พฤกษาชาติแลว่านยาอันมีคุณ

คัมภีร์สรรพคุณ เล่ม ๑

​๑ ปุนจปรํ ในลำดับนี้จะกล่าวด้วยพฤกษาชาติแลว่านยาอันมีคุณแก่สัตว์ทั้งหลายต่าง ๆ ตามลำดับกันโดยไนยสังเขปไว้ดังนี้ จะกล่าวคุณแห่งสมอ ๗ ประการนั้นก่อนเปนปฐม (๑) คือสมอหนึ่งชื่อวิทยา ผลสองเหลี่ยมมีรสเย็นดังฟัก แก้สรรพพิศม์ทั้งปวง (๒) สมอหนึ่งชื่อโรหินี ผลกลม มีรศอันเปรี้ยวแลหวานระคนกัน แก้เสมหะอันข้นแค่น (๓) สมอหนึ่งชื่อบุตรนาผลสามเหลี่ยม มีรศอันฝาด แก้บิดมูกเลือด (๔) สมอหนึ่งชื่ออนุตา ผลสามเหลี่ยมแต่เมล็ดนั้นเล็ก มีรศอันหวานเย็น แก้ไข้ให้คลั่งแลบ้าดีเดือด (๕) สมอหนึ่งชื่อมุตตะกี ผลห้าเหลี่ยม มีรศอันเปรี้ยวแลร้อน แก้ลมดันแน่นอยู่ในนาภีแลทรวงอก (๖) สมอหนึ่งชื่ออัพยาผลหกเหลี่ยม มีรศอันขมแลร้อน แก้โลหิตโดยรอบคอบในอุทร (๗) สมอหนึ่งชื่อวิลันตา ผลเจ็ดเหลี่ยม สีเหลืองดังสีทอง มีรศอันหวานขมฝาดร้อน แก้จตุธาตุแลตรีสมุฏฐาน มีคุณเปนมหันตคุณยิ่งนัก อนึ่งสมอป่าผลใหญ่นั้นแก้กระสายโรคในอุทรแลแก้บิด ดอก, แก้ลมอันลั่นอยู่ในโสต​กะพี้, แก้ไข้อันฟกบวม แก่น, แก้โลหิตแลแก้ฅอขึ้นเม็ดดุจหนามบัว ราก, แก้เสมหะ อนึ่งผลมขามป้อมอ่อนนั้น มีรศอันเปรี้ยวหวานระคนกัน แก้มังษะให้บริบูรณ์แลทำให้เสียงเพราะ แก้พรรดึกแลพยาธิในกองเสมหะ อนึ่งผลมะขาม (ป้อม) แก่นั้น มีรศอันขมเผ็ดฝาดเปรี้ยวระคนกัน ห้ามเสียซึ่งลมแลไข้อันพิเศษ อนึ่งผลสมอพิเภกอ่อนนั้น มีรศอันเปรี้ยวสังหารเสียซึ่งลมแลไข้อันพิเศษ อนึ่งผลสมอพิเภกแก่นั้นมีรศอันฝาด แก้โรคอันบังเกิดแก่จักษุ แก้โรคอันบังเกิดแต่ธาตุกำเริบแลไข้จับ บำรุงธาตุแลแก้ริดสีดวง เมล็ดใน, แก้บิดทั้งปวง ใบ, แก้บาดแผลทั้งปวงอันประกอบไปด้วยพยาธิ ดอก, แก้โรคอันบังเกิดแต่จักษุ เปลือก, แก้ในทางปัสสาวะพิการ แก่น, แก้ริดสิดวงพลวก ราก, แก้โลหิตอันทำให้ร้อน

๒ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะกล่าวสรรพคุณแห่งยาเบ็ญจกูล อันอาจาริย์ท่านกล่าวไว้สืบกันมา ว่ามีพระดาบศ ๖ พระองค์ (๑) พระองค์หนึ่งชื่อฤๅษีบัพพะตัง บริโภคซึ่งผลดีปลี อาจระงับอชินโรคได้ (๒) พระองค์หนึ่งชื่อฤๅษีอุธา บริโภคซึ่งราคช้าพลู อาจระงับเมื่อยขบ (๓) พระองค์หนึ่งชื่อฤๅษีบุพเทวา บริโภคซึ่งเถาสค้านอาจระงับเสมหะแลวาโยได้ (๔) พระองค์หนึ่งชื่อฤๅษีบุพพรต บริโภคซึ่งเจ็ตมูลเพลิง อาจระงับซึ่งโรคอันบังเกิดแต่ (ดี) อันทำให้หนาวแลเย็นได้ (๕) พระองค์หนึ่งชื่อฤๅษีมหิทธิกรรม ​บริโภคซึ่งขิงแห้ง อาจระงับตรีโทษได้ (๖) พระองค์หนึ่งชื่อฤๅษีมุรทาธร เธอองค์นี้เปนผู้ประมวนสรรพยาเข้าด้วยกันจึ่งชื่อว่าเบ็ญจกูลเสมอภาค แลยาเบ็ญจกูลนี้ถ้าผู้ใดได้บริโภคแล้ว อาจระงับโรคอันบังเกิดแต่ทวัตตึงษาการ มีผมเปนต้นแลสมองเปนที่สุด แลบำรุงธาตุทั้ง ๔ ให้บริบูรณ์

อนึ่งสรรพคุณพริกไทยนั้น ใบ, แก้ลม ๖ จำพวกแลตั้งจตุธาตุให้มั่น เมล็ด, แก้ลมอัณฑพฤกแลมุตรฆาฏ ดับเสมหะอันฟุ้งซ่านให้งวดลง บำรุงธาตุให้เปนปรกติ แก้สรรพลมทั้งปวงอันเกิดในทรวง ดอก, แก้จักษุแดงดังโลหิต เครือ, แก้อติสาระโรค แก้เสมหะอันคั่งอยู่

อนึ่งสรรพคุณตรีผลานั้น กล่าวคือสมอไทย ๑ สมอพิเภก ๑ มะขามป้อม ๑ ทั้ง ๓ นี้ระคนกันเข้าจึงชื่อว่าตรีผลา ถ้าผู้ใดได้บริโภคอาจระงับโรคอันบังเกิดแต่ดี แก้เสมหะแลลมในกองธาตุฤดูแลกองอายุสมุฏฐานนั้นแล

อนึ่งสรรพคุณแห่งตรีกฏุกนั้น คือพริกไทย ๑ ขิงแห้ง ๑ ดีปลี ๑ ทั้ง ๓ นี้ระคนกันเข้าจึงชื่อว่าตรีกฏุก แปลว่าของเผ็ด ๓ สิ่ง ถ้าผู้ใดได้บริโภคอาจระงับโรคอันบังเกิดแต่ลม แก้ดีแลเสมหะในกองสมุฏฐาน ตามธาตุฤดูแลอายุสมุฏฐานนั้นแล

อนึ่งสรรพคุณตรีสารนั้น กล่าวคือเจ็ตมูลเพลิง ๑ สค้าน ๑ ช้าพลู ๑ ทั้ง ๓ นี้ ระคนกันเข้าจึ่งได้ชื่อว่าตรีสาระแก่น ๓ ถ้าผู้ใด​ได้บริโภคอาจระงับโรคอันบังเกิดแต่เสมหะ แก้ลมแลดีอันบังเกิดแต่ธาตุฤดูแลอายุสมุฏฐานนั้นดุจกล่าวมานี้

