วันที่ ๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ น

​หัวหิน

วันที่ ๖ สิงหาคม ๒๔๗๕

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทราบฝ่าพระบาท

ได้อ่านเรื่องพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ตอนที่ ๕ ซึ่งโปรดประทานไปให้อ่านนั้นแล้ว รู้สึกเหมือนได้ประสบแสงสว่างพอเห็นทาง ด้วยในแผ่นดินสมเด็จพระนเรศวรสิทำศึกออกนัวเนีย จนถึงแก่เสด็จสวรรคตในมัชฌิมวิถี สมเด็จพระเอกาทศรถเสด็จขึ้นสืบเสวยราชสมบัติ ควรจะได้ทำศึกต่อไปแม้ไม่มากก็น้อย แต่ไฉนจึ่งเงียบหายไปดุจตะเกียงดับ จะว่ามีพระสันดานคร้านและขลาดก็เป็นไปไม่ได้ ด้วยพระองค์ได้ตามเสด็จพระเชษฐาในงานพระราชสงคราม ชินแก่ความหมั่นเพียรและกล้าหาญมามากกว่ามากแล้ว หากว่าจะเป็นด้วยคร้านขลาด อ้ายพม่าก็คงได้ใจยกเข้ามารังแก แต่ก็หามีเช่นนั้นไม่ เป็นเหตุให้ไม่เข้าใจและประหลาดใจอยู่ครัน ๆ เพราะฉะนั้นฉะบับที่ทรงเรียงขึ้น โดยที่ทรงเก็บเรื่องราวทางต่างประเทศมาประกอบนี้ เป็นอันไขความให้ผู้เรียนเข้าใจเหมือนหนึ่งประทานแสงสว่างแก่ผู้เรียนย่อมเป็นประโยชน์ไม่น้อยเลย

ทีนี้จะกราบทูลทักในกระบวรเขียนและถ้อยคำ ตามคติสมาคมวรรณคดี (น หมายความว่า หน้า บ หมายความว่า บรรทัด)

น ๒ บ ๒ คำว่า “กำราบปราบปราม” กำราบ ถ้าย่นเข้าก็เป็นกราบ ไม่ตรงความหมายกับคำ กำราบ ที่เข้าใจ เห็นจะหลงเพี้ยนมาจากคำ บำราบ ซึ่งแปลว่าทำให้ราบ ยืดออกมาจาก ปราบ ซึ่งแปลว่า กด ทุบ ตี สับ ฟัน ฆ่า ปราม แปลว่าห้าม เพราะฉะนั้น ในที่นั้นจะใช้คำแต่เพียงปราบปราม เท่านั้นก็พอแล้ว ตัดคำ กำราบ ออกเสียทีเดียว ไม่ต้องแก้เป็นบำราบ

น ๓ บ ๒, ๔, ๕, ๖, ๗ มีคำใช้ว่า ก๊ก อันเป็นภาษาจีน นึกรังเกียจอยากจะไม่เอา ถ้าจะใช้คำว่า ภาค เข้าแทน จะทรงพระดำริเห็นเป็นประการใด รู้สึกเหมือนกันว่าได้ความไม่ดีเท่า ก๊ก ที่แท้คำว่า ก๊ก นั้น ความหมายในภาษาจีนว่า ประเทศ ไม่ได้หมายความว่าเป็นพวกเป็นเหล่าเป็นคณะอย่างที่ไทยเราเข้าใจกัน เช่น เสียมหลอก๊ก ประเทศสยามลาว ยี่ปุ่นก๊ก ประเทศยี่ปุ่น ตงก๊ก ประเทศกลาง (คือจีน)

น ๑๒ บ ๑ เห็นมีวงเล็บหลัง แต่วงเล็บหน้าไม่มีอยู่ที่ไหน เข้าใจได้ว่าดีดพิมพ์ตก สมว่าวงเล็บหน้าจะอยู่ที่ตรง “--พ.ศ. ๒๑๕๕ (ปีที่พระยาทะละเอาหัวเมืองมอญไปยอมขึ้นต่อพม่า) นั้น”

​น ๑๒ บ ๑๔ ถึง ๑๖ ความเคลือบคลุมอยู่ ตรงที่ว่า “มีรับสั่งให้เรียกพวกฮอลันดาเข้ากระบวรไปยิงปืนใหญ่ของบรรณาการ ที่เจ้าประเทศฮอแลนด์ส่งมาถวาย” ตอนนี้ฟังเป็นว่าเรียกพวกฮอลันดาขึ้นไปพร้อมในกองทัพหลวง แล้วมีความต่อไปว่า “พวกฮอลันดาได้ขึ้นถึงกองทัพหลวงเมื่อวันที่ ๒๔ มีนาคม ค.ศ. ๑๖๑๒” ตอนนี้ฟังเป็นว่าเรียกพวกฮอลันดาขึ้นไปทีหลัง ถ้าเป็นดั่งนั้นก็ควรจะแก้คำเสียเป็นอย่างนี้ “มีรับสั่งให้เรียกพวกฮอลันดาขึ้นไปยิงปืนใหญ่ของบรรณาการที่เจ้าประเทศฮอแลนด์ส่งมาถวาย พวกฮอลันดาได้ขึ้นไปถึงกองทัพหลวงเมื่อวันที่ ๒๔ มีนาคม ค.ศ. ๑๖๑๒”

น ๑๕ บ ๒ ที่มีความว่า “ให้รีบยกกองทัพกลับไปๆ ไปพบกองทัพพระยาพิชัย พระยาสวรรคโลกตั้งสกัดอยู่” เห็นว่าไม้ยมกไม่ต้องมีก็ได้ความแล้วควรตัดออกเสีย

ได้ถวายต้นฉะบับคืนมานี้แล้ว

​วันที่ ๒๙ สิงหาคม ๒๔๗๕

กราบทูลทราบฝ่าพระบาท

กรมหมื่นพิทยาลงกรณ^๑มีหนังสือมาถึงเกล้ากระหม่อม เรื่องอุปนายกศิลปากร ดังได้ถวายมาทอดพระเนตรนี้ เกล้ากระหม่อมได้ทำบันทึกเหตุขึ้นถวายมาด้วย เพื่อเปนราวทางที่จะได้ทรงพระดำริ พร้อมทั้งร่างตอบด้วย

ขอพระบารมีเปนที่พึ่ง ได้ทรงพระเมตตาโปรดพิจารณา ว่าตามความที่เกล้ากระหม่อมเห็นและร่างตอบนั้น จะเป็นการถูกต้องสมควรหรือยัง

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด