วันที่ ๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑ มีนาคม ๒๔๗๕

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๓ เดือนก่อน ได้รับประทานแล้ว พออ่านถึงข้อพระดำริ ซึ่งกิจที่เราควรจะทำในวันหยุดที่ ๒๗ มิถุนายนนั้นก็ต้องหัวเราะ แล้วส่งให้หญิงอามอ่าน ก็หัวเราะเหมือนกัน ที่จริงเราควรจะประกอบการกุศลสักอย่างใดอย่างหนึ่ง แต่ต้องไม่ให้เห็นไปเปนทางว่าแสดงความพยาบาท

เรื่องพุทธมามกสมาคม ต้องเป็นอย่างที่ทรงพระดำริแน่ทีเดียว บัญชีรายชื่อผู้ก่อการในสมุดที่ถวายมา นายถมชื่อต้นนั้น ทราบต่อมาว่าคือ นายถม ธรรมปาโมกข์ ที่กินเหล้าทั้งเป็นพระ การที่มีผู้ออกความเห็นว่าคติคอมมิวนิสม์เหมือนพระพุทธศาสนานั้น เกล้ากระหม่อมก็ได้ทราบเหมือนกัน แต่ทราบน้อยไปไม่ถึงว่าแสดงในที่ประชุมสมาคมและเกิดโต้เถียงกัน สมัยนี้สมาคมต่าง ๆ กำลังตั้งขึ้นมากมาย คิดว่าไม่ช้าจะถึงสมัยสมาคมล้มระเนระนาศเพราะไม่มีเงินพอใช้ พระดำรัสสมเด็จพระพันวัสสาตอบสมาคมกรรมกรดีเต็มที

ได้ทราบว่าหีบพระธรรมนูญนั้น นายประยูรได้ไปมอบให้พระพรหมพิจิตรเขียนแบบ ทีจะรู้แกวมาแต่ไหนว่าพระพรหมพิจิตรนับถือติดต่ออยู่ด้วยเกล้ากระหม่อม พระพรหมพิจิตรหนักวิ่งมาหา แต่เกล้ากระหม่อมไม่ค่อยสบาย แม่โตจึงกันไว้เสียเลยไม่ได้พบกัน

ข่าวว่ากรมหมื่นพิทยาลงกรณเข้าไปตามหาพระพุทธรูปสำหรับโรงเรียนสวนกุหลาบที่ในพระบรมมหาราชวัง เห็นจะเกี่ยวแก่การที่จะฉลองโรงเรียนสวนกุหลาบนับแต่ตั้งมาได้ ๕๐ ปี แต่พระอะไรสำหรับโรงเรียนนั้นมีไม่เคยทราบเลย ข่าวว่ายกเอาไป ๓ องค์ เกินไป ๒ องค์

พระยาโบราณ^๑มาหาเยี่ยมเยียนเกล้ากระหม่อม สนทนากันไปถึงเรื่องผู้ร้ายาขุดพระเจดีย์วัดพระศรีสรรเพชญ์ ว่าได้แผ่นทองจารึก เทศาภิบาลตามเอามาได้ว่าในนั้นมีชื่อเจ้าแม่อะไร พระยาโบราณก็เหลวจำไม่ได้ เกล้ากระหม่อมหวังว่าฝ่าพระบาทคงจะได้ทรงทราบข่าว พอที่จะตรัสเล่าให้ทราบได้ดีกว่านั้นบ้าง

​คำว่า “โต๊ะ โตก โพง พาน” เข้ามาสู่ความคิด โต๊ะกับโตกเป็นวัตถุอันเดียวกัน เป็นคำคู่ปรับเสียงชาวใต้กับชาวเหนือประกับกันไว้ อย่างเดียวกับเสื่อสาดอาสน แถมบาลีเข้าประกับด้วย ทำให้สงสัยไปว่าโพงพานจะเป็นวัตถุอันเดียวกันเหมือนกันเสียดอกกระมัง คำโพงนั้นอาจยืดเป็นพโอง ตามที่มีในหนังสือนิทราชาคริชว่า “พานพโองเอก” ซึ่งแปลกันย่ำแย่มาแล้วนั้นก็ได้ แล้วยังได้พบที่ไหนอีก พโองติดกับพานอยู่เหมือนกัน แต่โพงนั้นเป็นชื่อเครื่องวิดตักน้ำมีอยู่ จึงทำให้งันไป ไม่กล้าลงความเห็นเด็จขาดไปได้ กรมหลวงสรรพสิทธิ์^๒ตรัสว่า พานนั้นทางอุบลเขาเรียกว่า “พา” ทรงพระดำริว่าจะมาแต่คำภาชน

งานพระศพสมเด็จชาย ตรัสสั่งให้เลื่อนถอยลงไป ๗ วัน กรมวังจึงหมายแก้เป็นเริ่มงานวันที่ ๗ สุดงานวันที่ ๙ แทนเริ่มงานวันที่ ๑ สุดงานวันที่ ๓ แต่บัดนี้ได้ยินว่าไม่เอาแล้ว จะแก้เปลี่ยนไปใหม่อีก น่ารำคาญ

การงานที่ไหนเกล้ากระหม่อมไม่ได้ไป เพราะกลัวจะทำให้เจ็บมากขึ้น บัดนี้สบายแล้ว

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด

ป.ล. เมื่อเขียนหนังสือนี้แล้ว ได้ทราบมาว่าพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จะเสด็จกลับกรุงเทพฯ วันที่ ๑๑ และในวันที่ ๑๑ นั้นเองก็จะเริ่มงานพระศพสมเด็จชาย พระราชทานเพลิงวันที่ ๑๒ เก็บพระอัฏฐิวันที่ ๑๓ และในวันที่ ๑๓ นั้นก็จะเริ่มงานพระศพกรมหลวงสมรกับกรมพระนราติดไป พระราชทานเพลิงวันที่ ๑๔ เก็บพระอัฏฐิวันที่ ๑๕ ฝ่าพระบาทคงต้องเสด็จกลับเหมือนกัน

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด

<น>