บทที่ ๔

๔๙. ตารตาร์, ณที่ตรงนี้ฉบับจีนใช้อักษร 道人 ซึ่งแปลว่า ชายคนหนึ่งแห่งแว่นแคว้นตาโอ. ที่เคารพนับถือพุทธศาสนา. Legge กล่าวว่า คนเช่นนี้มีมากหลายที่เห็นสำคัญผิดไปว่าไม่ใช่พุทธศาสนิกชน เป็นคนนอกพุทธศาสนา. แต่จริงเป็นคนในพระพุทธศาสนา เพราะเขาเหล่านั้นมีความเคารพนับถืออยู่เสมอไปในทางที่จะกระทำตนให้เห็นประจักษ์แจ้งด้วยวิถีทั้งหลาย ที่จะดำเนินไปในชีวิตของเขา. ผู้ที่ได้นามเช่นนี้ ถือเอาประโยชน์ในการที่จะปฏิบัติกรณียกิจไปตามลำดับ ยิ่งกว่าที่จะเคารพต่อพิธีอันเป็นลัทธิในพุทธศาสนา. ↩

๕๐. ดูเรื่องราวแห่งราชอาณาจักรโกพิน ในหนังสือจดหมายเหตุแห่งปฐมราชวงศ์ฮั่น พ.ศ. ๖๓๙ หน้า ๗๘ กล่าวว่า นครหลวงตั้งอยู่ห่างจากเชียงคัน ๒๔๔,๐๐๐ เส้น. ดินแดนทั้งหมดในภาคนี้ คือกาบุลอิสตานในปัจจุบันนี้. นามโกพินเป็นนามที่เกี่ยวข้องกับแม่น้ำโกเฟส ซึ่งเห็นกันแน่ว่าเป็นสายเดียวกันกับแม่น้ำที่ในปัจจุบันนี้เรียกว่าคาบุล ซึ่งไหลลงไปบรรจบแม่น้ำสินธูจากทิศตะวันตกที่ตรงแอตต๊อกส์และผ่านไปลงเปษาวูร. เมืองคาบุลเป็นนครหลวงของประเทศอ๊าฟกันนิสตาน ซึ่งอาจเป็นโกพินที่กล่าวถึงในหนังสือเล่มนี้ก็ได้. แต่ทราบไม่ได้ว่าทำไมเซ็ง-ชาวกับพวกของคนเดินทางไกลไปทางทิศตะวันตกดั่งนี้. ในสมุดเล่มนี้กล่าวไว้ชัดเจนโดยเฉพาะว่าภิกษุสงฆ์คณะนี้ได้ออกจากโข-เตนไปถึงโกพิน. ↩

๕๑. ตซี-โฮะไม่ปรากฏว่าอยู่ไหน. Beal คิดว่าเป็นยารกันต์ ถึงกระนั้นก็ต้องอยู่ทางเบื้องตะวันตกเฉียงเหนือของโข- เตน. Watters กล่าวไว้ในหนังสือ China Review หน้า ๑๓๕ ว่า ที่เห็นชอบว่าใกล้จะถูกดีนั้นคือ ในบริเวณที่สืบต่อมาเรียกว่าตัษกูรกันในสิริกุล. ระยะทางที่ฟาเหียนเดินนานถึง ๒๕ วัน, ดั่งนั้น จากโข-เตนอย่างน้อยที่สุดก็ต้องเป็น ๖,๐๐๐ เส้น. ↩

๕๒. พระราชาองค์นี้กล่าวตามลักษณะที่นั้น ย่อมเป็นพุทธศาสนิกชนจำพวกหนึ่ง ซึ่งยึดถือเอา ‘วิริยพละ’ (อำนาจแห่งกำลังความเพียร) เป็นสำคัญ ให้อยู่ในอำนาจของตน. ความเพียรมานะอดทนในการใช้กำลังแรงของตนเป็นหนึ่งในห้าแห่งอำนาจของกรณียะอันพึงกระทำ. (ดู E. H. หน้า ๑๗๐) ↩

๕๓. ยุ-หวุย ไม่ปรากฏชัดว่าอยู่ที่ไหน. แต่ปรากฏว่าเมืองนี้อยู่ตรงไปทางทิศใต้จากจังหวัดซี-โฮะ และในระหว่างภูเขาโอเนี่ยน. Watters กล่าวตามบุญตามกรรมคาดคะเนว่าคืออักตัสกที่ปรากฏในแผนที่. ↩

๕๔. ครั้งนี้เป็นการพักประจำฤดูร้อนอีกครั้งหนึ่ง จากที่ได้หยุดพักมาก่อนแล้วสองครั้ง, ตามระยะทางเดินของฟาเหียน แสดงว่าใกล้เข้าไปทางอินเดียแล้ว. คำนวณเวลาที่ฟาเหียนกับพรรคพวกได้เดินทางมาจากเชียง-กันล่วงแล้วมา ๒ ปี, ไม่ใช่ ๓ ปี. ขณะนี้เป็น พ.ศ. ๙๔๕. ↩

๕๕. ตรงนี้ในฉบับเกาหลีใช้คำว่า 山, แต่สมัครที่จะใช้คำ 止 ตามฉบับจีนมากกว่า. ↩

๕๖. ดูหน้า ๒๕ โน๊ต ๑. Watters เห็นชอบที่จะให้เป็นในแว่นแคว้นกลาปรอตส์และกำหนดว่าจังหวัดกีห-จา คืออิสการดูหรือสการโด. ที่กล่าวแล้ว-นี้เป็นการยากที่จะพิจารณาให้เห็นพ้องตามไปด้วย แต่ประโยชน์ยิ่งใหญ่อันควรจะทราบในการเดินทางก็ปรากฏแล้วว่า ข้ามแม่น้ำสินธุไป. และตามวิถีของแม่น้ำสายนี้เอง ซึ่งจะทำให้การเดินทางของฟาเหียนสามารถไปสู่จุดที่หมายได้สำเร็จตลอดไป. เพราะฉะนั้น จึงไม่สู้จำเป็นนัก ที่จะต้องพรรณนาให้ละเอียดถี่ถ้วนในตอนนี้. ↩

๕๗. ภิกษุคณะนี้ได้ออกเดินทางล่วงหน้าไปก่อนคณะฟาเหียนจากที่โข-เตน. ดู ธ. เล่ม ๒๒ ตอน ๙ หน้า ๗๕๑. ↩