ว่าด้วยป่วง ๘ ประการ

ตำราป่วงประการแปด บอกให้แพทย์พึงรู้ พิจารณดูโดยกิริยา ไข้มีมาต่างๆ กัน อย่าสำคัญว่าปีศาจ เหตุเพราะธาตุต้องสำแลง ท่านให้แบ่งเปนสี่ ตามคำภีร์พระอภิธรรม คือดินน้ำลมไฟ แยกออกไปเปนสอง กระแสคลองธรรมดา สังขาราไขแลไวย จึ่งนับได้แปดประการ ชื่อของท่านจงรู้ คือป่วงงูมักกะฏา ลมศิลานกโลหิต น้ำโกษคิดเข้าเปนแปด แม้นผู้แพทย์จะรักษา ดูกิริยาอาการ

(๑) ป่วงงูท่านให้เร่งกลัว มักบิดตัวตาปรอยๆ รากลงบ่อยไม่หยุด สี่ยามทรุดโทรมไป ม้วยบรรลัยแม่นมั่น มิฉนั้นกรรมสนอง เปนสองคลองสันนิบาต แปดยามขาดคงตาย แก้ยักย้ายดูลอง ให้เอากล้องปืนไฟ น้ำร้อนใส่ไว้สักครู่ เทออกดูได้อายดิน มาให้กินดูสักหน เดชะกุศลก็พลันหาย

(๒) ปวงลิงย้ายให้ยิงฟัน หาวคางสั่นแน่นหน้าอก รากลง​ปรกติไปอย่างเดียว ฝีปากเขียวขอบตาซีด ทำจริตดังวานร เอามือซ่อนกอดอก สี่ยามตกสันนิบาต ในอำนาจมรณา เมล็ดมะกอกผ่าสี่ซีก เปลือกผลส้มโอฉีกเท่ากัน สุพรรณถันบาทหนึ่ง ต้มเขี้ยวกึ่งวารี กินสองทีหายแล

(๓) ปวงลมแปรหลายอย่าง เสียดสีข้างลงไม่มาก จุกอกรากออกน้ำลาย กระวนกระวายร้อนร้อง สี่ยามต้องตามตำแหน่ง ข่าตาแดงฝนไว้ น้ำปูนใสเปนกระสาย ถ้วยเดียวหายเหมือนว่า

(๔) ปวงศิลารักษายาก ให้ลงรากเปนเดิม แล้วมันเพิ่มอาการแรง เมื่อยข้อแทงเสียดยอดอก มือเท้าฟกกดหนังบู้ นิ่งสักครู่แล้วกลับเหียร มักอาเจียนลมเปล่า พูดเสียงเบากลอกหน้าตา ทั้งเข้าปลาไม่รู้รศ ลิ้นไก่หดพูดล่อแล่ ท่วงทีแท้ปีศาจสิง แล้วกลับนิ่งนอนแน่ ลวงให้แก้ถึงสามวัน สุพรรณถันบาทหนึ่งดี รากชิงชี่เอาห้าอัน ต้มด้วยกันเขี้ยวกึ่งน้ำ ให้กินซ้ำสักสองถ้วย ถ้าบุญช่วยก็หายหก

(๕) ปวงลูกนกลงเหมือนกัน โลมาชันกายสั่นสยอง ให้ปวดท้องๆ ลั่นโครก หาวเรอโยกดูลำบาก หงายอ้าปากรากครางไป หอบหายใจคล่อแคล่ อาการแชเช่นลูกนก สี่ยามตกสันนิบาต เอาสวาดเจ็ดเมล็ด เผาไฟเสร็จเปนถ่านดำ ละลายน้ำปูนแดงใส กินเข้าไปถ้วยเดียวเหือด

(๖) อีกปวงเลือดลงใหลเจื้อย หาวหอบเหนื่อยบ่นเพ้อพึม ในตาซึมผิวกายเหลือง ทำหงอยเงื่องให้วางใจ เหมือนเปนไข้​สันนิบาตคลั่ง เปนที่ตั้งเจ็ดวันตาย เร่งขวนขวายแต่แรกเปน เอาฝางเสนแก่นไม้สัก ไม่เอาหนักสิ่งละมือกำ เมล็ดมะกอกจำไว้ห้าเมล็ด เผาไฟเสร็จวางไว้แล้ว เอาไส้ขนุนละมุด อย่าไปขุดเอาที่ต้น เอาไส้ผลที่สุกแล้ว สารส้มแก้วหนักกึ่งบาท ห้าสิ่งขาดอย่าเฉลียว ต้มสามเขี้ยวเอาหนึ่ง กินบ่อหึงก็พลันหาย

(๗) ป่วงน้ำชายทำจะฤทธิ ลงแล้วติดข้างคลื่นเหียน ให้อาเจียนไม่หายเหือด ผิวกายเผือดพึงยล หนาวสกนธ์กายอุ่นดี กาละสิงคลีเปนเจ้าของ ล่วงเข้าสองยามตาย สี่ยามกลายเปนสันนิบาต อย่าประมาทเร่งแก้ทำ เปลือกกุ่มน้ำกุ่มบกนั้น อีกหญ้าพันงูแดง สามสิ่งแรงเสมอภาค เปลือกมะกอกถากเอากึ่งยา ต้มแล้วหากาบหมาก หงายอ้าปากพอละจั่น ยังไม่ทันจะหลุดหล่น เผาไฟป่นเปนถ่านดำ ใส่ในน้ำยาต้ม กินสองอมรากลงหยุด

(๘) ป่วงที่สุดชื่อปวงโกฐ เกิดเพราะโทษลมกระสายกล่อน ลงรากร้อนทั้งลำฅอ มือเท้าฝ่อซีดเหี่ยว เสโทเหนียวกายเปนเหน็บ ดูต้นเล็บโลหิตคล้ำ โรครันทำเร่งรักษา จะวางยาให้ติดร้อน พริกไทยล่อนข่ากระชาย บดละลายน้ำลูกยอ ต้มแต่ภอได้รส อาการงดภอสบาย สี่ยามคลายจับหัวเหน่า ปิดหนักเบาร้อนภายใน สำคัญว่าไข้หลงแก้ เตโชแปรระส่ำระสาย สำแดงฝ่ายเทวะทูต มรณญาณสูตร์กำหนดแน่ ​หมอเร่งแก้อย่าช้า ใบขี้เหล็กมาประมาณกำ อีกฟองน้ำปูนผง ใส่หม้อลงต้มเขี้ยว กินถ้วยเดียวหนักเบาปราย กำไม่หายย้ายเหน็บล่าง จึ่งจะวางยาต่อไป นี่บอกไว้ตามสถาน ป่วงแปดประการดังนี้