สิบเก้า พระศาสดา

และพระพุทธองค์ก็ตรัสว่า “ดูก่อนภราดา, พระผู้มีพระภาคสัมมาสัมพุทธะนั้น ได้ยังจักรแห่งธรรมอันประเสริฐให้หมุน ใกล้อิสิปัตนะ​ในมฤคทายวันจังหวัดพาราณสี. ก็แหละจักรแห่งธรรมนั้น อันสมณะหรือพราหมณ์, เทวดาหรือมารพรหม, หรือผู้ใดผู้หนึ่งในโลกนี้ ไม่พึงขัดขวางไว้มิให้หมุนได้.

“พระธรรมที่ทรงประกาศ คือ ธรรมอันให้เห็นแจ้งความจริงอย่างยิ่ง สี่ประการ. สี่ประการนั้น คืออะไร? ได้แก่ ความจริงอย่างยิ่ง คือทุกข์, ความจริงอย่างยิ่ง คือเหตุของทุกข์, ความจริงอย่างยิ่ง คือการดับทุกข์ทั้งสิ้น, และความจริงอย่างยิ่ง คือทางที่ไปถึงความดับทุกข์ทั้งสิ้น.

“ดูก่อนภราดา, ความจริงอย่างยิ่ง คือทุกข์นั้นอย่างไร? ได้แก่ความเกิดมานี้เป็นทุกข์, ความที่ชีวิตล่วงไปๆ เป็นทุกข์, ความเจ็บป่วยเป็นทุกข์, ความตายเป็นทุกข์; ความอาลัย ความคร่ำครวญ ความทนลำบาก ความเสียใจ และความคับใจล้วนเป็นทุกข์; ความพลัดพรากจากสิ่งที่รัก เป็นทุกข์, ความประจวบกันสิ่งที่ไม่รัก เป็นทุกข์ ความที่ไม่ได้สมประสงค์ เป็นทุกข์: รวมความ, บรรดาลักษณะต่างๆ เพื่อความยึดถือผูกพันย่อมนำทุกข์มาให้ทั้งนั้น ดูก่อนภราดา, นี่แหละความจริงอย่างยิ่งคือ ทุกข์.

“ก็แหละความจริงอย่างยิ่ง คือ เหตุของทุกข์นั้นอย่างไร? ได้แก่ความกระหายซึ่งทำให้เกิดมีสิ่งต่างๆ อันความเพลิดเพลินใจและความร่านเกิดตามไปด้วย เพลิดเพลินนักในอารมณ์นั้นๆ คือ กระหายอยากให้มีไว้บ้าง กระหายอยากให้คงอยู่บ้าง กระหายอยากให้พ้นไปบ้าง ดูก่อนภราดา, นี้แหละความจริงอย่างยิ่งคือ เหตุของทุกข์.

​“ก็แหละความจริงอย่างยิ่ง คือ การดับทุกข์ทั้งสิ้นนั้น อย่างไร? ได้แก่ความดับสนิทแห่งความกระหายนี้เองไม่ใช่อื่น ความสละเสียได้ ความปลดเสียได้ ความปล่อยเสียได้ ซึ่งความกระหายนั้นแหละ และการที่ความกระหายนั้นไม่ติดพัวพันอยู่ ดูก่อนภราดา, นี้แหละความจริงอย่างยิ่ง คือ การดับทุกข์ทั้งสิ้น.

“ก็แหละ ความจริงอย่างยิ่งคือทางไปถึงความดับทุกข์ทั้งสิ้นนั้น อย่างไร? ได้แก่ทางอันประเสริฐมีองค์แปด คือ ความเห็นชอบ ความดำริชอบ วาจาชอบ การงานชอบ เลี้ยงชีวิตชอบ ความเพียรชอบ ระลึกชอบ ตั้งใจชอบ. ดูก่อนภราดา, นี่แหละความจริงอย่างยิ่ง คือ ทางไปถึงความดับทุกข์ทั้งสิ้น.”

