บทที่ ๓๘

ที่ซีลอนหรือสิงหฬ. เมื่อตั้งขึ้นเป็นราชอาณาจักรประเทศราช.

พระสตูปและอาราม. พระพุทธปฏิมา ต้นโพธิพุทธบัลลังก์.

การแห่สมโภชพระเขี้ยวแก้วของพระพุทธองค์

​ที่นครแห่งนี้แต่เดิมมาไม่มีผู้คนพลเมือง,^๓๘๑ มีอยู่แต่พวกรากษสกับนาคทั้งนั้น, ซึ่งพวกพ่อค้าเมืองต่าง ๆ นำสิ่งของมาแลกเปลี่ยนค้าขาย เมื่อจะทำการค้าขายแลกเปลี่ยนที่นี่, พวกรากษสจะไม่สำแดงตัวเอง (ออกมาให้เห็น). แต่จะนำเอาสินค้าสิ่งของอันมีค่าประเสริฐทั้งหลายมาวางไว้โดยเฉพาะ, และติดฉลากบอกกำหนดราคาไว้กับสิ่งของนั้นๆ เมื่อพ่อค้ายอมรับซื้อตามราคานั้น, ก็เอาสิ่งของเหล่านั้นไปได้.

พวกพ่อค้าทั้งหลายทั่วไปได้ไปมา (ในทางนี้), และเมื่อเขาเหล่านั้น (กลับ) ไปแล้ว. ชาวบ้านราษฎรแห่งนครต่าง ๆ (เหล่านั้นได้ทราบว่า), ดินแดนแห่งนี้ความสุขสบายประการใด, ต่างก็รวบรวมชนกันมาอยู่ที่นี่เป็นจำนวนมากมาย, จนกระทั่งกลายเป็นประชาชาติใหญ่โตขึ้น. ระดับ (อากาศ) เป็นที่พึงใจ, ฤดูร้อนหรือ​ฤดูหนาวใดก็มิได้แตกต่างกัน. อุดมดาษดื่นไปด้วยพืชพรรณธัญญชาติอยู่เสมอ. บุคคลผู้ประกอบการกสิกรรมคิดจะดำเนินการกระทำเมื่อเวลาใดก็ได้, โดยไม่ต้องเป็นกำหนดฤดูกาลสำหรับที่นี่.

เมื่อครั้งพระพุทธองค์เสด็จมาถึงนครนี้,^๓๘๒ ทรงปรารถนาจะกระทำการแปลงร่างพระยานาคร้ายตนหนึ่ง, ด้วยอำนาจอภินีหารอันเหนือธรรมดาของพระองค์, พระองค์ได้ทรงเหยียบพระบาทข้างหนึ่งลง ณ ที่เหนือนครหลวง, และอีกข้างหนึ่งทรงเหยียบลงบนยอดภูเขา,^๓๘๓ ทั้ง ๒ ข้างห่างจากกันถึง ๑๕ โยชน์. เบื้องบนแห่งพระพุทธบาทที่เหนือนครนั้น, พระราชาได้ทรงสร้างพระสตูปขนาดใหญ่และสูงถึง ๔๐๐ ศอกไว้องค์หนึ่ง, ประดับประดาด้วยทองและเงินเป็นที่สง่างาม, และ​สำเร็จแล้วล้วนไปด้วยการรวบรวมไว้ซึ่งสิ่งสำคัญอันมีค่าประเสริฐทั้งหลาย. ที่ข้างพระสตูปด้านหนึ่งมีอารามที่ได้สร้างมาแต่เดิมด้วยแห่งหนึ่งเรียกว่าอภัยคิรี.^๓๘๔ ที่อารามแห่งนี้มีพระภิกษุอยู่ ๕,๐๐๐ ที่อารามนี้มีวิหารสำหรับพระพุทธองค์หลังหนึ่ง, ประดับประดาไปด้วยลวดลายแกะสลักปิดทองและเงิน, และบริบูรณ์ไปด้วยสิ่งอันมีค่าประเสริฐ ๗ ประการ, ภายในมีพระพุทธปฏิมาหินหยกสีเขียวองค์หนึ่ง, สูงกว่า ๒๐ ศอก. พราวพรายไปด้วยวัตถุอันเป็นสิ่งสำคัญๆ ทั้งสิ้น. จนเหลือที่จะเลือกสรรเอาถ้อยคำมากล่าวเฉลิมเกียรติให้ถูกถ้วนเท่าที่มีปรากฏอยู่นั้นได้. ในฝ่าพระหัตถ์เบื้องขวามีมุกดาอันหาค่ามิได้เม็ดหนึ่ง.

