นิราศ

​หนังสือที่เรียกว่า “นิราศ” เป็นหนังสือชนิดไรพอรู้ได้ แต่ศัพท์ว่านิราศแปลว่าอะไรแน่ไม่รู้ หรือ ถ้านึกว่ารู้ก็รู้เดา ๆ

ที่ว่ารู้นี้คือผู้เขียนไม่รู้ ไม่รู้คำว่า นิราศ ซึ่งเป็นชื่อหนังสือชนิดหนึ่งนั้น แปลว่ากระไร

ถ้าท่านลองถามผู้รู้ภาษาบาลีหรือสํสกฤตว่า นิราศ มาจากคำไหน แปลว่าอะไร เขามักจะตอบว่า นิราศ มาจากนิร แลอาศา แปลว่าไม่มีอาศา หรือไม่มีหวัง คำแปลเช่นนี้ผู้เขียนไม่วางใจว่าถูก เพราะศัพท์แปลว่าไม่มีหวัง หรือไม่มีอาศา ไม่เห็นน่าจะใช้เป็นชื่อหนังสือพรรณนาความร้างเมียได้ด้วยประการใดเลย

​ถ้าจะพูดตามศาสนาของเรา อาศาหรือความหวังเป็นเครื่องร้อน เป็นของไม่ดี ไม่มีอาศาก็คือตัดเครื่องร้อนได้ ซึ่งย่อมเป็นความสุข คาถาในภาษาสํสกฤตมีว่า อาศา หิปรมํ ทุกขํ โนราศฺยํ ปรมํ สุขํ แปลว่า ความหวังเป็นทุกข์ยิ่ง ปราศความหวังเป็นสุขยิ่ง

ในภาษาบาลีมีตัวอย่างในวิธูรชาดกว่า นิราสนฺติ ปุตฺตทาราทีหิ นิราสจิตฺตํ ความว่า นิราศจิต คือจิตที่พรากลูกเมียได้ โดยไม่มีเดือดร้อนกังวล หมายความว่า ตัดขาดได้ในเวลากำหนด ไม่ใช่คร่ำครวญในคราวพรากอย่างหนังสือนิราศของเรา เป็นการตรงกันข้ามอยู่ฉะนี้

ก็เมื่อนิราศมีความว่าถ้าตัดความร้อนได้ย่อมเป็นทางดีในทางศาสนา แต่เราเอามาใช้เป็นชื่อหนังสือที่คร่ำครวญถึงเมีย อันเต็มไปด้วยความร้อนไซร้ ก็ดูไม่เข้ากันเลย เหตุฉะนี้ จึงไม่น่าเชื่อว่า คำว่านิราศ ซึ่งเป็นชื่อหนังสือชนิดหนึ่งของเรานั้น จะมาจากคำที่แปลว่าไม่มีอาศา หรือถ้าจะกล่าวอีกอย่างหนึ่งก็คือว่า ของตรงกันข้ามไม่ควรเชื่อว่ามาจากกัน สีดำจะมาจากสีขาวไม่ได้

​ที่กล่าวนี้น่าจะเอาเป็นยุติได้ว่า หนังสือนิราศไม่ได้แปลว่า หนังสือไม่มีความหวัง (ไม่มีอาศ) แต่ยังมีพยานประกอบอีกข้อหนึ่งซึ่งจะนำมากล่าว ถ้าว่าที่กล่าวนี้ไม่ถูก กวีไทยรุ่นเก่าก็ผิดหมด รวมทั้งสมเด็จพระปรมานุชิตด้วย

โคลงสี่บทข้างบนนี้ เป็นโคลงซึ่งใคร ๆ ก็คงจำได้ว่ามาจากเตลงพ่าย สมเด็จพระปรมานุชิตทรงใช้ นิรา ไม่มี ศ สกด ทำให้เห็นว่า ไม่มีระแวงไปถึงอาศาเลย ถ้านิราศ แปลว่าไม่มีอาศาไซร้ ถ้าตัดตัว ศ เสีย อาศาก็หลุดไป สมเด็จพระปรมานุชิตท่านเป็นนักปราชญ์ ท่านคงไม่ใช้เช่นนั้น

