บทนำเรื่อง

เรื่องอุณรุทเป็นวรรณคดีสำคัญเรื่องหนึ่งของไทย และเป็นที่รู้จักกันดีมาตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา ที่ปรากฏเป็นวรรณกรรมลายลักษณ์ในปัจจุบันคือเรื่อง “อนิรุธคำฉันท์” ของ ศรีปราชญ์ ในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ส่วนบทละครเรื่องอุณรุท สมัยกรุงศรีอยุธยานั้น แม้ปัจจุบันจะไม่ปรากฏเป็นรูปเล่มวรรณกรรมลายลักษณ์ แต่ก็น่าจะมีอยู่เช่นกัน ด้วยเหตุผลหลายประการ คือ

๑. เป็นวรรณกรรมราชสำนักมิใช่วรรณกรรมชาวบ้าน

๒. ได้เคยมีการนำมาจัดแสดงเป็นละครในราชสำนัก ปรากฏหลักฐานใน “ปุณโณวาทคำฉันท์” ของ พระมหานาค วัดท่าทราย ว่า ได้มีการแสดงละครเรื่อง อุณรุทคราวสมโภชพระพุทธบาท สมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ว่า

และในเพลงยาวความเก่า ได้กล่าวถึงการฝึกหัดละครเรื่องอุณรุทในวังว่า

ละครในคือละครในราชสำนัก เป็นละครหลวงในพระบรมราชูปถัมภ์ ซึ่งต้องมีการประพันธ์และการบันทึกเป็นลายลักษณ์ในพระสมุดโดยอาลักษณ์ในราชสำนัก อันเป็นสิ่งปกติสามัญที่ปฏิบัติกันมา

๓. บทละครเรื่องอุณรุท ๒ ฉบับ ในสมัยรัชกาลที่ ๑ คือ ฉบับพระราช นิพนธ์ ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และฉบับพระราช นิพนธ์ ในสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทร (พระบาทสมเด็จ พระพุทธเลิศหล้านภาลัย) มีความคล้ายคลึงใกล้เคียงกันมาก ดังจะขอยกตัวอย่างให้เห็นชัดเจน ดังนี้

ตอนเทวาอุ้มสม

ตอนพระอุณรุทคล้องช้าง

ตอนพระอุณรุทเสด็จไปปราสาทนางศรีสุดา นางอุษา

จากตัวอย่างคำกลอนที่ยกมาจะเห็นความใกล้เคียงคล้ายคลึงกัน บางบท บางตอนแทบจะกล่าวได้ว่าเป็นสำนวนเดิยวกัน ทั้งนี้สันนิษฐานได้ว่ามาจากเหตุผล ๒ ประการ คือ

๑. มีต้นเค้ามาจากบทละครเรื่องอุณรุทฉบับเดียวกัน คืออุณรุทสมัยกรุงศรีอยุธยาที่อาจจะหาฉบับได้ในขณะนั้นหรืออาจจะพอยังจำกันได้มาพระราช นิพนธ์แต่งเสริมเติมเต็มจนสมบูรณ์ขึ้นเพื่อเป็นการเฉลิมพระนคร