๓ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะกล่าวด้วยลักษณะตรีผลากฎุกแลตรีสาระแลเบ็ญจกูล ซึ่งกล่าวมาแล้วแต่หนหลังนั้น แลเบ็ญจกูลนั้นจัดเปน ๔ ประการ คืออภิญญาณเบ็ญจกูล ๑ มหาพิกัดเบ็ญจกูล ๑ โสฬศเบ็ญจกูล ๑ ทศเบ็ญจกูล ๑ แลตรีผลากฎุกแลตรีสาระซึ่งกล่าวมานี้ ยังมิได้สำเร็จตามไนยอธิบายแห่งอาจาริย์ท่านจัดไว้ อันมีอยูในคัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัยผูก ๒ ว่าด้วยมหาพิกัดนั้นโดยฐาน ในที่นี้ว่าไว้พอให้แจ้งแต่สังเขป ลำดับนี้จะกล่าวสรรพคุณซึ่งจะแก้โรคต่างๆ นั้นต่อไป ตามอธิบายแหงอาจาริย์แต่ก่อนกล่าวไว้ อนึ่งสรรพคุณแห่งขิงแห้งนั้น มีรศอันหวานย่อมแก้พรรดึก แก้ไข้จับ แก้นอนมิหลับ แก้ลมพานไส้ แก้ลมแน่นในทรวง แลลมเสียดแทงคลื่นเหียน ขิงสดนั้นมีรศอันหวาน ร้อน เผ็ด เหง้า, จำเริญอากาศธาตุ ดอก, แก้โรคอันบังเกิดแต่ดวงหทัย ใบ, แก้กำเดาให้บริบูรณ์ ต้น, สกดลมให้ลงไปทางคูธทวาร ราก, แก้ให้เสียงเพราะแลเจริญอาหาร ดีปลีมีรสอันเผ็ดขม รากนั้นแก้พิศม์อัมพฤกษ์ อัมพาธแลพิศม์ปัสฆาฏ ต้น, บำรุงเสมหะ ใบ, แก้เส้นสุมนา เส้นอัษฎากาศ เถา, แก้อัณฑพฤกษ์แลมุตรฆาฏ ดอก, แก้ปถวีธาตุ ๒๐ ประการ จะกล่าวสรรพคุณแห่งช้าพลู ราก, แก้คูธเสมหะ ต้น, แก้อุระเสมหะ ​ผล, แก้สอเสมหะ ใบ, กระทำเสมหะให้งวด สะค้าน เถา, แก้ลมอันบังเกิดในกองธาตุแลกองสมุฏฐาน ใบ, แก้ลมในกองเสมหะโลหิต ผล, แก้ลมอันบังเกิดในทรวงอก ราก, แก้ไข้อันประกอบไปด้วยหืด ดอก, ทำลายลมอันมีพิศม์ คือพิศม์อัมพฤกษ์และปัสฆาฏอันเกิดแต่กองพรรดึก เจ็ตมูลเพลิงแดง ราก, แก้จตุรการเตโชให้บริบูรณ์ ดอก, แก้พัทธะปิตตะสมุฏฐาน ใบ, แก้อพัทธะปิตตะสมุฏฐาน ต้น, แก้โลหิตอันบังเกิดแต่กองกำเดา เจ็ตมูลเพลิงขาว ราก, กระจายกองวาโยแลโลหิตอันมีพิศม์ ใบ, แก้วาโยในกองเสมหะ ดอก, แก้จักษุโรค ต้น, ชำระโลหิตอันเปนมลทินให้ตกเสีย

๔ ปุนจปรํ ในลำดับนี้จะกล่าวสรรพคุณแห่งโกฐทั้งหลายอันมีคุณต่างๆ ดังนี้ (๑) คุณแห่งโกฐสอนั้นแก้ไข้จับแลหืดไอ (๒) โกฐเขมานั้นแก้โรคในปากในฅอ แลแก้หอบให้เสียดแทงสีข้างทั้งสอง (๓) โกฐบัวนั้น แก้ลมในกองริดสีดวงแลกระจายซึ่งสรรพลมทั้งปวง (๔) โกฐเชียงนั้น แก้ไข้ให้สอึกแลให้ไอให้เสียดแทงสองราวข้าง (๕) โกฐจุลาลำภานั้นแก้ไข้เจลียงแลแก้ผื่นพรึงขึ้นทั้งตัว เปนเพื่อเสมหะแลหืดไอ (๖) โกฐกระดูกนั้นแก้ลมในเสมหะสมุฏฐาน (๗) โกฐก้านพร้าวนั้นแก้ไข้จับอันประกอบให้สอึก แลแก้เสมหะแก้หอบ (๘) โกฐพุงปลานั้น แก้ไข้ในกองอติสารแลอุจาระธาตุแลแก้พิศม์อันทำให้ร้อนเปน​กำลัง (๙) โกฐน้ำเต้านั้นแก้พิศม์อันกระทำให้ธาตุมั่นแลแก้อุจจาระปัสสาวะให้บริบูรณ์ (๑๐) โกฐกักกรานั้น แก้ลมอันทำให้คลื่นเหียนแลแก้ดีพิการ แก้ริดสิดวงอันงอกในทวารทั้ง ๙ (๑๑) โกฐกะกลิ้งนั้น แก้โรคในปากในฅออันประกอบไปด้วยกิมิชาติอันเบียนบ่อน แก้ไข้ในทางปัสสาวะให้สดวก แลแก้พิศม์งูตะขาบแลแมลงป่อง แก้ลมอันกระทำให้กระเพื่อมในอุทร แลคลื่นเหียน สมมุติว่าลมพานไส้ แก้ริดสีดวงทวารแลแก้โลหิตอันกระทำให้เย็น แลกระจายเสียซึ่งลมผูกกลัดทวาร แลลมตั้งมั่นอยู่ในอุทร (๑๒) โกฐจุลารสนั้น กระจายบุพโพอันเปนก้อน ฆ่าเสียซึ่งแม่พยาธิ์อันบังเกิดแต่ไส้ด้วนไส้ลาม อุปทมขับโลหิตอันเหน้าให้ตกแลแก้วัตระปิตตะโรค สังหารเสียซึ่งโลหิตอันบังเกิดแต่กองปิตตะสมุฏฐาน กระจายเสียซึ่งสรรพพิศม์ทั้งปวง กล่าวสังเขปคุณแห่งโกฐ ๑๒ ประการสิ้นเพียงนี้