ตั้งแต่ฟาเหียนได้ละทิ้งดินแดนแห่งประเทศฮั่นล่วงแล้วมาจนบัดนี้ได้หลายปีแล้ว, ผู้คนที่ฟาเหียนได้มาทำการเกี่ยวข้องติดต่ออยู่ล้วนแต่เป็นแขกแปลกหน้าต่างถิ่นกันทั้งสิ้น. ดวงตาทั้งสองของฟาเหียนมิได้ทอดอยู่บนสิ่งที่ตนเคยพบเห็นมาแต่เก่าก่อน เช่นครอบครัว ภูเขา หรือแม่น้ำ ต้นผักหญ้า และต้นไม้เลย. เพื่อนเดินทางนอกนั้นต่างก็พลัดพรากจากกันไป, บางคนก็ตาย, บางคนแยกทางไปต่างหาก, มิได้​เห็นหน้าหรือแม้แต่เงากันเลยในเวลานี้นอกจากตนเอง., ความเศร้าโศกก็พลันอุบัติขึ้นตั้งอยู่ในดวงใจของฟาเหียน. วันหนึ่งเมื่อฟาเหียนไปนั่งอยู่ที่ข้างพระพุทธปฏิมาหยก, ขณะที่ฟาเหียนได้เห็นพ่อค้าคนหนึ่งเอาพัดไหมสีขาว^๓๘๕เล่มหนึ่งของเขามาถวายเป็นเครื่องสักการบูชา, ความทุกข์โศกของฟาเหียนได้ขึ้นถึงขีดเต็มเปี่ยมจนเหลือที่จะระงับใจไว้ได้, พลันน้ำตาของตนก็ล่วงหล่นลงทันที.