๒. บทละครเรื่องอุณรุทฉบับพระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ ๑ ได้ทรงพระราชนิพนธ์ขึ้นใหม่จากฉบับพระราชนิพนธ์ใน สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทร ซึ่งทรงพระราชนิพนธ์ขึ้นก่อน ตามที่นายธนิต อยู่โพธิ์ ได้อธิบายไว้ใน “ที่มาของอนิรุทธคำฉันท์และบทละครเรื่องอุณรุท” ว่า พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เมื่อครั้งดำรงพระยศเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทรได้ทรงพระราชนิพนธ์บทละครเรื่องนี้ขึ้น โดยทรงนำบทละครเรื่องอุณรุทสมัยกรุงศรีอยุธยามาตัดปรับให้เหมาะแก่การแสดงละคร ซึ่งบทละครเรื่องอุณรุทฉบับของพระองค์นั้นสันนิษฐานว่า เป็นบทละครฉบับที่ใช้แสดงละครผู้หญิงคราวสมโภชพระแก้วมรกตและสมโภชวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อ พ.ศ. ๒๓๒๘ เพราะบทละครเรื่องอุณรุทฉบับรัชกาลที่ ๑ ได้ทรงพระราชนิพนธ์ขึ้นในปีที่ ๖ ของรัชกาล คืออีก ๒ ปีหลังจากนั้น ซึ่งหากบทละครอุณรุทฉบับรัชกาลที่ ๑ มีที่มาจากบทละครฉบับนี้ ก็ไม่นับว่าเป็นการผิดอันใดที่ “พ่อ” นำของ “ลูก” มาแต่งใหม่ เพราะฉบับพระราชนิพนธ์ ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเป็นบทละครอุณรุทฉบับกรุงศรีอยุธยาที่ทรงนำมาตัดให้เหมาะแก่การแสดงดังกล่าวแล้วนั้นเองและจากคำกลอนท้ายพระราชนิพนธ์ยังได้ทรงระบุไว้ว่า “ทรงไว้ตามเรื่องแต่โบราณ” ก็น่าจะหมายถึงโบราณสมัยกรุงศรีอยุธยา แต่จะเป็นว่าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชทรงหยิบฉบับ “เรื่องแต่โบราณ” แท้ที่ยังพอหาได้ในขณะนั้น หรือจะทรงใช้ฉบับของพระราชโอรสเป็น “เค้า” ก็อาจเป็นได้ทั้งสองทาง แต่การที่ทรงพระราชนิพนธ์ครั้งนี้มิได้เป็นการลอกเลียน หากเป็นการที่ทรงพระราชนิพนธ์ขึ้นเพื่อเฉลิมพระนครตามขนบ

จากข้อมูลทั้งหมดที่กล่าวข้างต้น จึงอาจกล่าวได้ว่าบทละครเรื่องอุณรุท สมัยกรุงศรีอยุธยา ยังไม่นับว่าสาบสูญโดยสิ้นเชิง เนื่องจากยังปรากฏร่องรอยเค้าเงื่อนให้สัมผัสได้จากบทละครพระราชนิพนธ์เรื่องอุณรุทยุคต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ทั้งสองฉบับนี้ ซึ่งเมื่ออ่านดูจะพบว่าลีลากลอน ธรรมเนียมนิยมในการแต่งแฝงกลิ่นอายของธรรมเนียมนิยมและลีลากลอนสมัยอยุธยาอยู่ด้วย

ในส่วนชื่อเรื่องอุณรุทและอนิรุทธ ซึ่งได้มีผู้ตั้งข้อสังเกตว่า คำ ‘‘อุณรุท” ก็เป็นการ “ผิดเพี้ยน” มาจากคำ “อนิรุทธ” นั้น เข้าใจว่าไมใช่การผิดเพี้ยน แต่น่าจะเป็นชื่อเรียกที่เป็นที่รู้จักใช้เรียกทั้งสองชื่อ เพราะในปุณโณวาทคำฉันท์ยังใช้เรียกว่า “อนุรุทธกินรี” ซึ่งในคำฉันท์ตอนนี้ ตรงคำว่า “อนุรุทธ” ต้องการลหุ ๒ ครุ ๑ และ ไม่ได้มีสัมผัสบังคับว่าต้องการลงเสียงสระอุ ก็น่าจะใช่คำว่า “อนิรุทธ” ได้หากกวีต้องการและหากไม่มีการเรียกว่าอนุรุทธอยู่ในยุคสมัยนั้น เหตุผลอีกประการหนึ่ง ที่ยืนยันว่าชื่อ “อุณรุท” มิได้เป็นการผิดเพี้ยน แต่เป็นชื่อ ๑ ใน ๒ ชื่อซึ่งเรียกขานกันอยู่ คือ ที่หน้าต้นของต้นฉบับหนังสือสมุดไทยจะมีเขียนบอกไว้ว่า “พระสมุดอุณรุท” บ้าง “พระสมุดอนิรุทธ” บ้าง แม้ว่าตัวละครในเรื่องจะคงชื่อพระอุณรุททุกแห่ง