๕ ปุนจปรํ ในลำดับนี้จะกล่าวด้วยสรรพคุณแห่งเทียนทั้งหลาย อันมีคุณแก่สัตว์ต่างๆ ดังนี้ (๑) เทียนดำนั้นแก้ลมอันบังเกิดแต่กองสมุฏฐาน ทำลายเสมหะอันผูกเปนก้อนอยู่ในท้อง แลแก้โลหิตให้บริบูรณ์ (๒) เทียนแดงนั้น แก้ซึ่งเสมหะลมดีระคนกันซึ่งเรียกว่าสันนิบาต แก้ลมอันเสียดแทงในลำไส้แลลมคลื่นเหียน (๓) เทียนขาวนั้นรู้แก้ลมทั้งปวง ทำลายเสียซึ่งเสมหะอันผูก แก้นิ่วแลมุตรสกิต (๔) เทียนตาตักแตนนั้น แก้ธาตุแล ทำลาย​เสียซึ่งเสมหะโลหิตกำเดาอันพิการให้บริบูรณ์ (๕) เทียนแกลบนั้น แก้เสมหะแลตัวพยาธิ์ แลกระจายเสียซึ่งพรรดึกอันผูก (๖) เทียนเยาวภานีนั้น แก้เสมหะอันกระจาย ทำลายเสียซึ่งลมอันลั่นอยู่ในท้อง แลลมอันให้คลื่นเหียนแลให้จุกเสียด แก้ลมอันปวดป่วนอยู่รอบขอบสดือ (๗) เทียนเข้าเปลือกนั้น ทำลายซึ่งลมอันระคนกันกับเสมหะ, แก้ลมในกองอัมพฤกษ์แลสุมนา แก้ลมสัตถุกะวาตให้ระส่ำระสาย แก้ลมอันบังเกิดแต่กองปิตตะสมุฏฐานกระทำให้คลั่ง (๘) เทียนตากบ นั้นแก้อสุรินทญาณธาตุ ทำลายเสียซึ่งสมุฏฐานอันกำเริบหย่อนพิการตามในมหาพิกัด ท่านกล่าวไว้ในคัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัยโน้น (๙) เทียนลวดนั้น แก้ปิตตะสมุฏฐานกำเริบ แลแก้กำเดาให้บริบูรณ์ บำรุงผิวพรรณให้สดชื่น (๑๐) เทียนสัตบุศย์นั้น แก้ลมในครรภ์รักษา แก้พิศม์อันระส่ำระสาย แก้ไข้จับให้หอบแลสอึก (๑๑) เทียนขมนั้น แก้พัทธปิตตะ คือดีล้นซึมรั่วแลพลุ่ง แลแก้ลมในกองบาทจิตร บำรุงหทัยวาต แลสัตถะกะวาต กล่าวสังเขปคุณแห่งเทียน ๑๑ ประการสิ้นแต่เพียงนี้

๖ ปุนจปรํ ในลำดับนี้จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่อันมีคุณต่างๆ กันดังนี้ (๑) จะกล่าวคุณแห่งกานพลูนั้น กระจายเสียซึ่งเสมหะอันข้น แก้เสมหะอันบังเกิดในกองโลหิตแลดี แก้​รัตตะปิตตะโรค แก้หืด แลกระทำให้อาหารงวด (๒) ผลจันทน์นั้น แก้ลมอันบังเกิดในกองเสมหะอันผูก, ทำลายเสียซึ่งลมอันผูกทวารไว้ให้มั่น กระทำอาหารเก่าใหม่ให้แน่นเข้า (๓) กระวานนั้น ใบ, กระทำให้วาโยเดินลงเบื้องต่ำ แลแก้ไข้อันเหงาง่วง แก้เสมหะ ผล, นั้นกระจายซึ่งเสมหะแลวาโยแลโลหิต ดอก, แก้โรคอันบังเกิดในจักษุอันเปื่อยเหน้า เปลือก, แก้ไขอันเปนอชินโรคแลอชินธาตุ กะพี้, ตั้งซึ่งโรคแต่ผิวหนัง แก่น, กระจายเสียซึ่งพิศม์ทั้งปวง ราก, สังหารเสียซึ่งโลหิตอันเหน้าเปนก้อนอยู่ในอุทรนั้นให้ตก (๔) เร่วน้อยนั้น ต้น, แก้ไข้อันบังเกิดแต่ดี ใบ, แก้ปัสสาวะให้เดินสดวก ดอก, แก้ไข้อันเปนผื่นขึ้นทั้งตัว ผล, แก้ริดสีดวง ไอ หืด แลเสมหะ แลแก้พิศม์อันบังเกิดในกองมุตรสกิด แลมุตรฆาฎ ราก, แก้หืด (๕) เร่วใหญ่นั้น ผล, แก้เสมหะอันบังเกิดแต่ดี แก้ริดสิดวงงอกในทวารทั้ง ๙ ต้น, แก้คลื่นเหียน ใบ, แก้ทุลาวะสา ๑๒ ประการ ดอก, แก้พิศม์อันเปนเม็ดพรึงไปทั้งตัว ราก, แก้มองคร่อแลหืดไอ (๖) อบเชยนั้น แก้ลมอัมพฤกษ์ ปลุกธาตุอันดับให้เจริญขึ้น แก้เสมหะอันบังเกิดในกองสันนิบาต (๗) ชะเอม นั้น ใบ, แก้โลหิตให้ตก ผล, ทำให้เสมหะงวด ดอก, แก้ดีแลโลหิต เครือ, แก้โรคในฅอ แลแก้รัตตะปิตตะ (๘) ชะเอมเทศ นั้น ใบ, กระทำให้เสมหะแห้งแลแก้ดี ดอก, แก้สรรพพิศม์ฝีทั้งปวง ต้น, ​กระจายลมอันพัดขึ้นเบื้องบน ราก, แก้โลหิตอันเหน้าในอุทร แลเจริญซึ่งหทัยวาตให้สดชื่น แก้กำเดาให้เปนปรกติ

๗ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะกล่าวสรรพคุณต่อไป ผลผักชีนั้น มีรศอันขมฝาดแลหวาน แก้ไขอันบังเกิดแต่ทรวง เจริญอภิญญาณธาตุ แก้สอึกแลระหายน้ำ แก้คลื่นเหียนแลแก้โรคอันบังเกิดแต่ตา ขมิ้นชันนั้น แก้ไขอันบังเกิดแต่ดี ชำระโรคอันบังเกิดตามผิวหนัง ระงับเตโชธาตุให้ดับ แก้เสมหะทำให้ฟกบวมแลแก้บาดแผล ขมิ้นเครือนั้น ใบ, แก้โลหิตเหน้าให้ตก ดอก, แก้บิดแลมูกเลือด ต้น, กระจายลมอันบังเกิดแต่ดี แก้เสมหะแลไข้ตรีโทษ ราก, ขับลมอัมพฤกให้ตก ดองดึงนั้น แก้โรคเรื้อน มะเรง แลคชราด แลบาดแผล แลสังหารลมอันผูก มหาหิงคุ์นั้น แก้พรรดึก แลแก้ลมเสียดแทง แก้อชินโรคทั้ง ๔ ประการ กระทำให้อาหารงวดเจริญธาตุอันเปนมลทินให้ผ่องแผ้ว ชำระเสมหะแลลม การะบูรนั้น กระทำให้อาหารงวด แก้ลมคูธทวารให้เปิด ทำลายเสมหะ ชะมดนั้น แก้อภิญญาณโรค แก้โลหิตอันกระทำให้ร้อน แลแก้โลหิตอันตั้งอยู่รอบคอบในอุทร แก้โลหิตอันตีขึ้นเบื้องบน ระงับธาตุอันกำเริบ ตั้งศรีสรรวรรณให้บริบูรณ์ ทำลายลม แก้แผลปวดแสบแลหืดไอ พิมเสนนั้น แก้​โรคอันบังเกิดแต่นาสิก แลกระจายลมทั้งปวง มีหทัยวาตเปนต้น มีสุมนาวาตเปนที่สุด อันตั้งอยู่โดยรอบคอบแห่งสมุฏฐาน น้ำประสานทองจีนนั้น แก้ริดสิดวงอันบังเกิดแต่นาสิก แก้เสมหะอันผูกในอุทร น้ำประสานทองเทศนั้น แก้โรคอันบังเกิดแต่ลำฅอ แก้ไข้อันผอมเหลือง แก้ริดสิดวง ๒ จำพวก คือ บังเกิดในจักษุแลทวารหนัก แก้ฟกบวมแลแก้ลมอัณฑพฤก แก้หืดไอแลมองคร่อ

