วันที่ ๘ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๘

สวนดุสิต

วันที่ ๘ กรกฎาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือวันนี้ว่าด้วยการที่จะต้องจัดต่อไปในศุขาภิบาลแสดงความวิตกวิจารอยู่บ้างนั้น ได้ทราบความคิดตลอด

การทั้งปวงเหล่านี้ ที่เป็นสำคัญจะแก้ความจงชิงจงชังเฉภาะบุคคลได้ มันมีอยู่ ๒ ทาง คือ

๑. ต้องพยายามให้คนไทยเข้าใจ เข้าใจธรรมอันหนึ่งซึ่งเรียก คอมมอนอินเตอรเรส คือประโยชน์เพื่อจะมีทั่วถึงกันไป เป็นการอาไศรยกันและกัน ลงแรงกันคนละน้อยแต่ทำการใหญ่ ซึ่งถ้าสำเร็จลงอาจจะเป็นประโยชน์ได้ทั่วกันมากๆ ซึ่งคนๆ เดียวฤๅ ๔-๕ คนจะทำสำเร็จไม่ได้ ผู้ซึ่งมิได้เกี่ยวข้องอุดหนุนในการที่ทำนั้นเลย มารับประโยชน์เปล่าๆ ย่อมไม่เป็นธรรม ถึงว่าไม่เป็นโจรก็เป็นอันถือประโยชน์ของผู้อื่นเอาเป็นประโยชน์ตนโดยไม่ชอบธรรม

การที่พาให้ใจไทยไม่เข้าใจก็ด้วยประเพณีเรื่องทำทานเอาบุญ ฤๅเอาคำเยินยอ แลด้วยความตระหนี่ของผู้ที่จะต้องให้ แกล้งทำไม่เข้าใจไม่รู้เสีย ถึงจะรู้แต่ได้เปล่าก็ยังดีเช่นนี้ เป็นต้น จึงไม่เข้าใจคอมมอนอินเตอรเรสเสียเลย การศุขาภิบาลทั่วไปเป็น​การคอมมอนอินเตอรเรสแท้ กรมศุขาภิบาลเป็นแต่เถ้าแก๋จัดการให้เป็นศุขสำราญแก่ราษฎรในเขตรอันหนึ่ง ซึ่งได้กำหนดไว้ว่าจะจัดการ แลเป็นผู้เรี่ยรายประโยชน์จากคนที่ได้อาไศรยในท้องที่นั้นมาทำงานให้เป็นประโยชน์ทั่วกัน

ถ้าหากว่าเพาะให้คนไทยเข้าใจโดยหนังสือพิมพ์ ซึ่งพอใจจะอ่านอยู่เนืองๆ ให้ค่อยรู้ซึมทราบ ธรรมดาคนพวกนี้ต่างคนต่างอยากจะมีปัญญา แต่มันไม่มีความรู้ ถ้าค่อยๆขยายความรู้ให้เขาเข้าใจขึ้นแต่อย่าไปสอน เพราะธรรมดาคนไทยเป็นแมวยิ่งเรียกยิ่งเดินหนี ถ้าคลุกเข้าทิ้งไว้คงจะมากินเองฉันใด ถ้อยคำอันใดที่จะเพาะต้องให้เขาลืมๆ นึกไปว่าตรัสรู้ขึ้นมาเอง ถ้าเช่นนั้นแล้วคุยคอโก่ง ถึงใจจะนึกอย่างหนึ่งปากคงยังต้องพูดตามทางที่ถูก ด้วยหาไม่จะไม่เป็นคนมีปัญญา เพราะฉนั้นจึงเห็นว่าการแต่งถ้อยคำลงพิมพ์เป็นกำลังสำคัญของทุกๆ ประเทศที่จะช่วยนำคนมาก ๆ ให้คิดถูก ฝ่ายเมืองไทยเราไม่ต้องพูดถึงการแผ่นดินแผ่นทราย แต่เพียงการศุขาภิบาลเท่านี้ เชื่อว่าจะเป็นประโยชน์มากจริง ๆ ถ้าไม่มีการงานมากอยากจะรับจ้างเจ้าพระยายมราช แต่งอาร์ติเคอลลงหนังสือพิมพ์ให้เนือง ๆ ไป เชื่อว่าจะสำเร็จได้เป็นแน่ ความมุ่งร้ายหมายเกลียดเฉภาะตัวจะทุเลาลงเป็นอันมาก