ในกาลก่อนครั้งหนึ่งกษัตริย์แห่งนครนี้ได้ส่งคนให้ขึ้นไปมัชฌิมประเทศแห่งอินเดียตอนเอากิ่งต้นปัทร,^๓๘๖ แล้วและนำเอาลงมาปลูกไว้ที่​ข้างวิหารแห่งพระพุทธองค์, ต้นปัทรได้เจริญงอกงามขึ้นสูงประมาณ ๒๐๐ ศอก และได้เอนไปทางตะวันออกเฉียงใต้. พระราชาเกรงว่าจะล้ม, จึงได้ให้ค้ำไว้ด้วยเสาตอม่อยาว ๘ หรือ ๙ คืบโดยรอบ. ต้นปัทรก็เริ่มงอกรากหยั่งลงไปตามใจกลางของเสาที่ค้ำทุกๆ ต้น. จนทะลุตลอดต้นเสาลงข้างใต้พบพื้นดิน ณ ที่นั่น, (กลายเป็นลำต้น) โตโดยรอบในราว ๔ คืบและทอดรากสีแดง (ไปตามพื้นดิน). ถึงกระนั้นก็ดี, เสาตอม่อที่แตกกลางออกเป็นซีกๆ ก็ไม่มีผู้ใดเก็บเอาไปให้พ้นที่. ภายในต้นปัทรนี้มีวิหารซึ่งได้สร้างขึ้นไว้หลังหนึ่ง, ภายในมีพระพุทธรูปนั่งองค์หนึ่ง, ซึ่งมีพระภิกษุและผู้ที่เคารพนับถือทั่วไปมาดูอยู่มิได้ขาด. ในนครนี้มีวิหารซึ่งได้สร้างขึ้นสำหรับประดิษฐานพระทันตธาตุของพระพุทธองค์, ซึ่งได้จ้างนายช่างให้ทำการประดับประดาไว้ด้วยสิ่งอันมีค่าประเสริฐ ๗ ประการดุจเดียวกับที่อื่นๆ พระราชาถือธรรมเนียมการชำระล้างบาปตามแบบพราหมณ์, และอันที่จริงความเชื่อถือและความเคารพนับถือของราษฎรภายในนครส่วนใหญ่เช่นเดียวกัน. ตั้งแต่อดีตกาลมารัฐบาลแห่งประเทศราชนี้ตั้งมาด้วยความเป็นหลักฐานมั่นคง, โดยปราศจากข้าวยากหมากแพงหรือกันดารขัดสน, ไม่มีการจลาจลหรือกำเริบวุ่นวายประการใด. ที่ในคลังของคณะสงฆ์มีพลอยหินอันมีค่าประเสริฐ และมณีอันมีค่ายอดยิ่ง. ครั้งหนึ่งพระราชาได้เสด็จเข้าไปในคลังนั้น, และเมื่อพระองค์ได้ทอดพระเนตรไปโดยรอบ, ก็เห็นมุกดามีค่าอันประเสริฐ, โลภ​เจตนาของพระองค์กำเริบขึ้น, พระองค์ทรงปรารถนาใคร่จะเอาสิ่งเหล่านั้นมาเป็นส่วนของพระองค์เองเสียด้วยอำนาจ แต่อย่างไรก็ดี, ใน ๓ วันต่อมาได้เสด็จไปด้วยพระองค์เอง, และในทันทีที่พระองค์ได้ตรงเข้าไปน้อมพระเศียรของพระองค์ลงกับพื้นในท่ามกลางภิกษุสงฆ์ทั้งหลาย, พระองค์ได้สำแดงการกลับพระหทัยที่ได้ทรงคิดชั่วร้ายมาแล้ว. ตามเหตุผลที่เป็นมาแล้วนี้, พระองค์ได้ทรงเล่า (ความในพระหทัย) ให้ภิกษุทั้งหลายฟัง. แล้วทรงแสดงความเจตนาให้ทำกฎข้อบังคับขึ้นตั้งแต่วันนั้นเพื่อให้ปรากฏสืบไปว่า ไม่ยอมอนุญาตให้พระราชา (พระองค์ใด) เสด็จเข้าไปในคลังและทอดพระเนตร (สิ่งของในนั้น). แม้พระภิกษุ (ใดๆ) ก็เข้าไปไม่ได้. จนกว่าจะทรงความเป็นอยู่ในธรรมวินัยชั่วกาลเวลาเต็ม ๔๐ พรรษาล่วงแล้ว.^๓๘๗

ในนครนี้ยังมีไวศยผู้เฒ่าและพ่อค้าโพ^๓๘๘มากหลาย, พวกเหล่านี้มีบ้านเรือนอันงดงามสมเกียรติศักดิ์. ตรอกที่ใช้สัญจรไปมาได้สั่งให้บำรุงรักษาไว้เป็นอันดี. ที่หัวถนนอันเป็นสายสำคัญทั้ง ๔, มีศาลาโรงเทศนาสร้างขึ้นไว้. ณ ที่ศาลานี้ในวัน ๘ ค่ำ ๑๔ ค่ำ และ ๑๕ ค่ำของเดือน, พวกเหล่านั้นจัดการปูพรมและตั้งธรรมาสน์สำหรับนั่งไว้ข้างหน้า ฝ่ายพระภิกษุและฆราวาสสามัญทั่วไปจากทุกๆ ส่วน, ต่าง​พร้อมกันมาฟังธรรมเทศนา. ชาวบ้านกล่าวว่าในราชอาณาจักรนี้พระภิกษุรวมกันทั้งหมดอาจถึง ๕ หรือ ๖ พัน, พระภิกษุทั้งหลายได้รับอาหารจากโรงเรือนตามธรรมดาทั่วไป, นอกจากนี้พระราชายังได้จัดเตรียมอาหารไว้สำหรับแจกจ่ายถวายแก่ภิกษุ ๕ หรือ ๖ พันในนครอีกแห่งหนึ่ง. เมื่อขณะใดที่ภิกษุทั้งหลายนำเอาบาตรใหญ่. ไป (ยังที่แจกจ่ายอาหารนั้นแล้ว). ก็จะได้ถือเอาภาชนะซึ่งเต็ม (ด้วยอาหาร) กลับด้วยกันทั้งสิ้น.

