๒๘

๏ แผ่นดินพระเจ้าตากสิน

๏ อนึ่งแต่ณวันเสาร์เดือนญี่ขึ้นสี่ค่ำปีจออัฐศก ขณะเมื่อกรุงเทพมหานครยังมิได้เสียนั้น พระเจ้าอยู่หัวอันมีอภินิหาร นับในเนื้อหน่อพุทธางกูรเจ้า ตรัสทราบพระญาณว่า กรุงศรีอยุทธยาจะเปนอันตราย แต่เหตุที่อธิบดีเมืองแลราษฎรมิเปนธรรม จึ่งอุษาห์ด้วยกำลังกรุณา แก่สมณพราหมณาจารย์แลบวรพุทธสาศนาจะเสื่อมสูญ จึ่งชุมนุมพักพวกพลทหารจีนไทย ประมาณพันหนึ่ง สรัพด้วยเครื่องสาตราวุธ ประกอบด้วยทหารผู้ใหญ่นั้น พระเชียงเงิน พรหมเสนา ขุนอภัยภักดี หลวงพิไชยอาษา หมื่นราชเสน่หา หลวงราชเสน่หา ยกออกไปตั้งณวัดพิไชย อันเปนมงคลสฐาน ​ด้วยเดชบรมโพธิสมภาร เทพยเจ้าอภิบาลรักษาพระบวรพุทธสาศนา ก็ส้องสาธุการบันดานให้วรรษาการห่าฝนตกลงมาเปนมหาวิไชยฤกษ จับเดิมแต่นั้นมาจึ่งให้ยกพลพยุห์กองทัพออกจากวัดพิไชย ฝ่ากองทัพพะม่าออกมาเปนเพลาย่ำฆ้องค่ำ ยามเสาร์ได้รบกันกับพม่า ๆ มิอาจต่อต้านบาระมีได้ ถอยไป ก็ดำเนินด้วยพลทหารโดยสวัสดิภาพไปทางบ้านเข้าเม่า ก็บันลุถึงบ้านสามบัณฑิตย์ ๚ะ

๏ เพลาเที่ยงคืนประมาณสองยามเสศ เพลิงเกิดในกรุงเทพมหานคร ไหม้แต่ท่าทรายตลอดถนนหลวง ไปจนถึงวัดฉัตรทันต์ แสงเพลิงรุ่งโรจโชตะนาการ ครั้นได้ทัศนาการเหนก็สังเวศสลดใจ ด้วยอาไลยถึงสมณพราหมณาจารย์ ขัติยวงษาณุวงษแลเสนาพฤฒามาตยราษฎร แลบวรพุทธสาศนามิใคร่จะไปได้ ดุจมีใจย่อหย่อนจากอุษาห ซึ่งตั้งปะนิธานจะแก้กรุงเทพมหานคร กับทั้งบวรพุทธสาศนา เทพยเจ้าจึ่งดลใจให้ตั้งสะติสมปฤดี มีกำลังกรุณาอุษาห ๚ะ

๏ ครั้นรุ่งขึ้นณวันอาทิตย์เดือนยี่ขึ้นห้าค่ำ ลุศักราช ๑๑๒๘ ปีจออัฐศก ให้ยกกองทับไปถึงบ้านโพสาวหาร พะม่ายกกองทับติดตามไป จึ่งให้ตระเตรียมพลทหารจีน ทหารไทยไว้ ครั้นกองทับพม่ายกมาถึง จึ่งดำเนินนำหน้าพลทหารออกรบเปนสามารถ พม่าแตกกระจัดกระจายพ่ายไปเกบได้เครื่องสาตราวุธเปนอันมาก จึ่งอยุดประทับแรมอยู่ณะบ้านพรานนก ฝ่ายทแกล้วทหารออกไปลาดเที่ยวหาอาหาร จึ่งภบกองทับพม่ายกมาแต่บางคาง พม่าไล่ติดตามมาถึงที่ประทับ จึ่งขึ้นมากับม้าทหารสี่ม้า ออกรับกองทับพม่าก่อน จึ่งกองทับทั้งปวงตั้งเปนปีกกา ออกรบแซงสองข้าง กองทับพะม่าสามสิบม้า แตกย่นหกหลังลงไปถึงพลเดินท้าว ๒๐๐๐ แตกกระจายไป ๚ะ

​๏ ฝ่ายทแกล้วทหารทั้งปวง เหนกำลังบุญฤทธิ์เปนอัศจรรย์ดังนั้น ก็ยำเกรง ยกย่องว่า เปนจอมกระษัตริยสมมัติวงษ์ ๚ะ

๏ ครั้นรุ่งขึ้นณวันจันทร์เดือนยี่ขึ้นหกค่ำปีจออัฐศก ขุนชำนาญไพรสนแลนายกองสาภิภักดิ์เอาช้างมาถวายพลายห้าพังหนึ่ง เปนหกช้าง จึ่งนำเสด็จดำเนินไปถึงบ้านดง อยุดประทับร้อนในที่นั้น แล้วสั่งให้หาขุนหมื่นพันท์นายบ้านออกมาจะประสาทราโชวาทโดยดี ขุนหมื่นพันท์นายบ้าน มิได้เชื่อบาระมีขัดแขงคิดประทุษร้าย ซ่องสุมทหารโยธาไว้คอยจะปองทำร้าย ๚ะ

๏ ครั้นตรัสแจ้งเหตุนั้นแล้ว มิได้จองเวรว่าเปนข้าขอบขันทเสมา มีอิจฉาการ แต่จะให้เปนศุขพร้อมกัน จึ่งให้ทหารไปว่ากล่าวเกลี้ยกล่อมโดยธรมราชประเพณีสามครั้ง ก็มิได้อ่อนน้อมท้าทายอีก ดำริหว่าเปนผลกรรม์แห่งสัตวทั้งปวงแล้ว ๚ะ

๏ ครั้นณวันอังคารเดือนยี่ขึ้นแปดค่ำปีจออัฐศก จึ่งขึ้นม้านำพลทหารยี่สิบฝ่าเข้าไป ขุนหมื่นทหารชาวบ้านดงมากกว่าพัน ออกต่อสู้ยิงปืนสกัดน่าหลังทำอันตราย ด้วยเดชบาระมีจะได้ถูกต้องผู้ใดๆ หามิได้ จึ่งขับม้านำหมู่ทหารบุกรุกไล่เข้าไป ให้ทหารปีนขึ้นหักค่ายเข้าได้ ไล่ตะลุมบอนฟันแทงทหารชาวบ้านดง ก็แตกกระจายแหกค่ายหนีไป ได้ช้างพลายช้างพังเจ็ดช้าง ได้หิรัญสุวรรณ์พัญาหารเปนอันมาก ๚ะ

๏ ครั้นณวันพุธเดือนยี่ขึ้นเก้าค่ำปีจออัฐศก ยกพลทหารออกมาประทับตำบลหนองไม้ทรุม ตามทางบ้านเมืองนครนายก ประทับร้อนแรมไปประมาณสองวันถึงบ้านนาเริ่งอยุดประทับ ยกแต่นั้นวันหนึ่ง จึ่งถึงเมืองปราจินท์ ข้ามด่านกบแจะอยุดภักพลหุงอาหารฝ่ายฟากตวันออก แล้วให้พลนิกายข้ามทุ่งไปจนเพลาบ่ายห้าโมง ตรัสทราบว่าพระเชียงเงิน ​ขุนพิพิตรวาที นักพระองค์รามเจ้ากรุงกัมพูชาธิบดีมามิทัน จึ่งทรงม้ามากับหลวงพรหมเสนา จะเร่งพวกพระเชียงเงินมิได้พบ ๚ะ