แต่โคลงบางบทในเตลงพ่าย ความอย่างเดียวกัน ทรงใช้ว่านิราศก็มี คือ

​ในโคลงบทนี้ ทรงใช้นิราศ ไม่ใช่นิรา แต่ถ้าจะทรงใช้นิราแทนในที่นั้นก็ไม่เสียความ จึงชวนให้คิดว่า เหตุไรจึงทรงใช้นิราบ้างนิราศบ้าง จะเข้าใจความข้อนี้ ต้องขัดเกลาหูของเราให้เป็นหูกวีคล้ายพระกรรณของท่าน แล้วลองท่องดูดัง ๆ ว่า

คงจะเห็นว่าในที่ตรงนั้นนิราศแน่นกว่านิรา ไพเราะกว่ากันเป็นกอง ถ้าเปลี่ยนถึงจะไม่เสียความ ก็เสียไพเราะลงไปหน่อยหนึ่ง ส่วนในที่ซึ่งใช้นิรานั้น บางแห่งลองไปเปลี่ยนนิราเป็นนิราศเข้าจะเป็นอย่างไรบ้าง

ฉะนี้ คงจะเห็นกันว่า สำเนียงนิราศ แข็งเกินไป ทำให้หย่อนความไพเราะลงไปในที่นั้นหน่อยหนึ่ง

​ในนิราศนรินทร์มีโคลงบทหนึ่งว่า

พึงสังเกตว่าในโคลงบทนี้ นรินทร์อิน ใช้นิรา ในที่ซึ่งสมเด็จพระปรมานุชิตทรงใช้นิราศ ถ้านรินทร์อินจะเปลี่ยนเป็นนิราศก็ไม่เสียไพเราะในที่นั้น เพราะ “เรียม” เป็น คำครุ ตัว ร ตั้งแน่นอยู่ข้างหน้าแล้ว

อนึ่ง ควรสังเกตว่า ในที่ซึ่งใช้ว่านิรานั้น ต้องว่านิราอะไร คือ มีนามศัพท์มาข้างหลัง เช่น นิราสมร นิราเรือน เป็นต้น ส่วนคำนิราศนั้น ใช้เป็นนามศัพท์ก็ได้ ใช้อย่างที่ใช้นิราก็ได้ นี้เป็นความสังเกตตามที่กวีแต่ก่อนใช้กันมา

ตามที่กล่าวนี้ ชวนให้นึกว่า นิราก็ดี นิราศก็ดี ไป ๆ มา ๆ มันจะมาจาก “นิร” คำเดียวก็เป็นได้ ถ้าถามว่า นิร ทำไมเติมสระอา แลมีตัว ศ สกด ก็จะต้องตอบว่า ​การเติมสระอาเป็นของไม่ประหลาดของไทย เช่น กมล ใช้ว่า กมลา ก็มีมาก ส่วนการใช้ตัว ศ สกดนั้น เป็นของใช้มากในหนังสือรุ่นเก่า เช่น กมลาศ เป็นต้น คำว่า กมลาศ ที่ใช้เช่นนี้แปลว่า ดอกบัว ไม่ใช่กมลาศน์ ซึ่งแปลว่ามีดอกบัวเป็นอาศนะ คือพระพรหม เห็นได้ในโคลงเคลงพ่ายที่ว่า

