วันที่ ๑๔ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๙

ที่ ๒๘/๖๒๐

สวนดุสิต

วันที่ ๑๔ กรกฎาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๙

ถึง เจ้าพระยายมราช

ด้วยเรื่องถนนเมืองเพ็ชรบุรีนั้น ตามที่จดหมายมาแลที่พูดกันวันนี้ ยังหาสิ้นกระแสความไม่

ถนนนั้นเป็น ๒ อย่าง ๆ หนึ่งถนนของเมือง คือถนนราชดำเนิน ดำรงรักษ์ แลราชดำริห์ตัดแล้ว ถนนบริพัตรฝั่งตวันออก​ยังไม่ได้ตัด...........................................................................................................................................................................................................................................

ส่วนพระยาเพชร์ชฎาแลพระรัถยาซึ่งขอเอาไปจากกรมสุขาภิบาลนั้น ทำถนนส่วนพระคลังข้างที่ คือในบริเวณวัง มีถนนสายใหญ่คือสนามไชย แลคันธนู ซึ่งยาวอยู่ใน ๑๒-๑๓ เส้นทั้ง ๒ สาย นอกนั้นยังมีถนนสั้นๆ ฤๅเล็กๆ แคบๆ เป็นถนนในในสวนมีมาก แต่ถ้าจะรวมเข้าหมด งานทำไม่เกิน ๒ เดือนเป็นต้องแล้ว พอเป็นรูปเว้นไว้แต่การทำท่อแลถมศิลาซึ่งเป็นการภายหลัง ซึ่งมีคนอย่างดีทั้งพระยาเพชร์ชฎาแลพระรัถยา ๒ คนออกไปทำงาน จะแยกด้านกันทำได้เร็วขึ้น แต่งานไม่สมมือ เพราะคน ๒ นี้อาจจะทำการได้มากกว่านี้

คราวนี้ว่าด้วยการฝ่ายที่บ้านเมืองทำ ถนนที่ทำเสียไว้แล้วซึ่งพรรณามายังหาที่สุดสิ้นเรื่องไม่ จึงขอตั้งคำอธิบายใหม่ ว่าที่ตำบลบ้านปืนนี้เป็นที่ดอนสันถานเป็นชายธง ข้างโตอยู่ริมน้ำเรียวเข้าไปในทุ่งเกินเขตรวังไปอีกมาก บนดอนนี้น้ำฝนไม่ขัง น้ำท่าไม่ท่วม สืบสวนการแต่โบราณแลตรวจสอบมา ๖ ปีแล้ว เพราะเหตุฉนั้นได้สร้างพระที่นั่งขึ้นบนหลังที่ตอนนั้น ไม่ได้ถมให้สูงขึ้นอีกเลย ด้วยสูงกว่ารดับน้ำแม่น้ำเวลาน้ำมากอยู่ศอกหนึ่งแล้ว

ส่วนในการทำถนนราชดำเนิน....................................ให้เอาระดับน้ำเท่าถนนราชวิถี คือถนนตั้งแต่แม่น้ำขึ้นไปถึงพระนครคีรีซึ่งน่าน้ำสูงกว่าน้ำอยู่ศอกหนึ่ง เป็นที่สงไสยว่าถนนสายนี้ บางทีระดับตอนบนเมื่อใกล้เขาขึ้นไป จะสูงกว่าข้างริมน้ำก็อาจจะเป็นได้ แต่หาได้ตรวจสอบไม่

ถนนราชดำเนินขวางข้ามถนนราชวิถีค่อนขึ้นไปข้างเขา อาจจะทำให้ระดับถนนราชดำเนินสูงกว่าถนนราชวิถี ตอนล่างได้อยู่ชั้นหนึ่ง แต่ถึงดังนั้นยังไม่พอแก่เหตุซึ่งปลายถนนราชดำเนินตอนข้างใต้คือเหนือน้ำ จะสูงมากเหลือเกินถึงเพียงนั้น

ได้ให้จับระดับดูปลายถนนราชดำเนินสูงกว่าพื้นที่ดอนที่ก่อพระที่นั่งศอกหนึ่ง สูงกว่าคันนา ๒ ศอก จึงเป็นสูงกว่าพื้นนา ๓ ศอก แบบที่เขียนไว้ขุดดินเป็นรางขึ้นพูนถนน เมื่อถนนสูงถึงเพียงนั้นแล้ว ดินก็ไม่พอ จึงได้ขุดดินท้องนาแลบนดอนที่ทำวังนั้น ตามแต่จะควักได้ ไม่เป็นรูปร่างอะไรมาพูนขึ้นเป็นถนน ที่มุมบังเวียนปลายถนนต่อถนนราชดำริห์ ซึ่งจะเป็นประตูวังได้ไปวัดหยั่งดู ผลที่ได้นั้นคือ ถนนสูงจากพื้นนา ๓ ศอก พื้นนาต้องขุดเอาดินขึ้นมาถมถนนอีก ๒ ศอก จึงเป็นอันลึกตั้งแต่พื้นขึ้นมาถึงหลังถนน ๕ ศอก เป็นป้อมแลเชิงเทินมากกว่าเป็นถนน คราวนี้ถ้าจะทำกำแพงฤๅประตู ทำสูง ๘ ศอกเท่าที่สวนดุสิตนี้ จะแลเห็นเป็นกำแพงสูง ๓ ศอกเท่านั้น เรือกสวนรั้ววังลงไปจมดิ่งอยู่ถ้าจะเปรียบให้เข้าใจง่าย ก็เหมือนอย่างว่า ถนนซางฮี้ที่ผ่านน่าตำหนักพญาไท ยกขึ้นให้สูงเสมอแนวรั้วไผ่ รถใครไปมาแล่นอยู่​บนยอดไผ่ที่สวนแลวังอยู่อย่างเช่นสนามแลตำหนักพญาไทดังนี้จะสนุกฤๅไม่ ถนนนี้สูงพ้นน้ำ ๒ ศอกเศษ เพราะไม่มีเลยที่น้ำจะท่วมคันนา.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