๏ ครั้นรุ่งขึ้นณวันจันทร์เดือนยี่ขึ้นสิบสามค่ำ ให้ยกพลทหารเข้าไปในป่าอยุดประทับที่สำนักหนองน้ำหุงอาหารสำเร็จแล้ว เพลาบ่ายประมาณสองโมง จึ่งพระเชียงเงินมาถึงให้โบยสามสิบทีแล้ว ก็ตรัสเหนกิริยาว่ามิเปนใจด้วยราชการ จึ่งสั่งให้ประหารชีวิตรเสีย นายทับนายกองทูลขอชีวิตรไว้ ครั้นเพลาบ่ายประมาณสี่โมง พม่าไล่แทงฟันคนซึ่งเลื่อยล้าวิ่งหนีมาตามทาง ทอดพระเนตรเหนจึ่งให้นายบุนมี ขึ้นม้าใช้สวนทางลงไปได้ประมาณสองร้อยเส้น ภบกองทับพม่ายกขึ้นมาแต่ปากน้ำเจ้าโล้ ทั้งทับบกทับเรือ มาขึ้นที่ท่าข้าม ครั้นเหนธงเทียวเสียงฆ้องกลองเสียงพูดจากันว่าเปนพม่ามั่นคงแล้ว ก็กลับม้าขวบมากราบทูลตามได้เหนนั้น จึ่งสั่งให้พลทหารตั้งปืนใหญ่ตับใหญ่ตับน้อยดาไว้ต่างค่าย แล้วให้คนหาบเสบียงครอบครัวไปก่อน แต่พระองค์กับทหารประมาณร้อยเสศ คอยรับพะม่า ครั้นเพลาบ่ายโมงเศศ พม่ายกกองทับมาถึง จึ่งเสด็จนำน่าทหารด้วยหลวงชำนาญไพรสนท์ พระเชียงเงิน นายบุญมี นายทองดีทหาร นายแสงทหาร ออกไปรับฬ่อพะม่านอกปืนใหญ่น้อยซึ่งดาไว้ประมาณหกเส้นเจดเส้น พะม่ายกทับเรียงเรียบมาจำเภาะในพงแขม ครั้นเข้ามาใกล้ได้ทีแล้วจึ่งให้ยิงปืนเปนอันหนึ่งอันเดียว ถูกพะม่าล้มตายเปนอันมาก พม่าที่ยังอยู่นั้นอุดหนุนกันเข้ามาอีก จึ่งฬ่อให้ไล่เข้ามาแล้วยิงปืนใหญ่น้อยถูกพะม่าล้มตายทับกันเปนอันมาก พม่าอุดหนุนกันเข้ามาอีก วางปืนตับเข้าโครมสาม พม่าแตกกระจัดกระจายพ่ายไป จึ่งให้พลทหารโห่ร้องตีฆ้องสำทับ พม่าแตกหนีไปจะคุมกันเข้ามิได้ จึ่งให้ยกพลนิกายประทับตามลำดับ บ้านหัวทองหลาง พานทอง บางปลาสร้อย ถึงบ้าน​นาเกลือ นายกลม คุมไพร่พลทหารอยู่ที่นั้น, คอยสกัดคิดประทุษร้าย จึ่งทรงช้างพระที่นั่งสรรพด้วยเครื่องสรรพยุทธ, ทรงพระแสงปืนต้นรางแดง กับด้วยหมู่โยธาทหารเข้าไปในรว่างทหารนายกลมอยู่นั้น ด้วยเดชบรมโพธิสมภาร นายกลมแลพวกโยธาทหารทั้งนั้น, ให้สยดสยองกลัวพระอานุภาพ, วางสาตราวุธเสีย แล้วถวายบังคมอ่อนน้อมเปนข้าใต้ลอองฯ จึ่งนำเสด็จดำเนินเข้าไปประทับในสฐานอันเปนศุขสมควร, แล้วพระราชทานราชทรัพย์แลราโชวาท, ให้ตั้งอยู่ในยุติธรรม. ๚ะ

๏ ครั้นรุ่งขึ้นณวันอาทิตย์เดือนญี่แรมหกค่ำ, นายกลมคุมไพร่ร้อยหนึ่ง, นำเสด็จไปถึงทับอยุดประทับแรมอยู่ที่นั้น, รุ่งขึ้นยกมานาจอมเทียน ประทับแรมอยู่ที่นั้นคืนหนึ่ง, แล้วจึ่งมาแรมทุ่งไก่เตี้ย. รุ่งขึ้นมาประทับแรมสัตหีบ, แล้วยกมาชายทะเล ประทับแรม, เพลารุ่งขึ้นมาประทับแรมหินโด่ง, รุ่งขึ้นมาประทับแรมน้ำเก่า. ผู้รั้งบุญ,เมืองระยอง, กับกรมการทั้งปวง, ชวนกันมาต้อนรับเสด็จ, ถวายธัญาหารเกวียนหนึ่ง นำดำเนินมาถึงท่าประดู่, จึ่งพระราชทานปืนคาบสิลาบอกหนึ่งแก่ผู้รั้งเมืองระยอง, เสด็จมาประทับอยู่ ณวัดลุ่มสองเวน, สั่งให้จัดลำเลียงอาหารตั้งค่ายขุดคู, แลนายบุญรอดแขนอ่อน, นายหมวด, นายบุญมาน้องเมียพระยาจันทบุรี, เข้ามาถวายตัวทำราชการ. จึ่งนำเอาคุยหรหัถคดีมากราบทูลว่า, ข้าพระพุทธเจ้าแจ้งเหตุว่า, ขุนราม, หมื่นซ่อง, นายทองอยู่นกเล็ก, ขุนจ่าเมืองด้วง, หลวงพลแสนหาร กรมการเมืองระยอง, คบคิดกันคุมภักพวกพลทหารประมาณพันห้าร้อยเสศ, จะยกเข้ามากระทำประทุษฐร้าย. จึ่งมีพระราชบริหารดำรัศสั่งให้หาผู้รั้งเมืองมาถามว่า, กูมากระทำราชกิจทั้งนี้, ด้วยกรุณาจิตร, จะให้สมณทวิชาจารย์ประชาราษฎรทั้งปวงเปนสมานุศุขสามคี,มิได้มีวิหิงษาการอุบาย ประพฤดิทุจริตแก่ท่านทั้งปวงประการใดหามิได้ แลขุนหมื่นทั้งนี้คบคิดการ​จะทำประทุษฐร้าย, แต่กูมีกรุณาจิตรนี้, ยังจะจริงดุจหนึ่งนี้ฤๅประการใด. ผู้รั้งเมืองมิรับ, ตรัสทราบพระญาณด้วยอาการกิริยา. จึ่งตรัสสั่งให้หลวงพรหมเสนาคุมตัวจำไว้, แล้วมิไว้พระราชหฤไทย จึ่งสั่งให้ทหารตระเตรียมตัว, สรรพด้วยเครื่องสรรพาวุธ ผูกช้างม้าปืนใหญ่น้อยตั้งจุกช่องทางครบไว้สรรพ. ๚ะ