๘ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะกล่าวสรรพคุณต่อไป สนนั้น มีรศอันขมเผ็ด แก่น, ชุ่มไปด้วยน้ำมัน แก้ไข้อันบังเกิดแต่เสมหะแลกระจายเสียซึ่งลม กะพี้, นั้นแก้ไข้สันนิบาต ดอกคำนั้น แก้โรคตามผิวหนัง แลแก้อภิญญาณโรค กระทำให้โลหิตบริบูรณ์งาม จันทน์ขาวนั้น มีรศอันขมหวาน กระทำให้เกิดปัญญาแลราษี แก้ไข้อันเกิดแต่ตับแลดี แก้กระหายน้ำ จันทน์แดง นั้นมีรศอันขมเย็น แก้ไข้อันบังเกิดแต่ทรวงแลดี กระทำให้ชื่นใจ แก้ไข้รัตตะปิตตะแลแก้บาดแผล เปราะหอมแดงนั้น ใบ, แก้เกลื้อนช้าง ดอก, แก้โรคอันบังเกิดแต่จักษุ ต้น, แก้ลมในอุทรซึ่งกระทำให้ท้องขึ้น หัว, แก้บุพโพโลหิตให้ตก แก้ลมอังคาพยพ แก้โรคซึ่งทำให้ตัวเปนผื่นพรึงแลแก้ไอ แก้พิศม์ในทรวงแลแก้บาดแผล เปราะหอมขาวนั้น ใบ, แก้ฝีให้ตก ดอก, แก้กุมารโรคสดุ้งร้องไห้แลเหลือกตาดูหลังคา ต้น, แก้โลหิตเหน้าให้​ตก หัว, กระจายโลหิตอันประกอบไปด้วยลมอันมีพิศม์ ชลูดแดงนั้น ใบ, กระจายโลหิต ราก, สังหารเสียซึ่งอภิญญาณโรค แก้รัตตะปิตตะอันบังเกิดแต่เหตุด้วยดีเปนต้น ชลูดขาวนั้น ใบ, แก้ไข้จับ ผล, แก้ไข้อันกำเริบ ดอก, แก้ไข้อันหาสติมิได้ แลแก้ลมอุทธังคมาวาต ราก, แก้ลมหทัยวาต แก้เสมหะแลไข้พิศม์ สมีนั้น ใบ, แก้สิวขึ้นหน้า แก้ไข้อันบังเกิดแต่ตับ ผล, ขับเสมหะให้สำรอกเสีย ดอก, แก้โลหิตสัตรีอันมีครรภ์ เปลือก, แก้แม่พยาธิ์คือเกลื้อนใหญ่แลเกลื้อนน้อย ไส้, แก้พยาธิ์ไห้ออกจากอุทร ราก, แก้สันนิบาตลงโลหิตออกมา ต้นตีนเป็ดน้ำนั้น ใบ, ฆ่าพยาธิ์คือขี้กลาก ดอก, แก้ริดสิดวงทางทวาร ผล, แก้ผมหงอก เปลือก, แก้นิ่ว แก่น, กระจายลมอัณฑพฤก ราก, แก้เสมหะให้ตก

๙ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่ สืบต่อไป ไม้เท้ายายม่อมนั้น แก้พิศม์เสมหะโดยรอบคอบ แลแก้สรรพพิศม์ทั้งปวง ครอบทั้งสามนั้น มีคุณดุจกัน ต้น, ตั้งไว้ซึ่งโลหิตแลลม ดอก, ชำระในลำไส้ให้บริสุทธิ์ ใบ, กระทำให้บุพโพตกออกมา ราก, แก้ลมแลดีกระทำให้เปนปรกติแห่งธาตุ เจรีญสุคติธาตุแก้มุตรกิจแลแก้ไอ แก้ไข้ผอมเหลืองแลเจริญอายุ ข่าใหญ่นั้น หัว, ขับลมให้กระจาย แก้ฟกบวม แลแก้พิศม์ แก้บิดอันตกโลหิต ใบ, แก้ตัวพยาธิ์คือกลาก ดอก,​แก้เกลื้อนใหญ่แลน้อย ข่าลิงนั้น ต้น, แก้พิศม์ฝีดาด ใบ, แก้พยาธิ์คือเกลื้อนใหญ่แลน้อย ดอก, แก้พยาธิ์ในอุทรให้ตก ราก, แก้ฝี หัว, แก้โรคสำหรับบุรุษ กะทือ นั้น ต้น, แก้ไข้อันกระทำให้เบื่ออาหาร ใบ, แก้โลหิตอยู่ไฟให้ตก ดอก, แก้ไข้อันผอมเหลือง ราก, แก้ไข้อันร้อนกระทำให้เย็น หัว, ตั้งน้ำนมแห่งสัตรีให้บริบูรณ์ขึ้น แก้ปวดมวนในอุทร ไพลนั้น ต้น, แก้อุจจาระอันประกอบไปด้วยอุปัทวะ ใบ, แก้ไข้อันเมื่อยขบ ดอก, กระจายโลหิตอันบังเกิดแต่อภิญญาณธาตุ ราก, แก้โรคอันบังเกิดแต่โลหิตออกทางปากแลจมูก หัว, ขับโลหิตร้ายให้ตกเสีย กระชายนั้น มีรศอันเผ็ดร้อนขม แก้โรคอันเกิดในปาก แลแก้มุตรกิจแลลมอันบังเกิดแต่กองหทัยวาต หอมนั้น มีรศอันหวานเค็มเลือก แก้ไข้หวัดแลไข้อันผูกเปนเจ้าเรือนแลแก้ไข้อันบังเกิดแต่อชินธาตุ ๔ ประการ หัว, มีรศอันหวานเผ็ด แก้ไข้อันเกิดแต่ทรวง กระทำให้ผมดก แลให้มีศรีสรรวรรณงาม กระทำให้อาหารงวด แก้ไข้สันนิบาตแลไข้อันบังเกิดแต่จักษุ กระทำให้เสมหะตก แก้โรคในปากแลบำรุงธาตุ กระเทียมนั้น หัว แก้เสมหะแลลม แก้เกลื้อนกลาก ใบ, กระทำให้เสมหะแห้ง แลกระจายโลหิต แลแก้ลมอันปวดมวน