อึกประเด็นหนึ่งที่น่าสนใจคือ แม้การดำเนินเนื้อเรื่อง ลีลากลอน จะดำเนินไปในทางเดียวกัน เกือบจะโดยตลอดทั้งสองฉบับ แต่ในบทละครเรื่องอุณรุท พระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ ๑ เนื้อเรื่องจบลงเพียงว่า พระอุณรุทและพระมเหสีทั้งสองพระองค์ ครองแผ่นดินร่มเย็นเป็นสุขสืบไป แต่ในฉบับพระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ ๒ มีความต่อไปอีกว่าเมื่อพระอุณรุทเสด็จสวรรคตก็กลับไปเป็นพระนารายณ์ และนางอุษานั้น ก็กลับไปเป็นนางสุจิตรามเหสีของพระอินทร์ตามเดิม และทรงมีบันทึกจบเรื่องไว้ว่า “พอพระทัยทรงไว้แต่เพียงนี้ อักษรกลอนมีบริบูรณ์” โดยเนื้อความในตอนจบมีดังนี้

ฯ ๒๒ คำ ฯ

เหตุที่เนื้อความต่างกันออกไปนี้ไม่ปรากฏในฉบับพระราชนิพนธ์รัชกาลที่ ๑ น่าจะเป็นด้วยทรงมีพระราชวินิจฉัยว่า การที่พระอุณรุทกลับไปเป็นพระนารายณ์นั้นไม่ตรงกับความในเนื้อเรื่อง เพราะตามเรื่องแล้วผู้ที่เป็นพระนารายณ์อวตารลงมาเกิด คือ ท้าวบรมจักรกฤษณ์ ผู้ทรงเป็นพระราชบิดาของ ท้าวไกรสุท และเป็นพระอัยกาหรือปู่ของพระอุณรุท ซึ่งในบทกลอนเมื่อขนานนามพระอุณรุทจะใช้คำว่า “หลานนารายณ์ พระภุชพงษ์, นารายณ์พงษ์ หรือหลานพระจักรกฤษณ์ เป็นต้น ซึ่งหมายถึงไม่ใช่องค์พระนารายณ์แต่เป็นพงษ์นารายณ์ คือ ผู้สืบเชื้อสายใจาก พระนารายณ์

พระราชประสงค์ในการพระราชนิพนธ์ นอกจากเพื่อเป็นการเฉลิมพระนครแล้ว อีกพระราชประสงค์หนึ่ง คือ เพื่อ

บทบาทหน้าที่ของวรรณกรรมเรื่องนี้ในการเฉลิมพระนคร ปรากฏชัดเจนอยู่แล้วในความไพเราะงดงามและคุณค่าเหมาะสมแก่การ “เฉลิมพระนคร” ส่วน บทบาทหน้าที่ที่จะให้เป็น “ปราโมทย์ศิลป์” เป็นนาฏกรรมที่ยังความสุขแก่ไพร่ฟ้าประชากร ได้ชม ได้รำ ได้ร้อง ได้เล่นตามพระราชประสงค์นั้น บทละครเรื่อง อุณรุทก็ถือว่าทำบทบาทหน้าที่ได้สมบูรณ์เช่นกัน คือ เมื่อดูจากต้นฉบับหนังสือ สมุดไทย “พระสมุดเรื่องอุณรุท” แต่ละเล่มจะมีร่องรอยของการได้ใช้ประกอบการจัดแสดงจริง เช่น

๑. มีการปรับเปลี่ยนเพลงหน้าพาทย์หรือการร้องให้เหมาะสมแก่การแสดง จากเพลงเดิมที่ระบุไว้ในพระราชนิพนธ์ ซึ่งต้นฉบับหนังสือสมุดไทยนี้มีอยู่หลายชุด ในแต่ละชุดซึ่งอาจได้เคยอยู่ในครอบครองของเจ้าของต่างพระองค์ (คน) กัน ก็จะมีการแก้ไขเพลงใหม่แล้วเขียนเติมลงไปด้วยดินสอขาว เช่น เปลี่ยนจากร่ายเป็นกระต่ายชมเดือน เป็นต้น

๒. มีการคัดเลือก ตัดตอนบทกลอนเพื่อให้เหมาะสมแก่การจัดแสดง โดยในต้นฉบับหนังสือสมุดไทยหลายฉบับ จะมีการเขียนเพิ่มเติมด้วยดินสอขาว ว่า “ตัด” และ “จับ”

