บทที่ ๑๓

๑๑๕. ฟาเหียนใช้เรียกการวัดระยะยาวตามอย่างชาวอินเดียในสมัยนั้น. แต่ทั้งนี้ไม่ได้จงใจจะกล่าวว่าฟาเหียนกล่าวไว้ไม่ถูกต้อง, ๑ โยชน์เท่ากับ ๔๐๐ เส้น. (ดูหนังสือ Davids’, Ceylon Coins and Measures’ หน้า ๑๕-๑๗, (ว่าด้วยเงินตราและเครื่องวัดเครื่องตวงของเกาะลังกา.) กับวินัยมุข เล่ม ๒ หน้า ๒๑๗). ↩

๑๑๖. ปัตยุบันนี้เรียกหิททะ, ตะวันตกของเปษาวูร, ห่างจากเจลลาลาบัดไปทางใต้ ๒๐๐ เส้น. ↩

๑๑๗. ‘วิหาร’ ตามคำของ Hardy ว่า ‘นิวาสสถานที่อยู่เดี่ยวของฦษีหรือภิกษุสงฆ์.’ ดุจเดียวกัน Davids ว่า ‘กระท่อมน้อยอันเป็นที่อยู่ของผู้ภิกขาจาร, ซึ่งสะอาดปราศจากมลทินโทษ.’ ในส่วนฝ่ายจีนใช้ตัวอักษรซึ่งเขียนเป็นพิเศษสำหรับความหมายว่า ‘สถานที่อยู่อันบริสุทธิ์.’ การที่มีถ้อยคำแปลกันไปต่างๆ นานาเช่นนี้, ก็เพื่อจะให้เป็นประโยชน์ต่อความเข้าใจให้แจ้งชัดตามกำลังสติปัญญาเท่านั้น. (ดู E. H. หน้า ๑๖๖). มีนามมณฑลแห่งหนึ่งในอินเดียปัจจุบันนี้เรียกว่าวิหาร, เป็นนามที่เรียกตามเหตุผลแห่งภูมิฐานของมณฑลซึ่งมีวิหารมากมาย. ↩

๑๑๘. ตามตัวอักษรฉบับจีนว่า ‘สี่เหลี่ยม, โดยรอบสี่นิ้ว.’ ฉบับ Hsuan Chwang กล่าวว่า ‘สิบเอ็ดนิ้วโดยรอบ.’ ↩

๑๑๙. ในปทานุกรมของ William ในคำ 頂 อธิบายตัวอักษรที่ใช้สำหรับความหมายของคำนี้ว่า ‘เจ้าพนักงานที่ถูกถอดยศคนหนึ่ง.’ ดั่งนั้นความตรงนี้ก็ต้องเป็นว่า ‘ผู้ถอดมงกุฎอันเป็นเกียรติยศอย่างสำคัญออกจากศีรษะของเขา,’ แต่ได้เทอดสิ่งหนึ่งอันเป็นเครื่องหมายแห่งพุทธศาสนาแทนด้วยความเคารพนอบน้อม. ↩

๑๒๐. ไวศยะ, เดิมเป็นตระกูลผู้ดีในลำดับที่ ๓ แห่ง ๔ ตระกูลของชาวอินดู, ที่จัดลำดับชั้นบุคคลไว้, ตามลักษณะว่าเป็นผู้การศึกษา เดี๋ยวนี้เสื่อมศูนย์ไป, นับว่าไปรวมเข้ากับชาวฮินดูพวกค้าขายที่เรียกกันว่า บานยา. ↩