๏ ครั้นณวันเพลาประมาณทุ่มเศศ อ้ายเหล่าร้ายยกพลให้ทหารลอบเข้ามาตั้งค่ายล้อมได้สองด้านแล้ว, โห่ร้องยิงปืนใหญ่น้อยรดมเข้ามา, จึ่งตรัสให้ดับแสงเพลิงเสีย. จัดทหารประจำน่าที่สงบกันไว้แล้ว, เสดจกับด้วยทะหารจีนทะหารไทย, ๆ ถือปืนคาบศิลา, หลวงชำนาญไพรสน, นายทองดีทหาร, หลวงพล, หลวงเชียงเงินท้ายน้ำ, หลวงพรหมเสนา, นายบุญมี, นายแสงทหาร, นายศรีสงคราม, นายนากทหาร, ธำมรงคอิ่ม, ทหารจีน, หลวงพิพิตร, หลวงพิไชย, ขุนจ่าเมืองเสือร้าย, หมื่นท่อง, หลวงพรหม, ถือดาบง้าว. เสด็จออกเที่ยวตรวจตรารอบค่ายดูท่าทางฆ่าศึก, จะเข้ามาแห่งใดตำบลใด. แลอ้ายเหล้าร้ายชื่อขุนจ่าเมืองด้วง, กับทหารประมาณสามสิบคน, ล้อมใต้ตะพานวัดเนิน, เข้ามาใกล้ค่ายหลวงประมาณห้าวาหกวา. จึ่งสั่งให้วางปืนพร้อมกัน, ถูกขุนจ่าเมืองด้วงกับทหารทั้งปวง, ซึ่งเดินตามกันนั้นตกตะพานลงพร้อมกัน, ตายเปนอันมาก. จึ่งตรัสให้ทหารจีนเข้าตะลุมบอน, ฟันแทงฆ่าศึกหักค่ายอ้ายเหล่าร้าย, ล้มตายแตกหนีไป, หมู่ทหารไล่ติดตามไปทางประมาณ ๕๐ เส้น ๖๐ เส้น, จึ่งให้ลั่นฆ้องไชยสัญญาเรียกพลทหารเข้าค่ายให้พร้อม, แลหมู่ทหารทั้งปวงเข้าในค่าย, จุดเพลิงเผาขึ้นแห่งหนึ่ง. เก็บเอาเครื่องสาตราวุธ หิรัญสุวรรณวัดถาทัญาหาร, ครอบครัวเปนอันมาก. ตรัสให้ยับยั้งอยู่บำรุงทแกล้วทหาร,ให้มีกำลัง ณเมืองระยองนั้นช้านานประมาณ ๗ วัน ๘ วัน ๚ะ

​๏ ครั้นณวัน ๚ะ จึ่งสั่งให้ประชุมเสนาทหารนายทับนายกองไทยจีนทั้งปวงพร้อมกัน, จึ่งตรัสประภาษให้ปฤกษาว่า,เราจะกระทำการทั้งนี้,ด้วยวิเหษาอาธรรมหามิได้. จะให้เปนศุขมีประโยชน์, แก่สมณพราหมณาประชากรทั้งปวง, จึ่งจะเปนเกียรติยศสืบไป และเมืองจันทบุรีนี้จะถึงแก่กาลพินาศ, ดุจเมืองระยอง. เอนดูสัตวทั้งปวง, จะเหนผู้ใดมีอาฌาไศรยจะให้ไปเจรจาโดยยุติธรรม. ให้พระยาจันทบุรีอ่อนน้อมลง, อย่าให้เกิดยุทธสงครามได้ความเดือดร้อนแก่สมณพราหมณาประชาราษฎรได้นั้น. จึ่งเสนาบดีนายทับนายกองทั้งปวงปฤกษาพร้อมกัน, กราบบังคมทูลว่า, เหนแต่นายบุญมีมหาดเล็ก, นายบุญรอดแขนอ่อน, นายบุญมาน้องเมียพระยาจันทบุรี,สามคนนี้จะได้ราชการ. ๚ะ

๏ ครั้นตรัสเหนด้วยแล้ว, จึ่งสั่งให้ไปตามคำปฤกษา. จึ่งนายเผือกญวน, นักมาเขมร, รับอาษาภาข้าหลวงสามคนไปโดยทางชลมารค, แต่ณวันไปอยุดอยู่ปากน้ำระยอง. ใช้ใบไปประมาณห้าวัน,ถึงปากน้ำจันทบุรี. ครั้นเพลารุ่งขึ้นเช้าจึ่งเข้าไปหาพระยาจันทบุรี, เจรจาโดยธรรมราชประเพณีกระแสรับสั่งนั้น. ๚ะ

๏ พระยาจันทบุรีมีความยินดี, สั่งให้ขุนจางวางทำสัมมาคารวะเลี้ยงดูโดยปรกติยิงยอมด้วย, ว่าอิก ๑๐ วันข้าพเจ้าจึ่งจะแต่งออกไปรับเสดจ,ณะกองทับเข้ามาณะเมืองจันทบุรี จะได้คิดราชการแก้ฝีมือพม่า ครั้นณะวันเพลาบ่ายสามโมงจึ่งแต่งเรือรบลำหนึ่งมีพลกะเชียงยี่สิบ,สรรพด้วยเครื่องอาวุธ. พระยาจันทบุรีลงเรือด้วยข้าหลวง, นายเผือก, นักมา. ขึ้นบนสาลาเทพารักษ์, ชวนกันให้กระทำความสัจแก่กัน, แล้วกลับแคลงมาถามว่า, เราได้ให้ความสัจเปนมิสหายร่วมชีวิตรกันแล้ว, อย่าได้อำพรางกัน. เหตุผลร้ายดีประการใด, จงบอกกล่าวแก่เราแต่ตามจริงเถิด ๚ะ

​๏ ข้าหลวงจึ่งตอบว่า, เราได้เปนมิตรร่วมชีวิตรเดียวกันด้วยท่านแล้ว, จะสู้เสียชีวิตรรักษาสัจธรรมนั้นไว้มิให้เสีย, ท่านอย่าได้แคลงใจเลย อันสมเดจพระเจ้าอยู่หัวแห่งเรานี้, มีพระราชจริตปราศจากฬ่อลวง ถ้าจะมีราชบริหารตรัสสิ่งใดแล้ว, ก็เปนสัตย์มิได้หวาดไหว, ตั้งพระไทยสถิตอยู่ในพรหมวิหาร, เพื่อจะให้เปนพระพุทธบารมีสืบไป. อันบุคคลผู้ใดมิได้คิดประทุษฐร้ายก่อนแล้ว, และจะได้เบียดเบียฬนั้นมิได้มีเลย. ท่านจงตั้งภักดีจิตรอย่าให้จลาจล. พระยาจันทบุรีมีใจยินดีสวามีภักดี, แล้วฝากเครื่องราชกระยาหารให้มาถวาย, แล้วข้าหลวงก็ออกจากปากน้ำจันทบุรี, วันหนึ่งก็ถึงปากน้ำระยอง, จึ่งเอาเนื้อความนั้นกราบทูล. ครั้นได้ทรงฟังก็มีพระวิจารณราชดำริหโดยรอบคอบแล้ว, ทรงพระมัทยัดไว้ในพระราชหฤไทย. ครั้นอยู่มาประมาณ ๑๐ วันถึงปัฏิญาณสัญญาแล้ว, พระยาจันทบุรีจะได้มาหามิได้. ใช้ให้คนเอาเข้าเปลือกบันทุกเรือประมาณสี่เกวียน, มาถวายณเมืองระยอง. ๚ะ

๏ ครั้นณวัน ๚ะ นายบุญเรืองมหาดเล็ก, ผู้รั้งบางละมุงคุมไพร่ ๒๐ คนว่า, พม่าใช้ให้ถือหนังสือออกไปเมืองจันทบุรี, ให้แต่งดอกไม้ทองเงินเข้าไปณะโพสามต้น. พระหลวงขุนหมื่นนายทับนายกองแจ้งกิจนั้นมิได้ไว้ใจ, ว่าเปนพวกพม่า ๆ ให้มาด้วยกลอุบายใช้ให้ติดตามเรา,จะไว้ใจให้อยู่ในกองทับเรามิได้, ด้วยเอาไจออกหากจากกรุงเทพแล้ว และนายบุญรอดแขนอ่อน, กราบทูลจะขอเอาตัวไปประหารชีวิตรเสีย. ทรงพระพรุณาขอชีวิตรไว้, จึ่งตรัสประภาษด้วยพระราชอธิบายว่า, พม่ามาล้อมกรุงฯครั้งนี้, ผู้ใดจะตั้งใจเข้าด้วยพม่านั้นหามิได้, แต่ถึงกาลแล้วหากจำเปน. อนึ่งนายบุญเรืองผู้รั้งบางละมุง, มิได้เปนข้าใช้เรามาแต่ก่อน, เหนภอจะได้ราชการอยู่. แล้วราชการเมืองจันทบุรีก็ยังมี, ผู้รั้งบางลมุงกับพระยาจันทบุรี, เปน​มิตรชอบกัน เราจะใช้ให้เอาหนังสือพม่านี้ไปถึงพระยาจันทบุรี, ๆ ก็จะยกกองทับมารับเราเข้าไปคิดราชการด้วยกันตามปฏิญาณสัญญา, แลจะได้แจ้งในความสัตย์สุจริตนั้นด้วย. ๚ะ