ตัด คือ ตัดตอนนี้ออกไม่ใช้ในการแสดง

จับ คือ เริ่มต้นแสดงหลังจากที่ตัดตอนไปแล้วตรงนี้

๓. บางแห่งมีการแต่งเติม ตัดทอน ปรับเปลี่ยนคำกลอนเพื่อให้กระชับขึ้น หรือให้มีสีสันเพื่อการแสดง เช่น จากข้อความในหน้า ๑๘๙ นั้น ข้อความตอน เดียวกันในต้นฉบับหนังสือสมุดไทย เลขที่ ๕๕๕ และ เลขที่ ๕๕๖ เนื้อความตรงนี้ มีการแก้ไขเนื้อความ (คำกลอน) โดยเป็นการใช้กระดาษขาวเขียนข้อความคำกลอนขึ้นใหม่ด้วยเส้นหมึก ทากาวปิดทับข้อความเดิมในหนังสือสมุดไทย ความว่า

ร้องเชิดฉิ่ง

ฯ ๘ คำ ฯ เชิดกลอง

จากนั้นมีการบันทึกว่า “ตัด” คือให้ตัดคำกลอนเดิมออกไป และบันทึกคำ ว่า “จับ” คือให้เริ่มเรื่องหรือเริ่มข้อความใหม่ ตั้งแต่

ซึ่งมีสัมผัสต่อเนื่องกับคำกลอนที่แต่งขึ้นใหม่ ซึ่งเข้าใจว่าต้นฉบับหนังสือสมุดไทย เลขที่ ๕๕๕ และ เลขที่ ๕๕๖ นี้ เจ้าของเดิมก่อนที่จะมอบให้แก่กองการสังคีต ซึ่งเป็นผู้นำมอบต่อแก่หอสมุดแห่งชาติ น่าจะเป็นผู้ที่มีคณะละครอยู่ในครอบครอง อาจเป็นท่านเจ้าของวังใดวังหนึ่ง และได้ให้มีการแก้ไขบทละครให้กระชับขึ้นเหมาะแก่การแสดง

การที่มีการแก้ไข ปรับเปลี่ยน แต่งเติมต้นฉบับในหนังสือสมุดไทยมากมายเช่นนี้เป็นหลักฐานยืนยันว่าบทละครเรื่องอุณรุทนี้ เป็นบทละครที่มีการแสดงจริง มิได้เป็นเพียงหนังสือบทละคร หากแต่คือบทละครของคณะละครในได้ “รำร้องครื้นเครงบรรเลงเล่น” จริง ๆ

บทละครเรื่องอุณรุท พระราชนิพนธ์ใน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช นอกจากจะเป็นวรรณคดีกวีนิพนธ์ที่ทรงคุณค่าความไพเราะงดงาม สมกับเป็นพระราชนิพนธ์ที่ทรงแต่งขึ้นเพื่อเฉลิมพระนครแล้ว คุณค่าในแง่ที่เป็นหนังสือสำคัญให้ความรู้ด้านภาษา โบราณคดี วิถีไทย ที่สอดแทรกอยู่โดยตลอดในเนื้อเรื่องก็ทรงคุณค่าไม่ยิ่งหย่อนกว่ากัน

อนึ่งในการตรวจสอบชำระครงนื้ได้ตรวจสอบชำระกับหนังสือสมุดไทยจำนวน ๓๔ เล่ม ดังมีรายละเอียดดังนี้

๑. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๖๗

๒. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๔๘

๓. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๓๑

๔. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๖๘

๕. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๖๙

๖. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๕๐

๗. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๕๑

๘. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๗๐

๙. หนังสือสมุดไทยเลชที่ ๕๗๒

๑๐. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๗๒

๑๑. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๖๓๐

๑๒. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๗๓

๑๓. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๓๘

๑๔. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๓๙

๑๕. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๕๕

๑๖. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๕๖

๑๗. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๕๗

๑๘. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๖๓๒

๑๙. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๕๘

๒๐. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๖๐

๒๑. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๖๑

๒๒. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๖๓

๒๓. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๖๕

๒๔. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๖๖

๒๕. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๔๓

๒๖. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๓๓

๒๗. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๓๔

๒๘. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๔๔

๒๙. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๓๕

๓๐. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๔๕

๓๑. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๓๖

๓๒. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๔๖

๓๓. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๔๗

๓๔. หนังสือสมุดไทยเลขที่ ๕๓๗