๑๒๑. วิโมกข์หรือวิโมกษ์ แปลว่าพ้น หมายความว่าพ้นจากกิเลสได้แก่พระอรหัต, ดูปทานุกรมธรรมการ พ.ศ. ๒๔๗๐ หน้า ๖๘๒. ในสมุดคู่มือของ Eitel ตรงคำว่า ‘วิโมกษ์’ อธิบายว่า ‘บัญญัติแห่งการปลดเปลื้องด้วยตนเอง, หรือสำนักหรือที่ตั้งแห่งความอิสสระของใจ. James Legge ให้อรรถาธิบายว่า ‘มรรค ๘ ประการแห่งการปลดเปลื้องตนเองจากเครื่องผูกมัด, ให้หลุดพ้นจากข่ายเครื่องดักด้วยประการทั้งปวง, แล้วและบังเกิดเป็นอิสสระใจ (วิมุกติ) ขึ้นจากเหตุและผลนั้น ๆ มรรค ๘ ประการนั้นไม่มีตัวตน, แต่เป็นเครื่องส่องให้เห็นกระจ่างแจ้งในทางที่จะดำเนินไปโดยลำดับทั้ง ๘ ชั้นจนบรรลุถึงพระนิพพาน. นามสตูปในสมุดเล่มนี้เปรียบเทียบว่าเป็นของบริสุทธิ์, เพื่อให้เป็นไปในทางปลุกความเห็นให้บังเกิดจากดวงความคิดของคนทั่วไป, ซึ่งจะยังความวัฒนาให้มีอยู่แก่หลักฐานอันเกี่ยวด้วยพระพุทธศาสนา, ให้ดำรงคงอยู่ชั่วกัลปาวสานสำเร็จตามความปรารถนา.’ ↩

๑๒๒. เครื่องหอมที่สำหรับเผานี้, เป็นธรรมเนียมที่ติดต่อยืดยาวจนบัดนี้, โดยเฉพาะอย่างยิ่งนั้น, ตลอดประเทศจีนในทุกวันนี้ ถ้าเข้าไปในวัดจะเห็นมีขายอยู่เสมอ. วิธีเผาเครื่องหอมบูชานี้มีสืบมาแต่โบราณกาลแทบทุกศาสนา, ส่วนเทียนนั้นในอินเดียใช้ตามประทีปด้วยน้ำมันเนย. ↩

๑๒๓. พระพุทธเจ้าแห่งดวงประทีป. ได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าองค์ ๒๕, ก่อนองค์พระศากยมุนีมานานแล้ว, และได้เคยให้คำมั่นสัญญาซึ่งกันและกัน (ดูชาดก Tales หน้า ๒๓.) ↩

๑๒๔. ไม้เท้าอันนี้เห็นชัดโดยทันทีว่าเป็นไม้ศีรษะโคจันทน์, หรือนัยหนึ่งไม้จันทน์หอม, ซึ่งมาจากเขาศีรษะโค, เป็นไม้จันทน์หอมชนิดสีแดงหม่น, มีเรื่อง (ไม่น่าเชื่อว่าจะจริง), กล่าวกันว่า บังเกิดมีอยู่มากบนภูเขาอุลลาระกุรู ซึ่งมีรูปคล้ายคลึงกับศีรษะโค, ตั้งอยู่ด้านเหนือแห่งภูเขาพระสุเมรุ (E. H. หน้า ๔๒-๔๓) ไม้เท้าอันนี้หัวเลี่ยมด้วยโลหะธาตุชนิดหนึ่ง, ซึ่งมีดีบุกผสมตะกั่วเป็นตัวสำคัญ, (ดูหนังสือของ Watters China Review ตอนที่ ๘ หน้า ๒๒๗-๒๒๘ กับปทานุกรมจีนของ William ตรงคำ 杖) ↩

๑๒๕. สังฆาฏิ. เป็นผ้าห่มที่ประกอบติดต่อกันหลายส่วน, และเป็นส่วนหนึ่งแห่งเครื่องแต่งกายของพระภิกษุทั้งหลาย, ใช้พาดจากบ่ายาวลงจนถึงเข่า, แล้วมีผ้ารัดทับที่ตรงสะเอวโดยรอบ. (E. H. หน้า ๑๑๘. และวินัยมุข เล่ม ๑ หน้า ๘๔) ↩

๑๒๖. พุทธลักษณะ คือ ลักษณะซึ่งงามพิเศษ, เป็นบุคคลอันยอดยิ่งที่จะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า. ฤๅษีกาลาเทวละ (หรืออสิตะ) กล่าวชมพระสรีระของเจ้าชายศากยะตั้งแต่ยังเป็นเด็กอ่อนว่า มีลักษณะพิเศษถึง ๓๒ ประการ, ทั้ง ๆ ที่แม้ว่าพระทนต์ยังไม่ทันขึ้น, เพียงแต่เท่าที่เห็นได้จากสายตาของพระฤๅษีที่จะกลั่นเอามากล่าวด้วยความพอใจเท่านั้น, (M. B. หน้า ๑๔๘-๑๔๙ ปฐมสมโพธิ ฉบับ พ.ศ. ๒๔๗๘ หน้า ๖๗-๘๒, มหาปุริสลักขณะ ๓๒, มงคล ๑๐๘ อสีตยานุพยัญชนะ ๘๐). ↩