๑๐ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะว่าด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่ต่อไป อันว่าคุณแห่งกุ่มบกนั้น ใบ, แก้ลมแลฆ่าแม่พยาธิ์ ​กล่าวคือตะมอย แก้เกลื้อนอันบังเกิดขึ้นที่หน้า เปลือก, แก้นิ่วแลลมอันกระทำให้เย็นในท้อง แก่น, แก้ริดสิดวงผอมเหลือง ราก, แก้มารกระไสยอันบังเกิดแต่กองลม กุ่มน้ำ นั้น ใบ, กระทำให้เหงื่อซ่านออกมา ดอก, แก้เจ็บในลำฅอ ผล, แก้ไข้อันกระทำให้หนาวแลร้อน เปลือก, แก้สอึก แลแก้ลมให้เร็วขึ้นเบื้องบน แก่น, แก้ปะระเมหะ คือนิ่วเปนต้น ราก, ทำลายบุพโพอันผูกเปนก้อน คนทีสอขาว นั้น ใบ, ตั้งตรีสมุฏฐานให้เปนปรกติ แก้ลมแลแม่พยาธิ์แลแก้สาบสางในกาย ดอก, แก้ไข้อันบังเกิดแต่ทรวง ผล, แก้พยาธิ์แลหืดไอ แลไข้ในครรภ์รักษา เปลือก, แก้ไข้อันกระทำให้เย็นแลแก้คลื่นเหียน แก้หญิงฤดูพิการแลตั้งโลหิต ราก, แก้ไข้อันกระทำให้ร้อน คนทีสอดำนั้น เปลือก, แก้ไข้ฟกบวมแลแก้ริดสีดวง แก้ลมเสียดแทงแลแก้พยาธิ์ ใบ, แก้เสมหะแลโลหิต ขับลมให้กระจายแลฆ่าแม่พยาธิ์ทั้งคชราด แลบำรุงธาตุให้ปรกติ ราก, กระจายลมอันเกิดแต่กองเสมหะ แก้เหงื่ออันแห้งให้ตกออกมา รักขาวนั้น มีรศอันจืด ใบ, แก้ริดสิดวงทวารแลคชราด ยาง, แก้ริดสิดวงในลำไส้ ดอก, แก้แม่พยาธิ์คือกลากเกลื้อน ผล, แก้รังแค ต้น, บำรุงอากาศธาตุ ๙ ประการให้บริบูรณ์ ราก, แก้มูกเลือดแลไข้เหนือ หญ้าพันงูนั้น ต้น, แก้ทางปัสสาวะอันขัดขัง ใบ, แก้โรคในลำฅอดุจหนามก้านบัว ดอก, แก้เสมหะในท้อง ผล, ทำลายเมล็ดนิ่วให้ตก ​ราก, แก้นิ่ว ๒๐ ประการ มะไฟเดือน ๕ นั้น ต้น, บำรุงธาตุแลกระทำอาหารให้งวด ใบ, แก้แม่พยาธิ์คือเกลื้อน กลาก ขี้เรื้อน กุฏฐัง แลไส้เดือนในท้อง ผล, กระทำให้โลหิตที่เสียในท้องให้ตก ราก, ทำลายโลหิตเบื้องบนให้ตก

๑๑ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งสืบไป กะเม็งนั้น ต้น, ขับลมให้กระจาย แก้โลหิตอันกระทำให้ร้อน ดอก, แก้ดีอันฟุ้งซ่านให้บริบูรณ์ ผล, แก้ลมอันเปนพิศม์ให้ถอย ราก, แก้ลมวิงเวียนแก้ปวดในท้อง ว่านหางช้าง นั้น ต้น, แก้คุณอันบุคคลกระทำด้วยหนัง ใบ, แก้คุณอันบุคคลกระทำด้วยเนื้อ ดอก, แก้คุณอันบุคคลกระทำด้วยผม ราก, แก้คุณ อันบุคคลกระทำด้วยกระดูก ทองหลางใบมนนั้น ใบ, แก้ลมแก้ริดสีดวง แก้ไส้เลื่อนในท้อง ดอก, แก้โลหิตให้ตก ผล, บำรุงซึ่งดี เปลือก, แก้วาโยโลหิตแลเสมหะให้ตก แก่น, แก้พิศม์ฝี ราก, แก้สรรพพิศม์ทั้งปวง คัดเค้านั้น ใบ, แก้โลหิตซ่าน ดอก, แก้โลหิตในกองกำเดา ผล, แก้โลหิตอันเน่าให้ตก ต้น, แก้โลหิตอันร้อนให้บริบูรณ์ ราก, แก้รัตตะปิตตะโรค นมพิจิตรนั้น ใบ, แก้สรรพพิศม์ทั้งปวง มีพิศม์ไข้เปนต้นมีพิศม์ลมเปนที่สุด ดอก, แก้ลมอันมีพิศม์ ผล, ทำลายบุพโพให้แตกออก ราก, แก้ลมอันกระทำให้คลื่นเหียน กกลังกานั้น ต้น, ทำลายดีอันผูกไว้ซึ่งพิศม์ ใบ, ฆ่าแม่พยาธิ์ทั้งปวง ดอก, แก้โรคในปาก ​ราก, กระทำให้โลหิตในท้องตกเสีย หัว, เจริญอภิญญาณธาตุแลอสุรินทญาณธาตุ สมุฏฐานพิกัติ กระทำให้อาหารงวด กระทำเสมหะอันเฟื่องให้สงบลง สเดานั้น มีรศอันขมฝาดเย็น ใบ, กระทำให้ระมัดในท้อง บำรุงเพลิงธาตุ กระทำให้อาหารงวด ดอก, แก้พิศม์โลหิตอันบังเกิดแต่กำเดา แก้ริดสิดวงในลำฅอให้คันดุจตัวพยาธิ์ไต่อยู่ ผล, แก้ลมหทัยวาตแลลมสัตถะกะวาต แลลมอันบังเกิดแต่กองปิตตะสมุฏฐาน เปลือก, แก้บิดแลมูกเลือด กะพี้, แก้ดีแก้บ้าอันเพ้อคลั่ง แก่น, แก้ลมอันกระทำให้คลื่นเหียนอาเจียนแลลมอันผูกกลัดทวาร ราก, แก้เสมหะอันเปนสนับอยู่ภายในท้อง แลแก้เสมหะอันติดอยู่ในลำฅอให้ตก

๑๒ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่สืบไป พิลังกาสานั้น มีรศอันขมร้อน ใบ, แก้โรคอันบังเกิดแต่ตับ ดอก, แก้โรคอันประกอบไปด้วยพยาธิ์เปนต้น ผล, แก้ไข้กองอติสารโรค ต้น, แก้โรคกุฏฐัง ราก, แก้โรคสำหรับบุรุษกล่าวคือปรเมหะ ขี้เหล็ก นั้น ใบ, แก้มุตรกิจ ดอก, แก้โลหิต แก้นอนไม่หลับ แก้รังแค เปลือก, แก้ริดสีดวง กะพี้, แก้โลหิตอันกระทำให้ระส่ำระสาย แก่น, แก้ลมอันกระทำให้เย็นทั่วทั้งกาย แลแก้พยาธิ์ในท้องให้ตก ไส้, แก้โลหิตอันขึ้นเบื้องบน แลแก้โลหิตอันกระทำให้ระส่ำระสายในท้อง แก้โลหิตอันกระทำให้แสบในจักษุทวาร ราก, แก้ไข้อันกระทำให้หนาวแลแก้โรคอันเปนชินธาตุ หญ้าตีนนก​นั้น แก้ไข้อันกระทำให้ร้อนกระหายน้ำเปนเพื่อดีแห้ง ชะมดต้นนั้น ใบ, แก้พยาธิ์คือกลากเกลื้อน ดอก, แก้พยาธิ์คือไส้เดือนในท้องให้ตก ผล, พอกพยาธิ์โรคคือพิศม์ฝีให้บุพโพพลันแตก เปลือก, ฆ่าแมลงคาเข้าหู กะพี้, แก้เกลื้อนช้าง แก่น, แก้ซึ่งแม่พยาธิ์กล่าวคือขี้เรื้อนใหญ่ ขี้เรื้อนกวาง แลขี้เรื้อนน้ำเต้า ราก, แก้แม่พยาธิ์อันเกิดตามขุมขนแลรากผม รู้ห้ามรังแคมิให้บังเกิด ส้มป่อยนั้น ต้น, แก้น้ำตาพิการ ใบ, แก้โรคอันบังเกิดแต่ตา ชำระโรคในลำไส้น้อยแลไส้ใหญ่ ดอก, นั้นแก้เอ็นอันวิปริตต่างๆ ให้บริบูรณ์ ผล, แก้ปากกุมารอันเปนเพื่อไข้ ชำระเสมหะอันเหนียว ราก, แก้ไข้อันกระทำให้ร้อนแลเย็น ราชพฤกษ์นั้น ใบ, ฆ่าแม่พยาธิ์ทั้งปวง ดอก, แก้บาดแผลอันเรื้อรังมิได้หาย ฝัก, แก้เสมหะให้ตกแลแก้พรรดึก เปลือก, แก้เนื้อแลหนังให้ตั้งมั่นบริบูรณ์ กะพี้, ฆ่าแม่รำมะนาด แก่น, แก้ไส้เดือนในท้องให้ตก ราก, ฆ่าแม่พยาธิ์คือคชราดนั้นให้ตาย แก้ไข้จับ