ในกลางเดือน ๓ พระทันตธาตุของพระพุทธองค์จะถูกเชิญออกมาให้ได้เห็นกันเสมอไป. แต่ก่อนที่จะเชิญออกมา ๑๐ วัน, พระราชาได้ (รับสั่ง) ให้ตกแต่งคชาใหญ่ด้วยผ้าปูหลังอันสง่างามเชือกหนึ่ง. กับให้มีบุรุษคนหนึ่งแต่งกายด้วยเครื่องเสื้อผ้าของหลวง, ขึ้นขี่ช้างตีกลองใหญ่และกล่าวประกาศไปตามทางโดยชัดเจนว่า ‘ในระหว่างเวลา ๓ อสงไขยกัลป์^๓๘๙ที่พระโพธิสัตว์ได้ทรงกลับพระหทัยมาตั้งบำเพ็ญกรณียกิจให้เป็นที่ประจักษ์แจ้งแล้ว, โดยมิได้ถนอมพระชนม์ชีพของพระองค์. พระองค์ทรงสละทิ้งพระราชอาณาจักรและนคร, พระมเหสี, และพระราชโอรส. พระองค์ปลิดดวงพระเนตรของพระองค์​ประทานแก่คนๆหนึ่ง. พระองค์ตัดพระมังษาก้อนหนึ่งให้เป็นค่าถ่ายชีวิตของนกเขาตัวหนึ่ง.^๓๙๐ พระองค์ตัดพระเศียรของพระองค์ให้เป็นทาน^๓๙๑ พระองค์อุทิศร่างกายให้เป็นอาหารแก่พยัคฆ์อดอยากตัวหนึ่ง^๓๙๒ พระองค์มิได้เสียดาย (แม้แต่) กระดูกมันไขแลสมองของพระองค์. ในทางทั้งหลายเหล่านี้พระองค์ได้ทรงกระทำไปด้วยความเพียรอดทนต่อความทุกขเวทนา, โดยมิได้เห็นแก่ชีวิตและความเป็นอยู่ทั้งสิ้นเลย. เพราะฉะนั้น พระองค์จึงได้ตรัสรู้เป็นองค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้า, และได้ทรงปฏิบัติกรณียกิจอยู่ในนี้สืบต่อไปอีก ๔๕ ปี, โดยกลับกลายเป็นพระบรมครูทรงแสดงธรรมเทศนาสั่งสอน (ฝูงสัตว์), โดยมิได้ทรงหยุดยั้งพักผ่อน. และไม่เปลี่ยนแปรพระจริยาวัตต์ในทางที่จะโปรดให้บุคคลทั้งหลายพ้นจากอกุศลกรรมเลย. พระองค์ได้ทรงกระทำความติดต่อกับชีวิตของพระองค์โดยครบถ้วนบริบูรณ์,^๓๙๓ ตลอดจนเสด็จดับขันธ์บรรลุปรินิพพาน. และเหตุการณ์ตั้งแต่นั้นมา (จนบัดนี้) ได้ ๑๔๙๗ ปีแล้ว. แสงสว่างของโลกได้หมดสิ้นไปแล้ว,^๓๙๔ ชีวิตความเป็นอยู่ (ของเรา) ทั้งหลายจะคงมีอยู่แต่ความเศร้าโศกสืบไปชั่วกาลนาน. จงคอยดู. อีก ๑๐ วัน. พระทันตธาตุของพระ​พุทธองค์จะได้นำออกมาให้เห็นประจักษ์, และจะได้นำไปสู่อภัยคีรีวิหาร. ให้พระภิกษุและคฤหัสถ์ทั้งหลาย, ที่ปรารถนาจะสะสมบุญกุศลสำหรับตนเอง, จงทำถนนหนทางให้เกลี้ยงเกลาตามความเจตนาดี, แล้วและตกแต่งถนนหนทาง, และตระเตรียมตั้งที่ทำการสักการบูชาด้วยดอกไม้และเครื่องหอมให้ตลอดทั่วไป.’