กรมหลวงดำรงได้ปฤกษากรมขุนสรรพสาตรที่จะแก้ไข กรมขุนสรรพสาตรคิดให้ขุดคลอง ๒ ข้างเอาดินมาถมที่ซึ่งถูกขุด ประมาณว่าเงินสัก ๕๐๐๐ บาท น่ากลัวจะไม่พอ ครั้นเวลาเช้าวันนี้เมื่อจะกลับมา ได้เลียบมาดูตามถนน เห็นเจ๊กได้ลงมือทำงานกำลังลงมือทลายคันนาลามเข้าไปในเขตรสวนวัง คิดว่าถ้าปล่อยให้ทำ คงจะรื้อดินคันนาในเขตรวังนั้นมาถมที่ซึ่งถูกขุดเท่านั้น ดินซึ่งจะเกลี่ยกลบรอยระแหงที่ในวังก็จะไม่มี จึงได้บอกอายัตไว้แล้วห้ามไม่ให้เข้าไปขุด

ส่วนถนนซึ่งพระยาเพชรชฎา พระรัถยาทำนั้น ถ้าจะให้มาต่อกับถนนราชดำเนินจะต้องยกขึ้นมาเป็นรูปช้อนหอย เพราะถ้าจะถมให้ได้ระดับถนนราชดำเนิน จะต้องขุดแม่น้ำอ้อม รอบวังให้เป็นคูลึกกว้างจึงจะมีดินขึ้นไปถมพอ แต่เดี๋ยวนี้ได้ให้รอไว้ยังไม่ให้ต่อ ให้ทำที่ราบไปก่อน เมื่อจะต้องงอขึ้นมาเป็นช้อนหอยจึงค่อยงอขึ้นมาต่อภายหลัง

​คิดเห็นว่า ถนนราชดำเนินนั้น สูงไม่เข้าเรื่อง หาประโยชน์ก็ไม่ได้ งามก็ไม่งาม ถ้าหากว่าน้ำจะท่วมสพานอุรุพงษ์น้ำท่วมก่อน เพราะถนนราชดำริห์ระดับต่ำลงไปหาแม่น้ำ อีกประการหนึ่งเมื่อพิเคราะห์ดูด้วยตา เข้าใจว่าถนนราชดำเนินนั้นไม่มีระดับดูเหมือนจะแอ่นกลาง แต่จะเอาแน่ไม่ได้ทั้งนั้น ว่าแต่ส่วนตอนข้างบ้านปืน ถ้าจะถากหลังถนนลงไปเสีย ๒ ศอก ขนดินมาแต่งข้างวัง น้ำคงจะยังไม่ท่วมถนนเป็นแน่ ได้นึกว่าถ้าหากว่ามอบงานให้พระรัถยาทำ แยกออกไปเสียขาหนึ่ง พระยาเพชร์ชฎาทำขาหนึ่ง การก็คงจะสำเร็จ แต่จะสั่งปาวๆ ไปเปล่าๆ ไม่ได้ สอบสวนดูระดับให้แน่นอนเกรงจะพลาด..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................และสงไสยมากว่าฝรั่งนั้นจะเข้าใจในการทำระดับฤๅไม่ กลัวจะเป็นสักแต่ว่าฝรั่งก็ใช้ไปเชื่อไป จึงไม่กล้าจะสั่งลง ถ้าได้คนในกรมสุขาภิบาลไประดับเสียให้รู้แน่นอนสักคนหนึ่งจะดี เพราะเหตุฉนั้นจึงได้งดไว้ ให้กรมหลวงดำรงมาพูดกับเจ้าพระยายมราชเอง

ถ้าหากว่าจะหั่นถนนลงให้บางเช่นนั้นก็ต้องปลูกต้นไม้ใหม่สะใจพระยามหาเทพ อยู่บ้าง ออกจะไปทั้งทีจะมาบอกสักคำหนึ่งว่าถนนมันสูงเกินไปก็ไม่ได้ ไม่สังเกตสังกาอะไรเสียเลย เกณฑ์ให้ไปปลูกต้นไม้ใหม่ก็จะได้เข็ดดี

​.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

สยามินทร์