กมลาศในที่นั้น คือเมียพระมหาอุปราชา ไม่ใช่พระพรหม

ยังมีอีกข้อหนึ่งซึ่งผู้เขียนจำเป็นจะต้องกล่าว คือที่มาแห่งคำว่า นิราศ ซึ่งไทยเราใช้เป็นชื่อหนังสือชนิดหนึ่งในวรรณคดีนั้น ผู้เขียนเป็นแต่เพียงมีความเห็นเลา ๆ มิได้กล่าวบ่งออกมาว่าเป็นศัพท์มาจากไหนแน่ และไม่ยืนยันว่าเป็นคำมาจากสํสกฤต แต่ถ้าท่านเปิดดูในดิกชันนารีของมอเนีย วิลเลียมซ์ ก็ตาม หรือของอัปเตก็ตาม ท่านจะพบคำว่า “นิราศ” แปลว่าปราศจากหวัง แต่ “นิราส” ​แปลว่าถูกขับ ถูกบังคับให้ออก หรือถูกบังคับให้ไป ถ้ารำลึกว่า ผู้แต่งนิราศมักกล่าวว่า ที่จากเมียไปก็เพราะถูกบังคับ ถ้าไม่เช่นนั้นก็ไม่ไป ดังตัวอย่าง

นิราศนรินทร์

นิราศลอนดอน

เตลงพ่าย

ฉะนี้ ก็อาจนึกต่อไปได้อีกทางหนึ่ง ว่านิราศ (หรือนิราส) เป็นหนังสือแต่งในคราวที่ถูกบังคับให้จากไป จะเป็นราชการบังคับ หรือกิจการอื่นบังคับก็ใช้ได้ ที่กล่าวนี้จะถูกผิดอย่างไรไม่รู้ แต่เมื่อทราบว่า มีทางที่อาจเป็นได้เช่นนี้ ก็นำมากล่าวไว้ ว่ายังมีอีกทางหนึ่ง

​ศัพท์ว่า “นิราศ” จะเป็นศัพท์มาจากไหนก็ตาม แต่ถ้าจะอธิบายว่า หนังสือนิราศเป็นหนังสือชนิดไร ก็อาจอธิบายได้ตามคำของสุนทรภู่ ซึ่งเริ่มนิราศอิเหนาว่า

“นิราศร้างห่างเหเสนหา

ปางอิเหนาเศร้าสุดถึงบุษบา

พระพายพาพัดน้องเที่ยวล่องลอย”

คำว่า “ร้างห่างเหเสนหา” นั่นแหละเป็นคำอธิบายชนิดแห่งหนังสือซึ่งเรียกว่านิราศ กล่าวอีกอย่างหนึ่ง นิราศเป็นหนังสือซึ่งแต่งเมื่อร้างไปจากความรัก คือเมีย ถ้าไม่มีความคร่ำครวญถึงเมียที่รัก ก็ไม่นิราศ แลถ้าจะว่า ถ้าเมียไม่รักก็ไม่ใช่นิราศก็จะได้ดอกกระมัง

หนังสือนิราศจับเอาความเศร้าเพราะร้างรักเป็น “แก่น” ของเรื่อง ถ้ากล่าวละเอียดไปในทางอื่น ก็ต้องเรียกว่าเป็น “กระพี้”

นิราศบางเรื่อง กระพี้สำคัญกว่าแก่น เช่น นิราศลอนดอน เป็นต้น แต่แก่นต้องมี ถ้าไม่มีก็ไม่เป็นนิราศ เราอ่านนิราศลอนดอน เราสนุกเพลิดเพลินในเรื่องที่หม่อม​ราโชทัยเล่าว่า ไปไหนได้เห็นอะไรบ้าง เป็นต้น ถ้าไม่เพลิดเพลินในข้อที่หม่อมราโชทัยรำพันถึงเมียว่ากระไร เว้นแต่จะเผอิญเป็นกลอนดีในตอนนั้น ๆ ดังนี้ นิราศลอนดอนจึงสำคัญที่กระพี้ แก่นสำคัญน้อยที่สุด

