บทที่ ๓๖

ในนครปัตนะ. ฟาเหียนกระทำการคัดลอกพระไตรปิฎกจากต้นฉบับเดิม, และศึกษาเล่าเรียนภาษาอินเดียอยู่ ๓ ปี

​จากพาราณสี ฟาเหียนกลับไปทางตะวันออกถึงนครปาฏลิบุตร (อีก). ตามความมุ่งหมายเดิมของฟาเหียนนั้นมีอยู่ว่า จะเที่ยวเสาะแสวงหาพระวินัยเพื่อคัดลอก, ตามในราชอาณาจักรต่างๆ ของอินเดียภาคเหนือ. แต่เพราะเหตุที่ (ในตอนเหนือ) ฟาเหียนได้พบแต่อาจารย์ที่สั่งสอน (ธรรมวินัย) กันด้วยปากเปล่าอีกวิธีหนึ่ง, ไม่มีตำราที่ได้จารึก (เป็นตัวอักษรขึ้นไว้) ซึ่งพอจะคัดได้. เพราะฉะนั้นฟาเหียนจึงต้องท่องเที่ยวไกลลงมาจนถึงอินเดียตอนกลาง. ณ ที่นี่ในอารามของนิกายมหายาน^๓๖๖แห่งหนึ่ง, ฟาเหียนได้พบคัมภีร์วินัยซึ่งบรรจุมหาสางคหิกบัญญัติ^๓๖๗ คัมภีร์เหล่านี้สังเกตเห็นได้ว่า มีมาตั้งแต่ใน​ครั้งเมื่อมีการประชุมใหญ่ (กระทำสังคีติ) ครั้งแรก, ในขณะที่พระพุทธองค์ยังคงดำรงอยู่ในโลก. คัมภีร์ฉบับเดิมทรงไปมอบไว้ในเชตวันวิหาร. (ส่วนคัมภีร์ของ) สถานที่ศึกษาเล่าเรียนอื่นๆ อีก ๑๘^๓๖๘ แห่งนั้น, ได้สังเกตเห็นทุก ๆ แห่งมีข้อพิพากษ์ของคณาจารย์ปนอยู่ด้วย. คัมภีร์เหล่านั้นมีความหมายในข้อสำคัญทั่วไปก็ลงกันได้, แต่ข้อที่ไม่สำคัญเล็ก ๆ น้อย ๆ แตกต่างกัน, เช่นเมื่ออีกฝ่ายหนึ่งเปิดแต่อีกฝ่ายหนึ่งปิด.^๓๖๙ ส่วนคัมภีร์ที่มีอยู่ครบถ้วนและมีคำอธิบายไขความไว้โดยบริบูรณ์ที่สุด.^๓๗๐

ฟาเหียนได้กระทำการคัดลอกคัมภีร์สรวาสติวาทาหแห่งวินัย^๓๗๑ได้ไว้ก่อนแล้ว ๖,๐๐๐ หรือ ๗,๐๐๐ คาถา.^๓๗๒ ซึ่งวินัยบัญญัติเหล่านี้ คณะสงฆ์ในดินแดนตฺซิน (จีน) กระทำบำเพ็ญอยู่แล้ว. แต่ทั้งหมด​สั่งสอนกันสืบต่อมาด้วยปากเปล่า. จากอาจารย์หนึ่งถึงอาจารย์หนึ่ง โดยมิได้กระทำการขีดเขียนไว้เลย. ณ ที่ชุมนุมสงฆ์ที่นี่ฟาเหียนจึงทำการคัดลอกคัมภีร์พระธรรมวินัยต่อไปอีกคือ สังยุกตาภิธรรม-หฤทัย^๓๗๓ (ศาสตร์), บรรจุคาถาในราว ๖,๐๐๐ หรือ ๗,๐๐๐ คาถา. ดุจเดียวกันฟาเหียนได้คัดสูตรอีก ๒,๕๐๐ คาถา, กับปรินิรวาณ-วิบุลยสูตร^๓๗๔อีกบทหนึ่ง, ประมาณ ๕,๐๐๐ คาถา, และมหาสางคหิกาหอภิธรรม.

ในเหตุการณ์ (ที่จะให้สำเร็จตามความประสงค์), ฟาเหียนจึงพักอยู่ที่นี่ ๓ ปี, เรียนหนังสือสํสฤตและพูดสํสฤต และกระทำการคัดเขียนธรรมวินัยทั้งหลาย. เมื่อตาว-จิงมาถึงในมัชฌิมประเทศนี้, ได้เห็นการวัตตปฏิบัติตามธรรมเนียมวินัยของพระสมณะ, และมรรยาทอันเป็นเกียรติศักดิ์ในสมาคมแห่งภิกษุสงฆ์ทั้งหลาย, ซึ่งเป็นเครื่องหมายของสมณะภายใต้เหตุการณ์ที่เป็นไปทุกอย่าง. กระทำให้เขาบังเกิดความรู้สึกเศร้าสลดใจ, ในความไม่สมประกอบและความบกพร่องด้วยลักษณะต่าง ๆ ต่อธรรมวินัย, ซึ่งปฏิบัติกันอยู่ในระหว่างชุมนุมสงฆ์ในดินแดนตฺซิน (จีน). อันเป็นเหตุที่เขาต้องกระทำการติดตามมา, ด้วยความปรารถนาต่อคุณธรรมความดีอันแรงกล้า, (เขาอธิษฐานว่า) ‘ตั้งแต่สืบไปจนกระทั่งที่จะมาปรากฏอีกในเบื้อง​หน้า, ขอให้ข้าพเจ้ามาสู่ในพุทธอาณาจักรเถิด, ขออย่าให้ข้าพเจ้าไปบังเกิดในดินแดนต่างด้าวเลย.^๓๗๕’ (ดั่งนั้น) ตาว-จิง จึงตกค้างอยู่ (ในอินเดีย) ตามความปรารถนา, และไม่กลับ (ประเทศจีน). แต่อย่างไรก็ดี, ฟาเหียนได้ตั้งใจไว้แต่เดิมโดยมั่นคงแล้วว่าจะนำเอาพระธรรมวินัยอันครบถ้วนบริบูรณ์ไปเผยแผ่ในประเทศฮั่น (จีน) ให้สำเร็จ, ฟาเหียนจึงคงกลับจากที่นี่แต่โดยลำพัง.