เมื่อประกาศนี้ล่วงไปแล้ว, พระราชาได้ให้ทำรูปร่างกายแบบต่าง ๆ แสดงไว้ตามริมถนนทั้งสองข้าง ๕๐๐ รูป, ซึ่งเป็นภาพที่มีปรากฏมาในตำนานของพระโพธิสัตว์ เช่นครั้งเป็นสุทาน,^๓๙๕ ครั้งเป็นสามะ,^๓๙๖ ครั้งเป็นพระยาคชสาร,^๓๙๗ และเมื่อครั้งเป็นกวางหรือม้า.^๓๙๘ รูปภาพทั้งหมดเหล่านี้ระบายด้วยสีอย่างสดใสและสำเร็จพร้อม​ไปด้วยความงดงาม. ซึ่งแลดูเป็นประดุจสิ่งมีชีวิตอยู่. ต่อจากนี้พระทันตธาตุของพระองค์ก็ถูกเชิญออกมา, และพาไปในกลางถนน, ทุกๆ แห่งก็ถวายเครื่องสักการบูชาต่อพระทันตธาตุ (กันไป) ตลอดทาง, จนกระทั่งถึงวิหารของพระพุทธองค์ ณ อภัยคิรีอาราม ณ ที่นั้นพระภิกษุและคฤหัสถ์รวมกันเป็นกลุ่ม ๆ, ต่างเผาเครื่องหอมและจุดประทีปโคมไฟ. ปฏิบัติกันอยู่เช่นนี้ตลอดกำหนดเวลาทั้งกลางวันและกลางคืนโดยมิได้หยุด, จนกระทั่งครบเวลาที่มีงาน ๙๐ วันบริบูรณ์เมื่อ (พระทันตธาตุถูกอัญเชิญ) กลับไปสู่วิหารภายในนคร (ตามเดิม) แล้ว, ในวันถือศีลประตูวิหารจะเปิด, ผู้ที่เคารพนับถือก็เข้าไปกระทำกิจพิธีและบำเพ็ญศีลตามวินัย

เบื้องทิศตะวันออกของอภัยคีรีวิหารไป ๑,๐๐๐ เส้นเป็นเนินภูเขาแห่งหนึ่ง, มีวิหารหลังหนึ่งอยู่บนนั้นเรียกว่าเจตย.^๓๙๙ ณที่นี้อาจมีภิกษุ​ได้ถึง ๒,๐๐๐ ในระหว่างพระสมณะเหล่านั้นมีพระสมณะองค์หนึ่งดำรงกุศลบารมีอันยิ่งใหญ่, มีนามว่าธรรมคุปต,^๔๐๐ มีเกียรติคุณประจักษ์แจ้งตลอดทั่วไปในราชอาณาจักรนี้. พระสมณะองค์ดำรงชีวิตอยู่ ๕๐ ปีกว่าภายในคูหาศิลา, ท่านผู้ได้สำแดงความอ่อนหวานแห่งน้ำใจอยู่เนือง ๆ, และได้นำเอางูและหนูให้มารวมในห้องเดียวกัน, แต่ก็ปราศจากการที่จะคิดปองร้ายซึ่งกันและกัน.