เมื่อพระศาสดา มีพระพุทธบรรหารด้วยอริยสัจเป็นเบื้องต้น ปานว่าได้ประดิษฐานหลักศิลาขึ้นสี่มุมด้วยประการดั่งนี้แล้ว, ก็ทรงยกพระธรรมทั้งมวลขึ้นตั้งประกอบ โดยอุบายให้เป็นดั่งเรือนยอด สำหรับเป็นที่อาศัยแห่งดวงจิตต์ผู้สาวก. ทรงจำแนกแยกอรรถออกเป็นตอนเนื้อความ แล้วทรงชี้แจงกำกับกันไป, เสมือนดั่งบุคคลตัดแท่งศิลาออกเป็นชิ้นๆ แล้ว และขัดเกลาฉะนั้น. ทรงเชื่อมตอนเนื้อความต่อเนื้อความ, เสมือนบุคคลได้ลำดับซ้อนแท่งศิลาเหล่านั้น ผจงจัดดุจเป็นรากให้รับกันเองแน่นหนา มีสัมพันธ์เนื่องถึงกันตลอดเรียบร้อย. ทรงนำหลักความเห็นแจ้งว่า สิ่งทั้งปวงย่อมแปรปรวนเข้าประกอบกับหลักความเห็นแจ้งว่า สิ่งทั้งปวงเป็นทุกข์ แล้วเชื่อมหลักทั้งสองนี้เป็นดั่งซุ้มทวาร ด้วยเครื่องประสาน คือมนสิการ อันแน่นแฟ้นที่ว่า สภาวธรรมทั้งปวงล้วนเป็น​อนัตตา-เลือกเอาไม่ได้. ทรงนำสาวกเข้าสู่ทวารอันมั่นคงนี้ คราวละขั้นเป็นลำดับไป แล้วย้อนลงย้อนขึ้นหลายครั้งหลายครา โดยขั้นบันไดอันสร้างไว้มั่นคงแล้ว คือปฏิจจสมุปบาท หลักธรรมอันมีเหตุผลอาศัยกันเองเกิดขึ้นเป็นขั้นๆ สืบเนื่องดั่งลูกโซ่, ซึ่งมั่นคงเต็มที่อยู่ทั่วไป.

อันว่า นายช่างผู้เชี่ยวชาญ ก่อสร้างปราสาทมโหฬาร ย่อมเพิ่มรูปศิลาจำหลักไว้ในที่สมควรตามทำนองมิใช่จะใช้เป็นเครื่องประดับเท่านั้น แต่ยังใช้เป็นประโยชน์รองรับหรือค้ำจุนที่บางแห่งนั้นไว้ด้วย, ความข้อนี้อุปมาฉันใด. พระศาสดาในบางคราวย่อมทรงชักเอาเรื่องที่เปรียบเทียบเป็นภาษิตที่น่าฟัง และสมด้วยกาลสมัยขึ้นแสดง ก็อุปไมยฉันเดียวกัน. เพราะทรงเห็นว่า เทศนาวิธีชักอุทาหรณ์ขึ้นสาธกเปรียบเทียบ ย่อมกระทำไห้พระธรรมอันประณีตลึกซึ้งที่ทรงสำแดงหลายข้อให้แจ่มแจ้งขึ้นได้แก่บางเวไนยชน.

ในท้ายแห่งเทศนา พระองค์ทรงประมวลพระธรรมบรรยายทั้งหมด ในคราวเดียวกันเสมือนด้วยเรือนอันตะล่อมขึ้นด้วยยอดเด่นเห็นสง่างามรุ่งเรืองได้แต่ไกลด้วยพระวาจาว่าดั่งนี้: “ดูก่อนอาคันตุกะผู้แสวงบุณย์, ความเกาะเกี่ยวใคร่กระหายต่อความเกิด ย่อมเป็นเหตุให้ถึงความเกิด. หากตัดความใคร่กระหายเช่นนั้นเสียได้ขาด, ท่านก็ย่อมไม่เกิดในภพไรๆ อีก.

“อันภิกษุ ผู้พ้นจากความเกาะเกี่ยวยึดถือพึงใคร่ในอารมณ์ไรๆ แล้ว ย่อมบังเกิดญาณความรู้แจ้งขึ้นภายในจิตต์อันสงบแจ่มใสปราศจากอวิชชาความมืดมัว ว่า ‘วิมุติความหลุดพ้นนั้น บัดนี้เป็นผลประจักษ์​แล้ว. นี้คือ ความเกิดเป็นครั้งที่สุด. สิ้นความเกิดใหม่ในภพโน้นแล้ว.’