๏ อนึ่งพม่าตั้งอยู่ณเมืองธนบุรี, แลล้อมกรุงเทพ, ๆ ได้มีหนังสือบอกมาถึงพระยาราชาเสรฐี, พระยาราชาเสรฐีแต่งกองทับลำเลียงอาหาร, เข้ามาช่วยถึงปากน้ำ. พม่าทำอันตรายสกัดทางอยู่ไปมิถึง, สิ้นเสบียงอาหารแล้วกลับไป, เหนว่าความชอบเมืองพุทไธมาศมีแก่กรุงอยู่. บัดนี้เราจะให้มีศุภอักษร, ไปให้พระยาราชาเสรฐียกพลทหารเข้ามาช่วยกันตีพม่า, ซึ่งตั้งอยู่เมืองธนบุรี, จึ่งจะเปนความชอบแก่พระยาราชาเสรฐีสืบไป, นายทับนายกองทั้งปวงเหนชอบด้วย. จึ่งให้แต่งศุภอักษร, ออกไปเมืองพุทไธมาศ. ๚ะ

๏ ณวันเดือนสี่แรมค่ำศก, เมื่อเสดจสถิตย์ณเมืองระยองนั้น, หมู่ประจามิตรซึ่งแตกไปจากเมืองระยอง, ลักลอบเข้ามาลักโคกระบือช้างม้าเนือง ๆไป. จึ่งตรัสว่าเรากรุณามันว่า, เปนข้าในขันทเสมาจะใคร่ทะนุบำรุง, จึ่งมิได้กระทำอันตราย, มันก็ได้อ่อนน้อมยังจะคิดประทุษฐร้ายสืบไป, ก็เปนผลวิบากให้บังเกิดเปนอาสัจอาธรรมฉนี้, จะละไว้มิได้. จึ่งกรีธาพลทหารยกออกจากเมืองระยอง, ไปณบ้านกระแสบ้านไร่บ้านดำบ้านตราแกลง, ซึ่งอ้ายขุนรามหมื่นช่องตั้งอยู่นั้น. ครั้นเพลาอุษาโยกทรงเครื่องราชวิภูสิต, สำหรับรณรงค์ยุทธสงคราม, เสดจนำพลทหารเข้าไล่กระโจมฟันแทงยิงปืนใหญ่ปืนน้อย, อ้ายเหล่าร้ายแตกตื่นไป. แลอ้ายขุนราม, หมื่นช่องหนีไปอยู่กับพระยาจันทบุรี, จับได้ทหารหมื่นช่องนายบุญมีบางเหี้ย, นายแทน, นายมี, นายเมืองพม่า, นายสนหม, นายบุญมีบุตรนายสน, ครอบครัวช้างม้าผู้คนโคกระบือเกวียน, ซึ่งอ้ายเหล่าร้ายลักเอาไปไว้แต่ก่อนเปนอันมาก. แล้วเสดจยกพลนิกายกลับมาณเมืองระยอง, บำรุง​ทแกล้วทหาร, เครื่องสาตราวุธปืนใหญ่ปืนน้อย เกลี้ยกล่อมอาณาประชาราษฎร, อันแตกตื่นออกไปอยู่ป่าดง, ได้เปนอันมาก ก็เสดจยับยั้งถ้าพระจันทบุรีอยู่ณป่าดง. ๚ะ

๏ ครั้นณวันเดือนสี่แรมสิบสี่ค่ำศก, พระยาพิไชย, แลนายบุญมี,ไปถึงปากน้ำพุทไธมาศ. จึ่งนำเอาศุภอักษร, และสนองพระองค์อย่างฝารั่งขึ้นไปพระราชทาน, แลเจรจาตามศุภอักษรนั้น พระยาราชาเสรฐีก็มีความยินดี, ว่าระดูนี้จะเข้าไปขัดด้วยลมจะมิทัน ต่อเดือนแปด,เดือนเก้า,เดือนสิบ, จึ่งจะยกพลทหารเข้าไปช่วยราชการ. ครั้นณวันอาทิตย์เดือนห้าแรมสิบสี่ค่ำศก, ได้ศุภอักษรตอบ, แลเครื่องราชบรรณาการ, มาถึงปากน้ำระยอง ณวัน ๚ะ นายบุญมีจึ่งนำเอาองค์ใดเรือง, ทหารจีน, เครื่องราชบรรณาการ, ขึ้นกราบทูลถวายณค่ายท่าประดู่. ๚ะ

๏ ลุศักราช ๚ะ พระราชตำริหแล้ว,ให้หาเสนาบดีนายทับนายกองมาเฝ้าพร้อมกัน, จึ่งประภาษว่าเราปรารพการครั้งนี้สู้เสียชีวิตร, เพราะกรุณาแก่สัตวโลกย์ซึ่งหาที่พำนักนิ์มิได้, และแผ่นดินจะไม่จลาจลสมบูรณ์, เปนที่ตั้งประสาสนาได้นั้น, เพาะปราศจรากหลักตอ, คือคนอาสัจอาธรรม. แลบัดนี้นายทองอยู่นกเล็ก, ซึ่งตั้งอยู่ณเมืองชลบุรี. ประพฤดิ์พาลทุจริตคอยปองกระทำข่มเหงอาณาประชาราษฎรผู้หาที่พึ่งมิได้, บันดามีน้ำใจภักดีจะมาพึ่งเรานั้น, นายทองอยู่เปนเสี้ยนหนามคอยสกัดตัดสัญจรคนทั้งปวงไว้ เราควรจะไปสั่งสอนธรมารนายทองอยู่, ให้ตั้งอยู่ตามทางราบคาบก่อน, สมณพราหมณอาณาประชาราฎรจึ่งจะได้อยู่เปนศุข. เสนาบดีนายทับนายกองก็เหนพร้อมกันตามพระราชดำริห์ ๚ะ