อีกอย่างหนึ่งซึ่งเป็นทางที่จะแก้ไขได้ แต่มันหมิ่นเหม่อยู่กับเมืองเราอยู่สักนิด ด้วยธรรมดาการศุขภิบาลประเทศอื่นๆ ​เขาเลือกเอาผู้ที่จะต้องเสียเงินมากมากเข้ามาเป็นที่ปฤกษา ให้ได้ช่องแสดงความเห็นในการที่จะใช้เงินนั้นด้วย เมื่อเข้ามาประชุมพูดกันเช่นนั้น ความเห็นทั้งฝ่ายดีฝ่ายชอบคงเป็นผู้ข้างชะนะ ผู้ที่เห็นเชือนๆ คงมาเผยอปากไม่ขึ้นฤๅแพ้ไป ที่เขาอุกฤษจริงถึงไม่เกี่ยวแก่รัฐบาล แต่เมืองเราทำไม่ได้ถึงเช่นนั้น เหตุด้วยผู้ที่จะมาประชุมไม่มีความรู้ฤๅความคิด ถ้าถือเอาคำโว๊ตของพวกนั้น ก็จะเป็นปาลิเมนต์เมืองเปอรเซียไปนั้นอย่างหนึ่ง อีกอย่างหนึ่งคนไทยเราย่อมมีทุนรอนน้อย ผู้ที่มีทุนรอนมากเป็นคนต่างประเทศที่สุดก็จนเจ๊ก ถ้าถือเอาแบบประเทศอื่น ที่ปฤกษาในศุขาภิบาลน่าจะเป็นต่างประเทศทั้งนั้น แต่เพียงนั้นก็ไม่พอเป็นไร เพราะรัฐบาลอาจตั้งที่ปฤกษาไปเท่าใดๆ ให้โว๊ตคนต่างประเทศล่มเสมอก็ได้ เว้นแต่มันมีขัดข้องสำคัญ ที่รัฐบาลจะเลือกเอาใครที่มีความรู้พอไปโต้ฝรั่งเขาได้ ไปๆ มาๆ ก็จะไปพลอยพยักตามฝรั่งเท่านั้น การศุขาภิบาลของเราก็จะกลายเป็นอยู่ในมือฝรั่งอย่างเช่นเมืองเซี่ยงไฮ้ ข้อสำคัญขัดข้องมันมีอยู่เช่นนี้ จึงเห็นว่าเราควรจะเดินอย่างไร ให้ได้กำลังที่ปฤกษาหารืออย่างนี้ สำหรับกันปากเสียง แต่อย่าให้มีอำนาจมากลบลบเจ้าพนักงาน ให้เจ้าพนักงานมีอำนาจเต็มจัดการเป็นงานของรัฐบาล แต่อาไศรยความรู้ความเห็นของพ่อค้านายห้างผู้ใหญ่เป็นทางความคิด ที่มันจะไป​ทางข้างพ่อค้าที่ปฤกษาซึ่งมีอยู่ในหัวเมือง อันเจ้าพระยายมราชก็จะเคยมีมาแล้ว ขอให้ตฤกตรองดูในทางนั้น ความเห็นที่จะแก้กันคนถือเอาตัวเจ้าพระยายมราชเป็นเป้าสำหรับยิงมีอยู่ ๒ ทางดังที่ว่ามานี้.

สยามินทร์