วันที่ ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๗๕ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑ มกราคม ๒๔๗๕

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทราบฝ่าพระบาท

เกล้ากระหม่อมไปศิลปากรสถาน ดูงานเก่า ๆ ซึ่งได้ให้อย่างเขาทำยังค้างอยู่ เพื่อไม่ให้ทำผิดไปเป็นเหตุให้เสียชื่อ ได้เห็นช่างปั้นเวลานี้มีมือว่าง จึ่งได้พุ้ยให้เขาทำฐานพระพุทธรูป ที่ตรัสเหนือเกล้าฯ ให้เชิญจากเชียงแสนลงมาบูรณะนั้นเสียให้แล้ว ได้ลงมือทำอยู่แล้ว และตามนิสสัยของเกล้ากระหม่อมทำแล้วก็อยากให้ดีเสมอ คิดถึงจารึกที่ฐานพระนั้น ถ้าจะทำฐานเสียเสร็จแล้วขุดหนังสือจารึกลงไปตามบุญตามกรรมตามเคยนั้น รู้สึกป่วยใจเป็นอันมาก อยากทำให้มีขอบมีไรเห็นสมควรเป็นที่จารึกโดยฉะเพาะ แต่จะแนะนำให้เขาทำอย่างไรก็ขัดข้องที่ยังไม่ทราบว่าหนังสือจารึกจะมีมากน้อยเพียงไร คิดว่าถ้าเป็นหนังสือน้อยทำตัวใหญ่ได้จะให้ทำตัวโปน ถ้าเป็นหนังสือมากต้องทำตัวเล็กก็จะให้ทำตัวขุด แต่จะอย่างไรก็จะทำเป็นช่องจารึกให้สมควรกับหนังสือ จำต้องได้สำเนาความก่อนจึงจะทำให้เหมาะเจาะได้ ข้อความที่จะจารึกนั้น อย่างไรก็คงไม่พ้นฝ่าพระบาท จึ่งกราบทูลมาขอประทานสำเนาคำเพื่อจะได้ให้การให้เขาทำให้เป็นที่เรียบร้อย

ต่อไปนี้จะทูลข่าว ท่านโป๊ะ^๑จะเข้าบังคับการศิลปากรอีกแล้ว ไปทางกระทรวงเกษตร เข้าเป็นกรรมการจัดเอกษหิบิชันส่งไปเรยินาประเทศคานาดา ความจริงก็จะมีอำนาจเพียงชั่วคราวเท่านั้น แต่เห็นจะมีหวังที่ว่าถ้าการสำเร็จเรียบร้อยไปได้ก็คงเป็นเครดิตที่จะได้บังคับต่อไป เมื่อวานนี้เธอมาหาเกล้ากระหม่อม เล่าให้ฟังถึงการที่ตัวเธอมาเกี่ยวด้วยศิลปากร ตั้งแต่เข้ามาคราวก่อน แล้วถูกหมัดลุชชี^๒กระเดนไปนั้น ฟังดูรู้สึกว่าไม่เป็นความจริง เพราะได้ยินข่าวนอกเป็นอย่างอื่น แต่จะเป็นอย่างไรก็ไม่ใช่ธุระเราแล้วทั้งนั้น

มีความสดุดใจขึ้นอย่างหนึ่ง ที่เวลานี้เขากำลังนิยมพระเจ้าตากกัน หนังสือพิมพ์ลงประวัติพระเจ้าตาก เขียนรูปใส่หน้าเรื่อง ก็คือคอปปีเอาพระบรมรูปปฐมบรมราชานุสสรณ์ไปใช้เป็นรูปพระเจ้าตาก รู้สึกว่าเขลา แต่ก็นึกต่อไปว่าทำอย่างฉลาดจะเป็นอย่างไร พระเจ้าตากจะมีเครื่องแต่งตัวกันอย่างไร เครื่องราชาภรณจะมีอะไรบ้าง น่ากลัวจะไม่มีอะไร ​เพราะไม่มีเวลาโอ่ มีแต่ตีทัพจับศึกกันตะบันไปไม่มีเวลาสร้างสมแต่อาจคิดผิดไปก็ได้ อยากฟังพระดำริฝ่าพระบาทประกอบ

ขอประทานทูลรายงานให้ทราบฝ่าพระบาทว่าร่างร้านและคลุมพระบรมรูปปฐมบรมราชานุสสรณ์ได้รื้อลงเมื่อวันที่ ๓๐ นี้แล้ว หลานๆ ใครเป็นคนหนักโปรดแจ้งข่าวให้เธอโล่งเสียหน่อยด้วย เสียใจจริง ๆ นายมรุคโค^๓พอกลับจากดูงานที่ปฐมบรมราชานุสสรณ์ในวันรื้อร่างนั้นนั้นเองก็ถูกรถชนรถ นายมรุคโคตกกระเดนไป สงสัยว่าแขนหัก ลางทีซี่โครงจะหักด้วย แต่ยังไม่เป็นการแน่ ว่าหมอกำลังตรวจเอกษเร หนักใจเหลือเกิน นายมรุคโคเป็นกำลังช่วยเหลืออยู่ในงานปฐมบรมราชานุสสรณ์เป็นหลัก งานก็ยังไม่แล้วดี อ่างน้ำมนต์หินใหญ่อีก ๒ ใบก็ยังไม่ได้ยก มามีอันตรายขึ้นกลางคัน

มีความระลึกถึงฝ่าพระบาทกับทั้งหลาน ๆ มากมาย หวังว่าจะเป็นสุขสบายอยู่ทั่วกัน

ในการที่ทรงพระดำริห้ามมิให้ลูกหลานไปเที่ยวงานสวนสราญรมย์นั้น ทรงพระดำริเป็นการถูกอย่างยิ่ง เห็นในหนังสือพิมพ์ว่าหญิงสาวถูกข่มเหงอย่างอุกอาจ เอาลูกปลายัดหน้าอกหน้าใจกันป่นปี้

<น>