๑๓ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่ต่อไป อันว่าคุณแห่งตีนเป็ดต้นนั้น ใบ, แก้ไข้หวัด ดอก, แก้ไข้เพื่อโลหิต ผล, แก้ไข้เพื่อเสมหะ เปลือก, แก้ไข้เพื่อดี ต้น, แก้อภิญญาณธาตุแลแก้โลหิตพิการให้ตก ราก, ขับลมให้กระจาย ชุมเห็ดไทย นั้น แก้ไข้เพื่อวาโยแลเสมหะ แก้หืดแลคชราด ผล, แก้ฟกบวม ชุมเห็ดเทศ นั้น ใบ, ฆ่าพยาธิ์อันเดีนตามผิวหนัง ​ดอก, กระทำให้ผิวหนังบริบูรณ์งามดีมีสีมีใย ผล, แก้พยาธิ์ในท้องให้ทำลาย ต้น, แก้คชราดแลเกลื้อนกลากทั้งปวง ราก, แก้หืดแลสิวอันบังเกิดในผิวหนัง บวบขม นั้นแก้ริดสีดวงงอกแลหืด ชำระเสมหะ ผักปลัง นั้น เถา, แก้พิศม์ฝีดาษ ใบ, แก้กลาก ดอก, แก้เกลื้อน ราก, แก้มือด่างเท้าด่างแลรังแค ผล, แก้พิศม์ทั้งปวงมีพิศม์ฝีเปนต้น หญ้าแพรก นั้น แก้สรรพพิศม์อันกระทำให้คันแลร้อน แก้รัตตะปิตตะโรคแลแก้ฝีดาษ ฝางเสน นั้น แก้ลมแลแก้เสมหะแลดี แลทำลายโลหิตอันมิได้บริสุทธิ์นั้นให้บริบูรณ์ เสนียด นั้น ใบ, แก้แผลในลำฅอแลแก้ฅอเปนโรคดุจหนามก้านบัว แก้แม่พยาธิ์ในไรฟัน ห้ามเสียซึ่งรัตตะปิตตะโรคแลไข้จับ แก้คชราดแลฟกบวม กระทำผิวหนังให้ผ่องใส โคกกระออมนั้น เถา, แก้ไข้จับ ใบ, แก้หืดแลไอ ดอก, แก้โลหิตในท้องให้ตก ผล, แก้จตุระการเตโชให้บริบูรณ์ ราก, แก้ตาอันเปนต้อ แลแก้พิศม์งูเห่า ผลมะตูมอ่อนนั้น แก้วาโยโลหิต แลเสมหะ แลบุพโพอันเหน้าในท้องให้ตกเสีย แลแก้สมุฎฐานแห่งตรีโทษ มะตูมแก้นั้น แก้เสมหะแลลม บำรุงซึ่งสุคติธาตุให้บังเกิด แลกระทำให้อัคนิผลเจริญขึ้น กระทำอาหารในท้องให้งวด อันว่าผลแห่งมะตูมสุกนั้น แก้ลม​อันเสียดในท้อง แก้มูกเลือด แลบำรุงซึ่งจตุระการเตโช กระทำให้อาหารงวด แก้กระหายน้ำเพื่ออนุโลมตามวาโยธาตุนั้น ดุจกล่าวไว้นี้

๑๔ ปุนจปรํ ลำดับนี้จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่ต่อไป อันว่าคุณแห่งผักโหมหินแลผักโหมหัดนั้น ต้น, แก้ลมอันผูกเปนก้อนแลลมให้เรอ ใบ, แก้เสมหะแลดี ดอก, แก้โลหิตอภิญญาณให้ตั้งอยู่เปนปรกติ ราก, แก้ลมอำมะพฤกให้ตก แก้ริดสิดวงงอกทวารแลแก้เสมหะ รากจิ่งจ้อนั้น แก้เสมหะ, ลม, แลดี กระทำให้อาหารงวด ประหารเตโชอันกล้าให้ถอยลง ตองแตกนั้นมีรศจืด แก้โรคอันบังเกิดแต่แม่พยาธิ์ แก้เสมหะแลฟกบวม ทำลายอุจจาระอันกล้าให้ตก ทนดีนั้นแก้โรคอันบังเกิดแต่ลมแลเสมหะ แก้โรคในกองปรเมหะ ๒๐ ประการให้ถอย ดับเตโชธาตุ แลกระทำอุจจาระมิให้ผูกเข้าได้ สหัสคุณไทย นั้น ต้น, แก้ลมภายในให้กระจาย ผล, แก้คุณอันกระทำด้วยผมให้ตกเสีย ดอก, แก้เสมหะให้ตก ราก, แก้โลหิตอันข้นด้วยบุพโพ ใบ, แก้ลมอันเสียด แทง ยอก ในข้อ แก้ไข้อันผอมเหลืองแลหืดไอ สหัสคุณเทศนั้น ใบ, แก้ลมอันผูกเปนก้อนให้กระจาย ดอก, แก้แม่พยาธิ์ทั้งปวง ผล, ฆ่าเสียซึ่งพยาธิ์อันบังเกิดแต่ไส้ด้วนไส้ลาม เปลือก, แก้โลหิตในลำฅอแลลำไส้ให้กระจาย กะพี้แลแก่นนั้น แก้โลหิตในลำไล้ ราก, แก้ริดสิดวง สลอดนั้น ​ใบ, แก้ตะมอยแลแก้ไส้ด้วนไส้ลาม ดอก, ฆ่าแม่พยาธิ์อันบังเกิดแต่กลากแลคชราด ผล, แก้ลมอำมะพฤก ดับเตโชมิให้เจริญ เปลือก, แก้เสมหะอันคั่งอยู่ในลำฅอแลทรวงอก รากแลไส้นั้นแก้โรคเรื้อนแลกุฏฐัง แลแก้ริดสิดวงอันผอมเหลือง ดุจกล่าวมานี้