๏ ครั้นณวัน๚ะศก จึ่งสั่งให้ยกพลทหารเสดจพระราชดำเนินไปตามสถลมารค, เสดจพระทับอยู่ณบ้านหนองมน ให้ทหารไปสอดแนมดูได้​เนื้อความว่า, นายทองอยู่ให้เตรียมพลทหารสาตราวุธปืนใหญ่ปืนน้อยไว้พร้อม, จึ่งให้พลทหารเข้าไปอยุดประทับณวัดหลวง, ทางไกลเมืองประมาณร้อยหนึ่ง, จึ่งให้นายบุญรอดแขนอ่อน, นายชื่นบ้านไข้, ซึ่งเปนสหายกับนายทองอยู่, เข้าไปว่ากล่าวโดยยุติธรรม. นายทองอยู่ก็อ่อนน้อมโดยดี นายบุญรอด, นายชื่น, จึ่งภานายทองอยู่นกเล็กเข้ามาเฝ้าณวัดหลวง, สวามิภักดิกระทำความสัตยถวาย. แล้วก็นำเสดจให้เข้าไปณเมืองชลบุรี, ประทับอยู่ณเก๋งจีน. นายทองอยู่จึ่งนำเสดจทรงช้างพระที่นั่ง, นายทองมีมหาดเล็กควานท้าย, เลียบทอดพระเนตรเมืองชลบุรี, แล้วภาขุนหมื่นกรมการมาถวายบังคม. ทรงพระกรุณานายทองอยู่, ให้เปนพระยาอะนุราฐบุรีศรีมหาสมุท, ตั้งขุนหมื่นกรมการตามถานาศักดิ์เมืองชลบุรี. แล้วพระราชทานกระบี่บั้งเงินหนึ่ง, เสื้อแพรเข้มขาบดอกใหญ่พื้นแดงดุมทองเก้า, เขมขัดทองประดับพลอยสายหนึ่ง. แล้วพระราชทานราโชวาทสั่งสอนว่า, แต่ก่อนท่านประพฤษดิการอันเปนอาธรรมทุจริตนั้นจงละเสีย, จงประพฤษดิกุศลสุจริต, ให้สมควรด้วยถานาศักดิ์แห่งท่าน. จะได้เปนเกียรติยศสืบไปในกลาปาวะสาน, จะเปนพาศนาติดตามไปในอนาคต. แล้วจึ่งพระราชทานเงินตราไว้สองชั่ง, สำรับสงเคราะห์แก่สมณพราหมณาจาริย์, ประชาราษฎรผู้ยากไร้เขนใจ, ซึ่งขัดสนด้วยเข้าปลาอาหารนั้น. จึ่งตรัสสั่งพระยาอนุราฐว่า, ผู้ใดจงใจอยู่ในสำนักนิ์ท่าน, ท่านจงโอบอ้อมอารีย์เลี้ยงดูไว้ให้เปนผล. ถ้าผู้ใดมีน้ำใจสาภิภักดิ์จะติดตามเราออกไป, ท่านจงอย่ามีน้ำใจอิจษา, จงมีปมุทิตาปราโมชอย่าได้ขัดขวาง. ช่วยส่งผู้นั้นออกไปให้ถึงสำนักนิ์แห่งเรา, อย่าให้เปนเหตุการประการใดได้. แลท่านจงบำรุงบวรพุทธสาศนา, อาณาประชาราษฎรให้ทำมาหากินโดยภูมลำเนา, อย่าให้มีโจรแลผู้ร้ายเบียดเบียลแก่กันได้. แล้วพระราชทานเงินตราแก่สัปะเหร่อ, ​ให้ขนทรากกะเฬวะราก, อันอดอาหารตายนั้นเผาเสีย พระราชทานบังสุกุลทานแล้ว, พระราชทานเงินตราอาหารแก่ยาจกวรรณีพกแต่เมืองชลบุรีเปนอันมาก. แล้วอุทิศกัลปะนาพระราชทานพระราชกุศลให้แก่หมู่เปรต, ไปในประโลกยนั้น, เพื่อเปนปัจจัยแก่พระปรมาภิเศกสัมโพธิญาณ ครั้นณวันฯศก, เสดจกลับมาเมืองระยอง ๚ะ

๏ ฝ่ายพระยาจันทบุรีซึ่งถวายสัจปัฏิญาณว่าจะมารับเสดจนั้น, จะได้มาตามสัญญาหามิได้. ด้วยขุนราม, หมื่นซ่องอันเปนคนอาสัจนั้น, ยุยงว่ากล่าวให้คิดประทุษฐร้าย, ตกแต่งป้อมค่ายคูประตูหอรบเชิงเทิล, ตระเตรียมโยธาทหารสรรพด้วยเครื่องสาตราวุธปืนใหญ่ปืนน้อยเสรจ, แล้วจึ่งคิดอุบายแต่งให้พระสงฆ์สี่รูป, ขึ้นมาเชิญเสดจเข้าไปในเมืองจันทบุรี, แล้วจึ่งจะกุมจับพระองค์. พระสงฆ์สี่รูปมามิทัน, เสดจไปเมืองชลบุรี, พระสงฆ์นั้นก็ยังอยู่ถ้าณเมืองระยอง. ครั้นเสดจถึงเมืองระยองเพลาเช้า, จึ่งเข้าไปถวายพระพรตามเรื่องราวพระยาจันทบุรีใช้ให้มานั้น. จึ่งทรงพระตำริหด้วยพระวิจารณญาณอันคำภิรภาพก็ทราบว่า, กรรมนิยมแล้วจึ่งจำให้เปนไปตามเหตุนั้น. ครั้นรุ่งขึ้นเพลาเช้า, จึ่งมีพระราชบริหารตำรัสด้วยนายทับนายกองทั้งปวงว่า, พระยาจันทบุรีให้พระสงฆ์มารับเรานี้, ใครจะเหนร้ายดีประการใดบ้าง, นายทับนายกองปฤกษาพร้อมกันแล้วกราบทูลว่า, ข้าพระพุทธเจ้าทั้งปวงเหนว่า, พระยาจันทบุรีคิดประทุษฐร้ายเปนมั่นคง. จึ่งตรัสว่าเมื่อเหตุเปนฉะนี้แล้ว, ชอบจะไปฤๅอย่าไปประการใด. นายทับนายกองพร้อมกับกราบทูลว่า, ควรจะเสดจพระราชตำเนินไป, ด้วยจะได้ประโยชน์สองประการ. ประการหนึ่งแม้นว่าพระยาจันทบุรีจะเสียสัจ, คิดประทุษฐร้ายก็ดี, จะได้ธรมารให้เสียพยศอันร้าย. ถ้าพระยาจันทบุรียังตั้งอยู่ในความสัจ, ก็จะได้พระราชทานราโชวาทสั่งสอน, ให้ตั้งอยู่โดยยุติ​ธรรม, ก็จะเอย็นอกสมณพราหมณ์อาณาประชาราษฎรทั้งปวง, จะได้เปนอายุพระสาสนาสืบไปในอนาคตไสมยนั้น. ๚ะ

๏ ครั้นณวันพฤหัสบดีศก, เพลาเช้าอุษาโยคยามพฤหัศบดี, ตรัสให้ยกพลนิกายสรัพด้วยเครื่องสรรพาวุธออกจากเมืองระยอง, พระสงฆ์สี่รูปนำเสดจมาประทับร้อนแรมโดยระยะทางห้าวันถึงตำบลบ้านบางกะจะหัวแหวน. ครั้นณวันจันทร๚ะศก, จึ่งยกไปใกล้เมืองจันทบุรี. ๚ะ

๏ ฝ่ายพระยาจันทบุรีจึ่งให้หลวงปลัด, กับขุนหมื่นมีชื่อ, ออกมานำทับคิดเปนอุบาย, จะให้กองทับหลวงเลี้ยวไปข้างทางใต้เมือง, จะให้ข้ามน้ำไปฟากตวันออก, แล้วจะยกพลทหารออกโจมตีเมื่อข้ามน้ำนั้น. ครั้นตรัสทราบจึ่งให้นายบุญมีมหาดเลก, ขึ้นม้าขวบไปห้ามทหารกองน่ามิให้ไปตามทางหลวงปลัดนำนั้น. ให้กลับมาตามทางขวา, ตรงเข้าประตูท่าช้าง. เสดจประทับพลตำบลวัดแก้วริมเมืองจันทบุรี. จึ่งให้พลทหารตั้งกองทับล้อมรอบพระวีหารวัดแก้ว, ซึ่งเสดจประทับอยู่นั้น ๚ะ

