วันที่ ๑๘ ธันวาคม ร.ศ. ๑๒๗

เมืองปราจิณบุรี

วันที่ ๑๘ ธันวาคม ๔๑ร.ศ. ๑๒๗

ถึง เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือวันที่ ๑๗ นั้นแล้ว มีความยินดีที่ไม่ต้องบอกข่าวเรื่องเจ็บไข้อะไรเช่นครั้งก่อน แต่ยังไม่ได้เดินถึง ๖ ชั่วโมง เต็มตามความปราถนาที่จะลอง ๔ ชั่วโมงนั้นได้ลองแล้วเป็นที่ไว้ใจได้ ตั้งแต่มาพึ่งค่อยออกสนุกวันนี้ แต่วันก่อนๆจะว่าไม่สนุกก็ไม่ได้ เพราะกรมดำรงจะคอยปรับบาทหนึ่งตามที่ได้เอาสัญญาไว้แต่แรก ว่าถ้าใครว่าไม่สนุกจะปรับบาทหนึ่ง การแจกที่นี่เขาอยู่ข้างจะคึกคัก กรมมรุพงษ์^๑แจกทุกวัน ซ้ำวันนี้เจ้าศรีใส^๒ก็แจกด้วย แต่อย่ารู้เลยว่าแจกอะไร จะได้ประมูลให้ดีกว่าทางนี้

มีเรื่องที่คิดจะเล่าไปให้ฟังเรื่องหนึ่ง แต่ยังไม่ได้ฤกษ์ที่จะเขียนหนังสือก็นิ่งไว้เสียที เรื่องราวนั้นดังนี้

กรมอดิศร^๓เป็นผู้กล่าวว่านาที่ตั้งพิกัดเก็บเงินค่านานั้น บางแห่งที่เป็นนาดีจริงค่านาขึ้นไปสูง เจ้าของนาต้องลดค่าเช่าลงให้แก่ผู้เช่านาๆ เสียทั้งค่านาเสียทั้งค่าเช่าแล้วยังได้ผลประโยชน์พอ แต่บางแห่งที่เทียบอัตราเสมอกัน แต่นาได้ผลน้อย เจ้าของนาก็จะเรียกค่าเช่าเท่ากับนาที่ได้ผลมาก ค่านาก็เสียเท่ากับนาที่ได้ผลมาก ผู้เช่านาอพยบด้วยเหตุนี้มี ฟังดูข้อที่ว่านี้ก็ดูเป็นมีเหตุอย่างเดียว แต่ด้วยอัตราค่านา กำหนดชั้นนาจะยังไม่ถูกกับภูมิที่ ซึ่งฝ่ายมหาดไทยได้ขอเลื่อนขึ้นเลื่อนลงอยู่เสมอยังไม่ลงร่องมณฑลกรุงเทพฯ ควรจะตรวจตราเสียอีกสักคราวหนึ่ง

อีกข้อหนึ่งนั้นว่านาตามแถบคลองรังสิต บรรทุกเข้าออกง่ายนาในคลองซอยจะบรรทุกเข้าออกได้แต่ฤดูน้ำ ฤดูแล้งก็เสมอเข็นเข้าออกมาทางบก เสียโสหุ้ยผิดกัน แต่ค่านาเก็บเท่ากัน ความข้อนี้พูดในอินเตอเรสต์ของเจ้าของนาแลชาวนา เราควรจะพิจารณาไต่สวนดูสักหน่อยว่ามันเป็นอย่างไร จะควรผ่อนผันฤๅไม่ควรไว้วินิจฉัยภายหลัง

จะคัดรายงานที่จดหมายมาให้มกุฏราชกุมารมาให้รู้ก็ไม่ทัน จะเล่าใหม่ว่าไปไหนแห่งไรก็ป่วยการ จึงขอจบไว้เพียงเท่านี้ที นอนหลับกินได้สบายดี ตัวแมลงมีมาก แต่ไม่ยิ่งกว่ากรุงเทพฯ ยุงไม่มีเลย.

สยามินทร์