เพราะขุดเสียลึกหนักหนาแล้ว แต่เพียงจะถมก็ยากไม่มีดินจะถม จะเปิดเสียให้เป็นคลองคูทีเดียวก็กว้างถึง ๑๑ วาเหลือเกิน เป็นขุดคลองผดุงรอบบ้าน แลฉิบหายอีก สิ้นสติเหลือที่จะแก้ไขอย่างไร คนเราเกิดมามันช่างเลวทรามอะไรชาตินี้หาความคิดสักนิดหนึ่งไม่ได้ การเรื่องนี้เป็นการจำเป็นที่จะต้องฟ้องเป็นความ...................................................................................................................................ขอให้คิดดูว่าถ้าบ้านศาลาแดงของเจ้าพระยายมราชพเอิญจะถูกทำถนนริมคลองฟากข้างใต้ เขาจะไปขุดเอาดินตามรอบๆ เรือนมาพูนถนนให้ในบ้านเป็นหลุมเป็น​บ่อทั่วไปเช่นนี้ เจ้าพระยายมราชจะร้องฤๅไม่ เป็นการทำลายทรัพย์สมบัติกันจริงๆ ที่ไม่ใช่ที่หลวง เป็นที่ลงทุนซื้อด้วยพระคลังข้างที่ เสียเงินเสียทองเป็นอันมาก ทำให้พื้นที่เสีย โดยกว้างกว่าครึ่งเส้น โดยยาวเกือบ ๓๐ เส้น ซึ่งจะใช้อะไรไม่ได้เลย ไม่แต่เท่านั้น ยังจะต้องถม ไม่ถมทิ้งไว้ก็เป็นบ่อเกิดยุงแลเป็นที่ให้เกิดภัยอันตรายอย่างเดียวกันกับปฐมเจดีย์เช่นนี้ จะเป็นที่เดือดร้อนเพียงใดขอให้คิดดูเถิด เกิดน้อยใจขึ้นมาอยากจะเอาตึกที่ได้สร้างขึ้นชั้นหนึ่งแล้วถวายเป็นวัดฝรั่งเสีย แต่จะรอฟังความดูสักหน่อยหนึ่งก่อน ถึงจะแก้ไขอย่างไรๆ ก็เป็นก่อกำแพงไม่ได้นั้นแน่แล้ว ยังแลไม่เห็นว่าจะทำอย่างไร ทีก็จะต้องเป็นคูเป็นรั้ว ซึ่งไม่ถาวรแลมั่นคงอะไรได้ ด้วยความจำเป็น

เมื่อมาเห็นปรากฏขาดคอมมันเซน จนชั้นฝรั่งเสียเช่นนี้แล้ว ก็ให้ท้อถอยในใจ ในการที่จะสร้างเรือนในกรงลิง ซึ่งไม่มีผู้ใดรู้จักได้รู้จักเสีย รู้จักดี รู้จักชั่ว เห็นจะเปลืองเงินเปล่า ถนนในวังยังมีมาก......................................................................................................................................................................................................ซัดกันไป ซัดกันมาป้วนเปี้ยน อยู่ในพวกเราเท่านั้น ครั้นจะให้คนเราทำเอง ก็มัวแต่จะต้องลูบหลังกระจกเหมือนลิงส่องกระจก จะไม่เป็นโล้เป็นพายอะไรได้ ทำแล้วแก้เล่าเปลืองเงินเปล่าๆ จึงได้เรียกพระยาวรพงษ์พิพัฒน์ให้หานายงานออกมาสัก ๒ คน ๓ คน ฤๅเขาจะเรียกเจ็กที่เคยใช้ออกมาด้วยก็ได้

​แต่ถนนมากไม่ใช่น้อย ส่วนข้างน่าก็มากเป็นสายใหญ่ๆ พระยาวรพงษ์พิพัฒน์ต้องทำงานข้างบางกอกอยู่ด้วย จึงไม่ถอนคนมาได้กี่คนนัก ถ้าหากว่าเจ้าพระยายมราชแบ่งคนศุขาภิบาล เช่นพวกพระรัถยา ฤๅใครซึ่งเคยตัดถนนหนทาง กับนายงานสักคนหนึ่งสองคนออกมาช่วยเป็นนายด้าน ทำถนนสักสองสามสายตอนข้างนอก ตอนข้างในให้พระยาวรพงษ์พิพัฒน์ทำ การคงจะสำเร็จได้โดยเร็ว ถ้าหากว่ายังไม่มีถนนหนทางเช่นนี้ ไม่มีผู้ใดแลเห็นว่าความคิดจะทำอย่างไร ทั้งมีแผนที่ก็ดูไม่เข้าใจ เพราะสเกลไนยตาไทยเรามันเล็ก แลอะไรพ้นจมูกไปก็ไม่เห็น ถ้าสงเคราะห์แบ่งกองศุขาภิบาลออกมาช่วยชั่วคราวหนึ่งได้ เช่นนี้จะเป็นที่ขอบใจหนักหนา.

สยามินทร์