ที่กล่าวว่า นิราศเป็นหนังสือซึ่งแต่งคร่ำครวญในเมื่อร้างไปจากความรัก คือเมีย ความร้างรักจึงเป็นแก่นของเรื่อง นอกนั้นเป็นกระพี้นั้น ที่กล่าวนี้กล่าวตามลักษณะแห่งนิราศโดยมาก แต่ถ้าผู้เขียนจะแต่งโคลงซึ่งต่างว่าไพเราะดำเนินเรื่องอยู่บ้าน ร่ำไรว่าร้างจากเมืองลำพูน เพราะไม่เคยไป แลคร่ำครวญถึงสาวชื่ออะไร ที่ลือกันว่าสวยนัก แต่ผู้เขียนไม่เคยเห็น แล้วเรียกหนังสือนั้นว่า นิราศลำพูน ก็เห็นจะได้

นิราศลำพูนที่สมมติขึ้นเช่นนี้ สมมติว่าแต่งเป็นโคลงไพเราะ และสมมติต่อไปว่า ท่านชอบอ่านโคลงไพเราะ ท่านอ่านโคลงแล้วนำเอาไปโจทย์กับเพื่อนของท่านที่ชอบโคลงไพเราะด้วยกัน ท่านคงจะเรียกชื่อหนังสือว่า นิราศลำพูน ตามที่ผู้เขียนตั้งชื่อ ถ้าเพื่อนของท่านทักท้วง ว่าไม่ได้ไปไหนสักหน่อย เหตุไฉนจะเรียกว่านิราศ ท่านก็คงจะตอบว่า ​ก็เมื่อผู้แต่งตั้งชื่ออย่างนั้น ถ้าไม่เรียกตามเจ้าของจะให้เรียกว่ากระไร

นิราศเหลว ๆ เช่นนั้น ได้เคยแต่งกันจริง ๆ ผู้เขียนเองก็เคยแต่ง แลได้แต่งเมื่อไม่ได้ไปไหน ยังไม่มีเมีย แลยังไม่ได้คิดว่าจะมี

อนึ่ง เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์ พระมหาอุปราชแผ่นดินขุนหลวงบรมโกษฐ์ ได้ทรงแต่งนิราศในคราวที่เจ้าจอมหม่อมห้ามตามเสด็จแวดล้อมพร้อมหน้า ลงท้ายจึงทรงเขียนไว้ว่า

ฉะนี้เป็นต้น

แต่ถ้าจะพูดตามทางที่เขาแต่งนิราศกัน นางเอกก็ไม่ใช่คน เป็นเพียงความคิดเท่านั้น การกล่าวถึงในนิราศ​เป็นการเชิดความงามอันเกิดในความนึก ความงามนั้นเป็นคุณนาม ถึงจะมีในตัวมนุษย์บ้างก็ไม่ใช่มนุษย์ เพราะฉะนั้น การที่กล่าวความงามของนางเอก (คือเมีย) เปรียบกับสิ่งอื่น ๆ ที่ได้เห็นหรือผ่านไปในเวลาเดินทางนั้น ก็เป็นการกล่าวตามเคย หรือเพื่อจะให้ไพเราะ ไม่ได้ตั้งใจจะให้ใครเชื่อว่าจริง ยิ่งตัวผู้เป็นเมียเอง (ถ้ามี) ถ้าไปบอกแกว่า ผิวแกเย้ยมลิให้ได้อาย แกก็คงจะหัวเราะว่าพูดบ้า ๆ ไม่เชื่อเป็นอันขาด ถ้าผู้แต่งนิราศเขียนอย่างนิราศพระยาตรังว่า

เมียอาจถามว่า เหตุไฉนเกาะส้มซึ่งอยู่กลางทะเล จึงจะเหมือนมะม่วงที่แกปอก แต่คงจะไม่ถาม เพราะแกรู้ว่านิราศเป็นของสมมติ แม้ผู้แต่งนิราศจะกล่าวว่า เป็นห่วงกลัวเมียจะมีชู้ แกก็ไม่โกรธว่าดูถูก เพราะไม่ถือว่าพูดถึงแกจริง ๆ