๏ ฝ่ายพระยาจันทบุรี, ก็ให้พลทหารขึ้นประจำรักษาน่าที่, แล้วจึ่งใช้ขุนพรหมธิบาล, ผู้เปนพระท้ายน้ำ, นายลิ่ม, นายแก้วแขก, ธรรมรงคพอน, นายไม้แขก, ออกมาต้อนรับเชิญเสดจเข้าเมือง จึ่งตรัสว่าพระยาจันทบุรีให้มาเชิญเราเข้าไปนั้น, เหนไม่ต้องตามประเวณีธรรม, ด้วยเหตุว่าผู้น้อยควรจะกระทำสัมมาคารวะแก่ผู้ใหญ่จึ่งจะชอบเปนมงคลแก่ตัว, แลจะให้เราเปนผู้ใหญ่เข้าไปหาท่านอันเปนผู้น้อยก่อนนั้น, มิบังควรเปนมงคลแก่พระยาจันทบุรีเลย. เรายังไม่เข้าไปก่อน, ให้พระยาจันทบุรีออกมาหาเรา, เราจะได้แจ้งเนื้อความซึ่งขัดข้องในใจเรา. ด้วยขุนราม,หมื่นซ่อง,อันเปนปัจามิตรเรา,เข้าไปอยู่ด้วยพระยาจันทบุรี, จะทำให้เราทั้งสองมีน้ำจิตรพิโรธแคลงกัน. แม้นพระยาจันทบุรีจะมิออกมาหาเราก็ดี, จงส่งแต่ขุน​ราม,หมื่นซ่อง,ออกมากระทำความสัจแก่เราแล้ว เราจะเข้าไปด้วยมิได้แคลง, เราตั้งเมตาจิตรรักเอนดูพระยาจันทบุรี, ประดุจน้องในอุทรเดียวกันแห่งเรา, ถึงพระยาจันทบุรีจะทำร้ายแก่เรา, ๆ ก็มิได้ตอบแทน,จะรักษาเมตาธรรมนั้นไว้, ด้วยพระยาจันทบุรีมิได้มีพิโรธอันใดกันกับเรา. แล้วพระราชทานเงินแก่ขุนพรหมธิบาล, ๆ ก็กลับเข้าไปว่ากล่าวตามตำรัสนั้น. พระยาจันทบุรีจึ่งใช้ให้ธำมรงคพอน,กับคนมีชื่อเอาของเสวยมาถวาย. ให้พระสงฆ์สี่รูป, ซึ่งนำเสดจมานั้นออกมาถวายพระพรว่า, พระยาจันทบุรีให้เชิญเสดจเข้าไป. ตรัสว่าในเมืองจันทบุรีนี้, ไม่มีฆะราวาศจะใช้แล้วฤๅจึ่งใช้สมณ.แล้วจึ่งมีพระราชบริหารตำรัสแก่พระสงฆว่า, ความนี้โยมก็ได้สั่งไปแก่ขุนพรหมธิบาลแล้ว, ขอผู้เปนเจ้าจงไปบอกแก่พระยาจันทบุรีว่า,อ้ายขุนราม,หมื่นซ่อง,เปนปัจามิตรแก่ข้าพเจ้า, ยุยงพระยาจันทบุรี, ๆ หนุ่มแก่ความจะฟังเอาถ้อยคำอ้ายเหล่านี้, ก็จะเสียทีที่รักษเอนดูกัน. ถ้าแลพระยาจันทบุรีตั้งอยู่ในสัตย์ไมตรี, ก็จงส่งขุนราม,หมื่นซ่อง,ออกมากระทำความสัจเสียเถิด. พระสงฆก็ถวายพระพรลามา,ว่าแก่พระยาจันทบุรี ๆ จึ่งใช้หลวงปลัดออกมาทูลว่า,พระยาจันทบุรีที่จะมิได้ตั้งอยู่ในสัตย์สวามิภักดีนั้นหามิได้, จะใคร่ส่งขุนราม, หมื่นช่องออกมาอยู่. แต่ขุนราม, หมื่นซ่อง, กลัวพระราชอาชา, ด้วยตัวนั้นเปนคนผิดจะออกมามิได้. จึ่งตรัสว่าพระยาจันทบุรีมิได้ตั้งอยู่ในสัตย์, แล้วเหนว่าขุนราม, หมื่นซ่อง, จะช่วยป้องกันเมืองไว้ได้, ก็ให้เร่งตกแต่งบ้านเมืองไว้ให้หมั้นคงเถิด, เราจะตีเอาให้ได้ ๚ะ

๏ แล้วจึ่งตรัสสั่งให้โยธาทหารทั้งปวง, ให้หุงอาหารรับพระราชทานแล้ว. เหลือนั้นสั่งให้สาดเททุบต่อยม่อเข้าม่อแกงเสียจงสิ้น. ในเพลากลางคืนวันนี้จะเข้าตีเอาเมืองจันทบุรีให้ได้, ไปกินเข้าเช้าเอาในเมือง ถ้ามิได้ก็ให้ตายเสียด้วยกันจงพร้อมกันทีเดียว. ๚ะ

​๏ ครั้นณวันอาทิตย์ ๗ ค่ำ, ศักราช ๑๑๒๙ ปีกุญนพศก, เพลาสามยามเปนยามเสาร์ปลอดห่วง, ตรัสให้ยกทับบ่ายน่าต่อทิศอิสาร, เข้าตีเมืองจันทบุรี, จัดทหารไทยจีนลอบเข้าไปประจำด้านอยู่ทุกด้าน, เพลาจะเข้าอย่าให้โห่ร้องขึ้นก่อน, ถ้าเข้าได้แล้วให้โห่ร้องขึ้นพร้อมกัน, จึ่งทรงช้างพระที่นั่งพังคิรีบัญชรขับเข้าทลายประตูเมือง. โยธาทหารซึ่งรักษาประตูแลป้อมเชิงเทินนั้น, ยิงปืนใหญ่น้อยดุจหนึ่งห่าฝน, จะได้ถูกต้องโยธาผู้ใดผู้หนึ่งนั้นหามิได้, ลอดท้องช้างพระที่นั่งไป. ควานช้างเกี่ยวพังคีรีบัญชรให้ถอยออกมา. ทรงพระโพรธเงื้อพระแสงจะลงพระราชอาชา, นายท้ายข้าง,ๆ ขอพระราชทานโทษได้. จึ่งทรงพระแสงกฤชแทงพังคิรีบัญชร, ขับเข้าทลายประตูเมืองพังลง, ทหารน่าช้างลอดเข้าไปได้, ให้โห่ร้องขึ้นพร้อมกันดุจพระราชทานสัญญาไว้นั้น. ๚ะ

๏ ฝ่ายทหารซึ่งอยู่รักษาประตูแลน่าที่เชิงเทินนั้น, แตกตื่นหนีออกจากเมือง, พระยาจันทบุรีภาบุตรภรรยาลงเรือไปปากน้ำพุทไธมาศ. พลโยธาทหารไทยจีนเข้าไปจับได้ครอบครัว, หิรัญสุวรรณวัดถาธัญาหารปืนจ่ารงมณฑกนกสับคาบสิลา, สรรพอาวุธทั้งปวงเปนอันมาก, ก็เสดจยับยั้งอยู่ณเมืองจันทบุรี. ๚ะ