๑๕ ปุนจปรํ ในลำดับนี้จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่ต่อไป อันว่าคุณแห่งแตงหนูนั้น ต้น, แก้เสมหะให้ตก ใบ, แก้ไข้จับอันกระทำให้สท้านหนาว ดอก, แก้พิศม์โลหิตอันเหน้าให้ตก ผล, แก้ไข้จับให้สท้านร้อน ราก, แก้ขัดปัสสาวะ แลแก้ลมแก้เสมหะแลคชราด ชิงชี่นั้น ต้น, แก้บวม ดอก, แก้โรคมะเร็ง ผล, แก้โรคอันบังเกิดในลำฅอ ราก, แก้โรคในท้องแลแก้ลมภายในให้ซ่านออกมา บอระเพ็ดแลชิงช้าชาลีนั้น มีคุณดุจเดียวกัน ต้น, แก้พิศม์ฝีดาษ แลแก้ไข้เหนืออันบังเกิดเพื่อโลหิต แก้ฝีกาฬอันบังเกิดเพื่อฝีดาษ แก้ไข้ตรีโทษแลกระทำให้เกิดกำลัง เจริญเพลิงธาตุให้บริบูรณ์ แก้กระหายน้ำอันเปนเพื่อโลหิตแลลม แก้สอึกแลสมุฏฐานกำเริบ ใบ, ฆ่าแม่พยาธิ์ในท้องแลในฟันแลหูให้ตก ผล, แก้เสมหะอันเปนพิศม์ ราก, แก้โลหิตอันเปนพิศม์ไข้เหนือแลไข้สันนิบาต บอระเพ็ดพงช้างนั้น ต้น, แก้ลมแน่นในทรวงให้กระจาย ใบ, บำรุงซึ่งไฟธาตุ ดอก, ฆ่าแม่พยาธิ์อันบังเกิดแต่โรคเรื้อนแลกุฏฐัง ผล, กระทำให้อาหาร​งวด หนาม แก้โลหิตอันเหน้าในท้องให้ตก หัว, แก้เสมหะในฅอแลทรวงอกให้เปนปรกติ ผักปอดตัวเมียนั้น ต้น, แก้ไข้สตรีอันอยู่ในเรือนไฟ ใบ, แก้เหงื่ออันบุคคลเปนท้องมารให้ตก ดอก, แก้ริดสิดวงอันเปนเพื่อโลหิต ราก, แก้ไข้จับอันกระทำให้ร้อน ผักปอดตัวผู้นั้น ต้น, แก้โลหิตพิการ ใบ, แก้ลมให้ตก ดอก, แก้ไข้อันกระทำให้หนาว ราก, แก้ลมแลโลหิตให้กระจาย พลูแกนั้น ต้น, ฆ่าแม่พยาธิ์ภายในอันเกิดแต่ริดสิดวง ใบ, ฆ่าแม่พยาธิ์ภายนอกอันบังเกิดแต่ผิวหนัง ดอก, แก้โรคอันเกิดแต่จักษุ ราก, แก้โลหิตอันระคนด้วยลมให้ตก แลต้น ใบ ดอก ราก ทั้ง ๔ นี้ระคนกันต้มให้กินแก้โรคเรื้อนใหญ่แลน้อย แก้คชราด มะเร็ง กลาก เกลื้อน หิด สิว อันบังเกิดขึ้นนั้นหาย

๑๖ ปุนจปรํ ในลำดับนี้จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่สืบต่อไป อันว่าคุณแห่งยาเข้าเย็นโคกแดงนั้น ต้น, แก้อชินโรค ๔ ประการ ใบ, แก้ไข้เหนือแลสันนิบาต ดอก, แก้พิศม์งูเห่า ผล, แก้ลมแลริดสิดวง หัวแลรากแก้พยาธิ์ในท้อง ยาเข้าเย็นโคกขาวนั้น ต้น, แก้พิศม์งูดิน มีรูปดังเฉลน ใบ, แก้ฟกบวม ดอก, แก้มะเร็งแลคชราด ผล, แก้อัณฑะอุ้ง รากแลหัว แก้คุณผี ผักเสี้ยนผีนั้น ต้น, กระจายบุพโพอันผูกเปนก้อนให้ตก ใบ, แก้ทุลาวสา ๑๒ ประการ ดอก, ทำ​ลายเสียซึ่งกิมิชาติ ผล, ฆ่าพยาธิ์ให้ตาย ราก, แก้วรรณโรคแห่งสัตรีอันอยู่ไฟมิได้ ผักเสี้ยนไทยนั้น ต้น, แก้โลหิตอันเหน้ากระทำให้จับสท้าน ดอก, แก้โลหิตแห่งสัตรีอันอยู่ในเรือนไฟ ผล, ฆ่าไส้เดือนในท้องให้ตาย ใบ, บำรุงเสมหะให้เปนปรกติ ราก, แก้ลมอันเปนพิศม์ กะเบียนกะเบานั้น ใบ, แก้บาดแผลอันถูกหอกดาบ ดอก, ฆ่าแม่พยาธิ์อันเกิดแต่เกลื้อนแลกลาก ผล, แก้มะเร็งแลคชราดโรคเรื้อนแลกุฏฐัง เปลือก, แก้ริดสีดวง แก่น, แก้เสมหะให้ตก ราก, แก้เสมหะอันมีพิศม์เน่าให้ไหลออกมา สลอดน้ำนั้น ใบ, บำรุงเนื้อแลหนังให้ตั้งมั่นเปนปรกติ ดอก, แก้ริดสิดวงในจมูก แก้ปวดหัวแลโรคอันเกิดแต่ตา ผล, แก้ลมสันดาน เปล้าใหญ่นั้น ใบ, แก้ธาตุให้บริบูรณ์ ดอก, ฆ่าแม่พยาธิ์ทั้งปวง ผล, แก้ไข้สัตรีอันอยู่ในเรือนไฟ เปลือก, แก้เสมหะให้ตก แก่น, กระทำให้อาหารงวด แก้ลมอันผูกเปนก้อนให้กระจาย ราก, แก้โลหิตในท้องให้ตก เปล้าน้อยนั้น ใบ, กระทำธาตุให้ตั้งมั่น ดอก, ฆ่าแม่พยาธิ์ ผล, แก้บุพโพให้กระจาย เปลือก, กระทำให้อาหารงวด แก่น, แก้โลหิตให้ตก ราก, แก้ลมเบื้องบนให้เปนปรกติ

๑๗ ปุนจปรํ ในลำดับนี้ จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่สืบต่อไป อันว่าคุณแห่งโมกหลวงนั้น ใบ, แก้ไส้เดือนในท้องให้ตก ผล, แก้วรรณโรคแห่งสัตรีอันอยู่ในเรือนไฟ​เมล็ดในนั้น แก้ไข้อันเกิดเพื่ออติสารโรคแลวาโยโลหิต เปลือก, แก้ไข้จับอันเปนเพื่อลม เลือด เสลด กระพี้, แก้โลหิตให้เปนปรกติ แก่น, ฆ่าแม่พยาธิ์อันบังเกิดแต่กลาก ราก, แก้โลหิตอันร้ายให้ตก โมกมันนั้น ใบ, แก้เหงื่อแห่งบุคคลเปนท้องมารให้ตก ดอก, ทำลายพรรดึก ผล, ฆ่าแม่พยาธิ์อันเกิดแต่ฟันให้ตาย เปลือก, ฆ่าแม่พยาธิ์อันเกิดแต่คชราด กระพี้, แก้ดีให้ตั้งเปนปรกติ แก่น, แก้เลือดร้ายอันคั่งอยู่ในท้องให้ตก ราก, แก้ลมสันดาน แคแตรแลลำไยนั้น มีคุณดุจเดียวกัน แก้เสมหะแลแก้ลม รากเพกานั้น บำรุงไฟธาตุมิให้ดับ แลแก้ไข้สันนิบาต รากคัดลิ้นนั้น สีรศอันร้อนยิ่งนัก มิได้ชอบโรคอันบังเกิดแต่ดีเดือด ชอบแต่แก้เส้น รากมะตูมนั้น แก้หืดหอบ ไอ บำบัดเสมหะแลดี แก้ไข้ให้ร้อนแลแก้อชินโรค แก้ลมอันแน่นอยู่ในทรวงแลยอกเสียดเกลียวข้างทั้งสอง แก้มุตรกิจแลมุตรฆาฏ