ดังนี้แหละ นางเอกในนิราศจึงไม่จำเป็นจะต้องมีตัวมีตน เป็นเพียงความคิด หรือเครื่องนึกขึ้นสำหรับช่วยให้แต่งไพเราะเท่านั้น ตามความจริง เมียอาจเป็นยายแก่​คร่ำเครอะ หรือสาวขี้ริ้ว ซึ่งเมื่อนึกถึงจริง ๆ ก็ไม่เป็นเครื่องจูงปัญญาให้โคลงกลอนไพเราะผุดขึ้นได้ สุนทรภู่เห็นจะเคยเป็นเจ้าชู้มาก เมียประจำตัวของแกชื่อยายจัน แต่ในเวลาที่แกแต่งกลอนนิราศ แกเห็นจะไม่ได้นึกถึงหญิงคนไหนเลย นึกถึงแต่ชุมนุมความงาม ซึ่งสมมติว่ามีในตัวนางเอกเท่านั้น ผู้แต่งกลอนสังวาศบางคนอาจต้องนึกถึงหญิงมีตัวมีตนจริง ๆ จึงจะแต่งได้ไพเราะก็เป็นได้ หญิงที่นึกถึงนั้น อาจจะเขียนคิ้ว และทาริมฝีปาก แต่นั่นไม่เป็นข้อกีดกันมิให้ชมว่าคิ้วโก่งเหมือนคันศร และริมฝีปากแดงเหมือนทับทิม ที่สรรเสริญดังนั้น ก็สรรเสริญทั้ง ๆ ที่รู้ว่าดินสอเขียนคิ้วและลิปสติ๊คราคาอันหนึ่งไม่กี่สิบสตางค์เลย นักกลอนที่แต่งกลอนสังวาศชนิดอื่น ๆ อาจนึกถึงหญิงมีตัวตนจริง ๆ บ้างก็เป็นได้ แต่พวกที่แต่งนิราศนั้น พิเคราะห์ตามทำนองโคลงกลอนที่กล่าว ก็น่าเชื่อว่านึกถึงชุมนุมความงาม ซึ่งไม่มีตัวมีตนโดยมาก

อนึ่ง ในเตลงพ่ายตอนตั้งแต่ “พระผาดผายสู่ห้อง หาอนุชนวลน้อง หนุ่มหน้าพระสนม” ไปนั้น ก็นิราศเรานี่เอง ​สมเด็จพระปรมานุชิต ทรงแต่งเตลงพ่ายตอนนั้น เป็นนิราศพระมหาอุปราชาในเวลา ๑๙๘ ปี ก่อนสมเด็จพระปรมานุชิตประสูติ ท่านไม่อาจทรงทราบได้ว่า พระมหาอุปราชามีชายาหลวงชายาน้อย หรือนักสนมกรมในกี่มากน้อย ทรงนึกแต่เพียงว่าคงจะมี แต่จะมีนามแลตำแหน่งอย่างไรไม่ปรากฏในหนังสือไทย ไม่ทรงทราบว่าเรียกอย่างไรจึงจะถูก จึงทรงแต่งว่า “สาวสนมสนองนาถไถ้ ทูลสาร” ถ้าพระมหาอุปราชามีอัครชายา หรือที่เรียกกันว่าเมียหลวง ถ้าไปเรียกแกว่า “สาวสนม” แกก็คงโกรธถึงไม่มองหน้า ในเตลงพ่ายต่อ ๆ ไป บางแห่งสมเด็จพระปรมานุชิตทรงเรียกนางเอกว่า “อ่อนไท้” เป็นคำกลาง ๆ ก็เป็นอันว่าใช้ได้ ข้อที่ไม่มีใครทราบว่า พระมหาอุปราชามีเมียมากหรือน้อย หรือไม่มีเลยนั้น ไม่เป็นเหตุกีดกั้นการแต่งนิราศพระมหาอุปราชา ซึ่งเป็นโคลงนิราศไพเราะที่สุดที่ผู้เขียนรู้จัก ใครจะสอนผู้เขียนให้เห็นโคลงนิราศอะไรดีกว่าเตลงพ่ายก็เห็นจะสอนไม่ได้