๏ ฝ่ายหลวงนายศักดิ์เปนเชื้อแขก, ออกไปราชการณะเมืองจันทบุรี, แต่ก่อนทับพม่ายังไม่มาล้อมกรุงเทพมหานครนั้น, ยังค้างอยู่ในเมือง. จึ่งมาเฝ้าถวายตัวเปนข้าราชการสืบไป ก็โปรดเลี้ยงไว้ด้วยเปนข้าราชการเก่ารู้ขนบธรรมเนียม, จะได้ปฤกษาราชกิจการงานทั้งปวง. แล้วจึ่งตั้งที่ถานันดรตำแหน่งผู้ใหญ่แลผู้น้อย, แก่ผู้มีความชอบตามสมควรแก่คุณานุรูปถ้วนทุกนาย. แล้วโปรดพระราชทานบำเหน็จรางวัล, สิ่งของทองเงินต่างๆ แจกทั่วกันแล้ว, จึ่งเสดจดำเนิรทับจากเมืองจันทบุรี, โดยทาง​สถลมารคยกออกไปเมืองกราด ดำรัสให้พระรามพิไชยกับหลวงราชวรินทรเปนแม่กองทับเรือ, เรือประมาณห้าสิบลำยกไปทางทเล. ขณะเมื่อเสดจยาตราทับบกยกไปครั้งนั้น, ด้วยเดชะพระบารมีบันดาลฝนตกเจ็ดวันเจ็ดคืน, ตามระยะทางไปจนบรรลุถึงเมืองกราด, เกลี้ยกล่อมอาณาประชาราษฎรให้อยู่เอย็นเปนศุข. แล้วได้ทราบข่าวว่าสำเภาจีนลูกค้ามาทอดอยู่ณะท้องทเลน่าปากน้ำเมืองตราดเปนหลายลำ จึ่งให้ข้าหลวงไปหาตัวนายสำเภาเข้ามาโดยดี, แลนายสำเภาขัดแขงไม่มา, กลับต่อรบยิงเอาเรือข้าหลวง. ๆ กลับเข้ามากราบทูลก็ทรงพระพิโรธ, จึ่งเสดจลงเรือใหญ่ยกกองทับเรือออกไปล้อมไว้คืนหนึ่ง. พวกจีนนายสำเภายังไม่อ่อนน้อม, ครั้นเพลารุ่งเช้าจึ่งตรัสสั่งนายทับนายกองให้ยกเข้าตีสำเภา, พวกจีนต่อรบยิงปืนโต้ตอบกันอยู่ประมาณกึ่งวัน. พลข้าหลวงปีนขึ้นสำเภาได้, ไล่ฆ่าฟันจีนบนสำเภาตายเปนหลายคน. พวกจีนลูกค้าก็พ่ายแพ้, เก็บได้ทรัพย์สิ่งของทองเงินแลผ้าแพรเปนอันมาก. แลจีนเจียมผู้เปนใหญ่กว่านายสำเภาทั้งปวง, ก็อ่อนน้อมยอมสวามิภักดิ์นำเอาบุตรหญิงคนหนึ่งมาถวาย. ในวันนั้นก็เสดจกลับมาณะเมืองจันทบุรีโดยทางทเล, ตั้งยับยั้งอยู่ต่อเรือรบณะเมืองจันทบุรีประมาณสามเดือน, ได้เรือร้อยลำเสศ. ๚ะ

๏ ฝ่ายข้างกรุงเทพมหานคร, เมื่อกองทับพม่ายกกลับไปแล้ว, จึ่งพระนายกองผู้อยู่รักษากรุง,ฯ ก็ใช้ผู้คนให้ไปเที่ยวค้นหาพระเจ้าแผ่นดินทุกแห่งทุกตำบล, จึ่งไปภบที่สุมทุมไม้ใกล้บ้านจิก, อดอาหารมิได้เสวยถึงสิบเบดสิบสองวัน. คนทั้งนั้นจึ่งหามพระองค์มาลงเรือ, รับขึ้นไปณะค่ายโพสามต้น, ภอถึงก็ดับสูญสิ้นพระชนม์. แลสมเดจพระเจ้าอยู่หัวพระที่นั่งสุริยามรินท์, อยู่ในราชสมบัติเก้าปีก็เสียพระนคร. ๚ะ

​๏ รวมสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินซึ่งเสวยราชสมบัติ, ในกรุงเทพมหานครศรีอยุทธยานั้น, ตั้งแต่สมเดจพระเจ้าอู่ทองเปนประถม, แรกสร้างกรุงเทพมหานครนั้น, กราบเท่าถึงสมเดจพระเจ้าอยู่หัวพระที่นั่งสุริยามรินท์, เปนพระองค์ที่สุด, เสียกรุงเทพมหานครศรีอยุทธยานั้น, นับกระษัตริย์ได้สามสิบสี่พระองค์ด้วยกัน. แลอายุพระนครตั้งแต่แรกสถาปะนา, ในศักราช ๗๑๒ ปีขานโทศก, ตราบเท่าจนเสียในศักราช ๑๑๒๙ ปีกุญนพศกนั้น. คิดอายุพระนครได้ ๔๑๗ ปีโดยกำหนด. ๚ะ

๏ ฝ่ายพระนายกองจึ่งให้เชิญพระศพไปฝังณะโคกพระเมรุ, ที่ถวายพระเพลิงในพระนครนั้น ต่อจัดแจงการบ้านการเมืองราบคาบแล้ว จึ่งจะคิดการถวายพระเพลิง. ๚ะ

๏ ขณะนั้นแต่บันดาประชาชนทั้งหลาย, ซึ่งหนีพม่าเหลืออยู่นั้น, ต่างคนต่างคุมสมัคพักพวกครอบครัวอยู่เปนพวกเปนเหล่า ผู้ใดที่มีฝีมือเข้มแขงก็ตั้งตัวเปนนายชุมนุม, ซ่องสุมคุ้มครองผู้คนครอบครัวเปนอันมากตั้งชุมนุมอยู่แห่งหนึ่ง. แต่ชุมนุมตั้งอยู่ดังนี้, มีในจังหวัดแขวงกรุง, แลแขวงหัวเมืองแลสวน, แลหัวเมืองอื่นฝ่ายเหนือ, ฝ่ายใต้เปนอันมาก, หลายแห่งหลายตำบล. ขัดสนด้วยเข้าปลาอาหารและเกลือไม่มีจะกิน, ต่างรบพุ่งชิงอาหารแก่กัน, ชุมนุมนี้ยกไปตีชุมนุมนั้น, ชุมนุมนั้นยกไปตีชุมนุมโน้นต่อๆกันไป. ที่นายชุมนุมไหนเข้มแขงก็มีไชยชำนะ, แลเกิดฆ่าฟันกันเปนจลาจลไป. ทั่วทั้งแผ่นดินในเขตรแดนแว่นแคว้นสยามประเทศ. เหตุว่าหาเจ้าแผ่นดินจะปกครองบมิได้,เหมือนดุจสัตถันดรกลัป,แลทุพภิกขันดรกลัป. แลพระราชวงษานุวงษซึ่งเหลืออยู่, พม่ามิได้เอาไปนั้น, ตกอยู่ณะค่ายโพสามต้นก็มีบ้าง, ที่หนีไปเมืองอื่นนั้นก็มีบ้าง. แลเจ้าฟ้าสุริยาหนึ่ง, เจ้าฟ้าพินทวะดีหนึ่ง, เจ้าฟ้าจันทะวดีหนึ่ง, พระองค์เจ้าฟัก​ทองหนึ่ง. ทั้งสี่พระองคนี้เปนราชบุตรีพระพุทธเจ้าหลวงในพระบรมโกษฐ. แลเจ้ามิตรบุตรีกรมพระราชวังหนึ่ง, หม่อมเจ้ากระจาดบุตรีกรมหมื่นจิตรสุนทรหนึ่ง, หม่อมเจ้ามนีบุตรีกรมหมื่นเสพภักดีหนึ่ง หม่อมเจ้าฉิมบุตรี เจ้าฟ้าจีดหนึ่ง, เจ้าทั้งนี้ตกอยู่กับพระนายกองณะค่ายโพสามต้น. อนึ่งพระองคเจ้าทับทิมบุตรีสมเดจพระอัยกานั้น, พวกข้าไทยภาหนีออกไปณะเมืองจันทบุรี. เจ้าตากก็สงเคราะหรับเลี้ยงดูไว้ แลเจ้าจุ้ยเจ้าศรีสังข์บุตรกรมพระราชวังนั้น, หนีออกไปอยู่เมืองพุทไธมาศ. อนึ่งขุนนางข้าราชการซึ่งเหลืออยู่นั้น, ที่ตกอยู่กับพระนายกองก็มีบ้าง, ที่หนีไปอยู่หัวเมืองเหนือใต้ต่างต่างก็มีบ้าง. และนายสุดจินดามหาดเลกนั้น. หนีออกไปสำนักนิ์อยู่ณะเมืองชลบุรี ครั้นรู้ข่าวว่าเจ้าตากออกไปตั้งอยู่ณะเมืองจันทบุรี, จึ่งภาพักพวกบ่าวไพร่เดิรบกออกไปเข้าพึ่งอยู่ด้วยเจ้าตาก, เจ้าตากก็รับไว้ชุบเลี้ยงตั้งเปนพระมหามนตรี, เพราะรู้จักคุ้นเคยกันมาแต่ก่อนกรุงยังไม่เสียนั้น. ๚ะ