“ภิกษุผู้บรรลุธรรมปานนี้ ย่อมได้รับผลตอบแทนคือ ธรรมรสอันล้ำเลิศ. ดูก่อนอาคันตุกะผู้แสวงบุณย์, ก็ธรรมรสอันล้ำเลิศนั้นคืออะไร? ได้แก่ ‘ญาณอันรู้ว่าทุกข์ทั้งปวงดับหมดแล้ว.’ ผู้ใดได้รับรสพระธรรมนี้, ก็ย่อมพบความหลุดพ้นอันเป็นผลเที่ยงไม่แปรผัน. เพราะสิ่งใดไร้สาระเป็นอยู่ชั่วขณะ สิ่งนั้นไม่ใช่ของจริง. สิ่งใดมีสาระคงที่ถาวร, สิ่งนั้นเป็นของจริงและเป็นที่สุดแห่งสิ่งมายาทั้งปวง.

“ผู้ใดจำเดิมแต่ต้นมาทีเดียว ตกอยู่ในความเกิดในความสืบชีวิตเปลี่ยนไปๆ ในความตาย และบัดนี้ได้กำหนดรู้ไว้ดีแล้วซึ่งลักษณะแห่งสภาพอันเป็นพิษนี้, ผู้นั้นย่อมชนะด้วยตนเองแล้ว ถึงซึ่งความพ้นภัยในความเกิด ความแก่ และความตาย. และเขาซึ่งเคยตกอยู่ในโรคาดูร ในมลทินกิเลสในบาป, ผู้นั้น ณ บัดนี้ได้รับความรับรองแน่นอนแล้วว่า ไม่มีพิการแปรผัน อันเป็นผลสะอาดหมดจด และเป็นบุณย์-

“เราพ้นแล้ว. ความหลุดพ้นได้ประจักษ์แล้ว. ชาติหยุดอยู่เพียงนี้แล้ว. กรณียะของเราสำเร็จแล้ว. โลกนี้หยุดแก่เราไม่สืบต่ออีกแล้ว.”

“ดูก่อนอาคันตุกะผู้แสวงบุณย์, นรชนมีญาณทรรศนะเช่นนี้ชื่อว่าผู้สำเร็จแล้ว เพราะเขาเสร็จสิ้นธุระและถึงที่สุดบรรดาความทุกข์ยากทั้งปวง.

“ดูก่อนอาคันตุกะผู้แสวงบุณย์. นรชนมีญาณทรรศนะเช่นนี้ ชื่อว่าผู้ได้ขจัดแล้ว เพราะเขาได้ขจัดแล้ว ซึ่งอุปทาน (ความออกรับ?) ว่า “ตัวเรา” และ “ของเรา.”

​“ดูก่อนอาคันตุกะผู้แสวงบุณย์. นรชนมีญาณทรรศนะเช่นนี้ ชื่อว่าผู้ถอนแล้ว เพราะเขาได้ถอนแล้ว ซึ่งต้นไม้ คือ ความมีความเป็นตลอดกะทั่งรากมิให้เหลือเชื้อเกิดขึ้นได้อีก.

“บุคคลมีลักษณะเช่นนี้ ตราบเท่าที่ยังมีร่างอยู่, เทวดาและมนุษย์คงเห็นได้; แต่เมื่อร่างสลายเพราะความตายแล้ว, เทวดาและมนุษย์มิได้เห็นต่อไป, แม้แต่ธรรมดาผู้เห็นได้ตลอด ก็ไม่เห็นเขาคนนั้นอีก. ผู้นั้นได้ทำให้ธรรมดาถึงความบอดแล้ว. เขาพ้นจากมารแล้ว ได้ข้ามห้วงมหรรณพที่ต้องแหวกว่ายวนเกิดเวียนตาย ถึงเกาะอันเป็นแหล่งเดียวที่ผุดพ้นเหนือความเกิดความตาย กล่าวคือ พระอมฤตมหานิรพาณ.”