๑๒๗. เห็นทีจะหมายว่า พระพุทธเจ้าทั้งหลาย. ↩

๑๒๘. ตามจำนวนนี้ดูเหมือนจะมากเกินไป, ดูคำอธิบายว่าด้วยสตูปในหน้า ๒๓ โน๊ต ๑. ↩

๑๒๙. ในภาษาสิงหฬว่าปาลีพุทธะ, เป็นนามที่เรียกดุจดังนิทานพุทธะ, และปัจเจกชิน. มีอรรถาธิบายว่า เป็นผู้อยู่เดี่ยวที่ทรงไว้ซึ่งปัญญาความคิดสูง, เพียบพร้อมด้วยองค์ปัญญาความคิดสูง, ผู้ทรงปัญญาสูงเป็นที่เคารพของนิทานะ, คำนี้ Eitel (หน้า ๙๖-๙๗) กล่าวว่า, เป็นคุณวุฒิชั้นหนึ่งของนักบวชผู้ระงับบาป, ซึ่งไม่มีปรากฏในทางพระพุทธศาสนามาแต่อดีตกาล, ปัจเจกพุทธะสำแดงว่าเป็นผู้ฝึกหัดตนเองในชีวิตอย่างเคร่งครัด, เป็นผู้อยู่เดี่ยวซึ่งจะบรรลุถึงพุทธะ, โดยปราศจากครูอาจารย์และปราศจากความสามารถของผู้อื่นๆ จะช่วยเหลือ. ปัจเจกพุทธะเป็นยอดความคิดเห็นของโยคี, เปรียบประดุจแรต (ขทฺค-ขคฺค) ซึ่งประสงค์แต่จะดำเนินชีวิตอยู่ในป่าดงอันเป็นที่วิเวกวังเวง, ดั่งนั้น จึงเรียกว่านิทานพุทธะ, ซึ่งเป็นผู้ชนะแล้วแก่นิทานะ ๑๒ ประการ, (คือห่วงลูกโซ่ ๑๒) (น่าจะได้แก่ปฏิจจสมุปบาท ดูธรรมวิภาคปริจเฉท ๒ หมวด ๑๑) ซึ่งพันธนาการอยู่อย่างไม่มีเวลาสิ้นสุดจากเหตุและผลทั้งหลาย, อันบังเกิดขึ้นตามลำดับกาลที่ยังคงความเป็นอยู่, กล่าวคือตีปัญหาแห่งชีวิตออกแล้ว, และเห็นแจ้งด้วยปัญญาว่ารูปร่างกายที่ทรงความเป็นอยู่นั้น ว่างเปล่าไม่มีตัวตนทั้งนั้น, ตระเตรียมน้ำใจไว้เพื่อบรรลุนิพพาน, อีกประการหนึ่งก็เปรียบประดุจหนึ่งม้าที่กำลังข้ามแม่น้ำ, ซึ่งร่างกายอันล่ำสันเกือบจะจมอยู่ภายใต้น้ำ, นอกจากเท้าที่จะสัมผัสอยู่กับพื้นท้องแม่น้ำเท่านั้น, โดยนัยเดียวกันนี้ก็คือ การข้ามห้วงสงสาร, ซึ่งจำต้องข่มขี่ความสำคัญผิดทั้งหลายในชีวิต, แม้ที่สุดจนพัศดุเครื่องนุ่มห่ม, อันเป็นชะนวนของกิเลสเครื่องเร่าร้อนใจให้หมดไป, นอกจากความมุ่งโดยเด็ดเดี่ยวเพื่อที่จะบรรลุถึงความบริสุทธิ์หมดจดอย่างเดียว, ที่ Eitel กล่าวว่าพุทธะเช่นนี้ไม่มีปรากฏในพระพุทธศาสนามาแต่โบราณกาลนั้น, เป็นที่น่าฉงน. (ดู Davids’ Hibbert Lectures หน้า ๑๔๖). ↩