๏ ในขณะนั้นหัวเมืองตั้งตัวเปนเจ้าขึ้นอิกหลายตำบล, คือเจ้าพระยาพระพิศณุโลกยเรือง, ก็ตั้งตัวเปนเจ้าขึ้นอิกตำบลหนึ่ง. แลพระสังฆราชาเมืองสว่างคบุรี, นามเดิมชื่อมหาเรือน, ชาติภูมิเปนชาวเหนือ, แต่ลงมาเล่าเรียนพระไตรปิฎก ณะ กรุง, ได้เปนที่พระพากุลเถรราชาคณะอยู่วัดศรีโยธยา. ภายหลังทรงพระกรุณาโปรดให้ตั้งขึ้นไปเปนที่พระสังฆราชาณะเมืองสว่างคบูรี, แต่ครั้งแผ่นดินพระพุทธเจ้าหลวง. แลมีสมัคพักพวกผู้คนนับถือมาก. ครั้นรู้ว่ากรุงเสียแก่พม่าแล้ว, จึ่งซ่องสุมผู้คนเข้าด้วยเปนหลายเมือง, ตั้งตัวขึ้นเปนเจ้าอิกตำบลหนึ่ง. แต่หาสึกออกเปนคฤหัฐไม่, คงอยู่ในเพศสมณ, แต่นุ่งห่มผ้าแดง คนทั้งปวงเรียกว่าเจ้าพระฝาง. บันดาเจ้าเมืองกรมการหัวเมืองฝ่ายเหนือ, ตั้งแต่เหนือพระพิศณุโลกย์​ขึ้นไป, ก็กลัวเกรงนับถืออยู่ในอำนารถทั้งสิ้น แลเมืองเหนือครั้งนั้นมีเจ้าขึ้นสองแห่ง, แบ่งแผ่นดินออกเปนสองส่วน. ตั้งแต่เมืองพระพิศณุโลกยลงมาจนถึงเมืองนครสวรรค์, กับแควปากน้ำโพนั้น, เปนอาณาเขตรข้างเจ้าพระพิศณุโลกย์. ตั้งแต่เหนือเมืองพระพิศณุโลกยขึ้นไปจนถึงเมืองน้ำปาด, กระทั่งแดนลาวกับแควแม่น้ำปากพิงนั้น, เปนอาณาเขตรข้างเจ้าพระฝาง เจ้าพระฝางตั้งแต่งนายทับนายกองแต่พื้นสงฆ์ทั้งสิ้น คือพระครูคิริมานนท์หนึ่ง, พระครูเพชรัตน์หนึ่ง, พระอาจาริย์จันท์หนึ่ง, พระอาจาริยทองหนึ่ง, พระอาจาริยเกิดหนึ่ง แต่ล้วนเปนอาลัชชี, มิได้ละอายแก่บาปทั้งนั้น แล้วจัดแจงกองทับยกลงมาตีเมืองพระพิศณุโลกย, ตั้งค่ายล้อมเมืองทั้งสองฟากน้ำ, แลเจ้าเมืองพระพิศณุโลกย, ยกพลทหารออกต่อรบเปนสามารถ, ทับฝางจะหักเอาเมืองมิได้, แต่รบกันอยู่ประมาณหกเดือน, ทับฝางก็พากันเลิกกลับไปเมือง.

ฝ่ายแผ่นดินข้างปากใต้ก็มีเจ้าขึ้นอีกตำบลหนึ่ง, คือเมื่อครั้งกรุงยังไม่เสียนั้น, ทรงพระกรุณาโปรดให้พระยาราชสุภาวดีออกไปครองเมืองนครศรีธรรมราช ให้หลวงนายสิทธิ์ออกไปเปนพระปลัด แลเจ้าพระยานครศรีธรรมราชนั้นถูกอุทธรต้องถอดกลับเข้ามาณะกรุง. จึ่งโปรดให้ปพระปลัดว่าราชการอยู่, ภายหลังยังหาได้ตั้งเจ้าเมืองไม่. ครั้นพระปลัดรู้ข่าวว่ากรุงเทพมหานครเสียแก่พม่า, หาพระเจ้าแผ่นดินมิได้แล้ว, จึ่งตั้งตัวขึ้นเปนเจ้าครองเมืองนครศรีธรรมราช. คนทั้งหลายเรียกว่าเจ้านคร, มีอาณาเขตรแผ่ไปฝ่ายข้างนอกถึงแดนเมืองแขก, ข้างในถึงเมืองชุมพรเมืองปทิว, แบ่งแผ่นดินออกไปอิกส่วนหนึ่ง. แลราษฎรทั้งหลายในหัวเมืองปากใต้ฝ่ายตะวันตก, ก็นับถืออยู่ในอำนารถเจ้านครทั้งสิ้น. แล้วตั้งแต่งขุนนางตามตำแหน่ง, เหมือนในกรุงเทพมหานครนั้น. ๚ะ

​๏ ฝ่ายเจ้ากรมหมื่นเทพพิพิธ, กับพระยารัตนาธิเบศร์, แลขุนนางซึ่งหนีออกไปจากกรุงเปนหลายนาย, ภาสมักภักพวกไพร่พลครอบครัวหนีพม่า, ไปแต่เมืองปราจินท์ขึ้นทางด่านช่องเรือแตก, ไปณะเมืองนครราชสีมา,แต่ครั้งกรุงยังไม่เสียนั้น,ไปตั้งอยู่ณะด่านโคกพระยา, ภอพระยารัตนาธิเบศป่วยลงถึงแก่กรรม, กรมหมื่นเทพพิพิธก็กระทำการปลงสพในที่นั้น ๚ะ

๏ ฝ่ายพระพิมลสงครามเจ้าเมืองนครนายก, กับหลวงนรินทร์, ภาไพร่พลแลครอบครัวชายหญิงประมารสามร้อย, หนีพม่าไปทางเขาพนมโยง, ขึ้นไปเมืองนครราชสีมา, ไปตั้งอยู่ณด่านบ้านจันทึก. แลพระยานครราชสีมาเปนอริกันอยู่แต่ก่อน, จึ่งใช้ทหารให้ลงมาลวงฆ่าพระพิมลสงคราม,กับหลวงราชรินทร์เสีย, กวาดต้อนผู้คนครอบครัวเข้าไปไว้ในเมืองเสียสิ้น. ๚ะ

๏ ฝ่ายกรมหมื่นเทพพิพิธจึ่งให้หลวงมหาพิไชย, แลนายทองคำ, นำเอาหมวกฝรั่งหนึ่ง, เสื้อกระบวนจีนหนึ่ง, ผ้าเกี้ยวลายสองผืน, ไปประทานพระยานครราชสีมา, ครั้นอยู่ประมาณสองสามวัน, จึ่งหลวงพลกรมการออกมาเฝ้า, กราบทูลว่าพระยานครราชสีมาเกนเขมรสี่ร้อย,จะให้ออกมาจับพระองค์เจ้าส่งลงไปณะกรุงเทพมหานคร. กรมหมื่นเทพพิพิธตกพระไทยคิดการจะหนี, แลหม่อมเจ้าประยงผู้บุตรไม่เหนด้วยก็ทูลห้ามไว้, แล้วทูลขอเงินตราห้าชั่ง, กับผ้าน้ำกิ่งสิบพับ, นำเอาไปเที่ยวแจกพันทนายบ้านสิบสองตำบล, เกลี้ยกล่อนคนชาวบ้านมาเข้าด้วย, ได้คนสี่ร้อยห้าสิบเสศ. ๚ะ

จบเล่ม ๒๘ สมุดไทย