จะกล่าวสรรพคุณอันประมวนเข้ากันไว้ให้พึงรู้ คือรากแคแตร รากลำไย รากเพกา รากคัดลิ้น รากมะตูม ทั้ง ๕ สิ่งนี้ อาจาริย์ท่านจัดไว้ ชื่อว่าเบ็ญจมูลใหญ่ แก้ในกองธาตุแลสมุฏฐาน แก้อติสารวรรค ๑๑ ประการ แลแก้บุพรูปอติสารอันบังเกิดเพื่อเสลด แลดี แลลม แก้อชินโรคอติสารแลอุจจาระวิปริตในสมุฏฐานโทษ ซึ่งกล่าวมานี้แจ้งอยู่ในคัมภีร์อติสารวรรค​จะละณะสังคหะ แลคัมภีร์ทิพยมาลาโน้นเสร็จแล้ว อันว่าคุณแห่งเบ็ญจมูลนี้ แก้โรคอันทำให้สอึก แก้โรคผอมเหลือง แลแก้ริดสิดวง แลแก้โรคนิ่ว ๒๐ ประการ ทุลาวสา ๑๒ ประการ แก้ในกองกาฬสันนิบาต ๕ ประการ แก้ไข้อันมีพิศม์ ๓๐ ประการ แก้ลมอันมีพิศม์ ๓ ประการ ตามไนยอันอาจาริย์ท่านกล่าวไว้สืบกันมา

๑๘ ปุนจปรํ ในลำดับนี้ จะกล่าวด้วยสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่สืบต่อไป ว่าด้วยคุณแห่งเกลือทั้ง ๕ คือเกลือสินเธาว์ ๑ เกลือวิก ๑ เกลือพิก ๑ เกลือฝ่อ ๑ เกลือสมุทะรี ๑ ทั้ง ๕ ประการนี้มีคุณต่าง ๆ กัน วิธีจะทำเกลือนั้น ให้เอาเกลือธาระคือเกลือทเล มาตำให้เลอียดแล้วเทน้ำท่าลงพอสมควร ต้มด้วยหม้อใหญ่ให้แห้งแล้วสุมไฟแกลบจนหม้อแดง เอาไว้ให้เย็น จึงเอาเกลือนั้นมาแบ่งไว้เปน ๕ ส่วน ถ้าจะทำเกลือสินเธาว์ ให้เอาส่วน ๑ มาทำเปน ๒ ส่วน เอาน้ำนมโคเท่าส่วนเกลือส่วน ๑ ลงกวนกันให้ได้ ๓ วันให้แห้ง จึงได้ชื่อว่าเกลือสินเธาว์ ตามอาจาริย์ท่านกล่าวไว้ ว่ามีคุณทำลายเสียซึ่งพรรดึก แก้ระส่ำระสายแลสมุฏฐานตรีโทษ ถ้าจะทำให้เปนเกลือวิกนั้น ให้เอาเกลือส่วน ๑ มาทำเปน ๒ ส่วน เอาเหล้าเท่าส่วนเกลือส่วนหนึ่ง ลงกวนกันให้ได้ ๓ วันให้แห้ง จึงได้ชื่อว่าเกลือวิก ตามอาจารย์ท่านกล่าวไว้ว่า มีคุณแก้อภิญญาณธาตุ ทำลายเสียซึ่งโรคในท้องคือท้องมาร แก้ไส้พอง​ท้องใหญ่ กระทำให้กายชุ่มชื่น ถ้าจะทำให้เปนเกลือพิกนั้น ให้เอาเกลือส่วนหนึ่งนั้นมาทำเปน ๒ ส่วน เอาน้ำผึ้งเท่าเกลือส่วนหนึ่งลงกวนกันให้ได้ ๓ วันให้แห้ง จึงได้ชื่อว่าเกลือพิก ท่านกล่าวไว้ว่ามีคุณ กระทำให้เสียงเพราะให้ชุ่มในลำฅอ ถ้าจะทำให้เปนเกลือฝ่อนั้น ให้เอาเกลือส่วนหนึ่งนั้นมาทำเปน ๒ ส่วน เอาน้ำมันงาน้ำมันเปรียงเท่าเกลือสิ่งละส่วนลงกวนให้ได้ ๓ วันให้แห้งจึงชื่อว่าเกลือฝ่อ อาจารย์แต่ก่อนกลาวไว้ว่ามีคุณแก้โดยอนุโลมแลปฏิโลมแห่งโรค แก้โรคอันเสียดแทงบำรุงไฟธาตุ แก้กุมารโรคแลแก้พรรดึก แก้มูกเลือดให้อันตระธานวิเศษนัก ถ้าจะทำให้เปนเกลือสมุทะรี ให้เอาเกลือส่วนหนึ่งนั้นมาทำเปน ๒ ส่วน เอาน้ำมูตร์โคเท่าเกลือส่วนหนึ่งลงกวนกันให้ได้ ๓ วันให้แห้ง จึงได้ชื่อว่า เกลือสมุทะรี ตามอาจารย์ท่านกล่าวไว้สืบๆ กันมาว่ามีคุณกระทำให้อาหารงวด แก้ระส่ำระสาย เจริญธาตุทั้ง ๔ แก้พรรดึกแลแก้ดีเดือด แก้โรคอันบังเกิดแต่ตา ดุจดังกล่าวมานี้

๑๙ ปุนจปรํ ในลำดับนี้จะกล่าวด้วยวิเศษสรรพคุณไนยหนึ่งใหม่สืบต่อไป (๑) อันว่าคุณแห่งขัดมอนทั้ง ๒ อ้อยแดง อันว่ายาหมู่นี้ แก้ไข้ครรภรักษา (๒) จันทน์เทศ ขัณธษกร หัวแห้วหมู โกฐกระดูก ว่านน้ำ ขมิ้นชัน เจ็ตมูลเพลิง ตำแยเครือ ขิงสด อันว่ายาหมู่นี้ กระทำให้ฟกบวมยุบลง (๓) รักขาว ละหุ่ง แตงกวา เจ็ตมูลเพลิง สังข์ รงทอง ​จุกโรหินี พรมมิ อันว่ายาหมู่นี้ กระทำให้อุจจาระบริสุทธิ์ (๔) น้ำผึ้ง ซองแมวใหญ่ โลดทนง ประยงค์ ผักชี ยาง มะขวิด อันว่ายาหมู่นี้แก้โรคอันบังเกิดแต่กระดูก (๕) มหาหิงคุ์ พริกไทย ฝักมะขามแก่ เทียนเยาวพานี ผลรกเทศ เบ็ญจมูล อันกล่าวแล้วในเบื้องต้นนั้น อันว่ายาหมู่นี้ เจริญไฟธาตุ (๖) จันทน์หอม บุนนาค ชเอม แฝกหอม บัวหลวง มะกล่ำต้น อบเชย อันว่ายาหมู่นี้ แก้วรรณโรคแลบาดแผลทั้งปวงหายแล (๗) โมกหลวง กะเบียน มตูม เจ็ตมูลเพลิง ขิงแห้ง หัวแห้วหมู สะค้าน ตำแยเครือ ส้มป่อย เทียนสัตบุษย์ ขมิ้นอ้อย ยาหมู่นี้แก้มูลวาตคือลมจุกเสียด แลแก้ริดสิดวงงอกในทวารหนัก (๘) แก่นตะเคียน สีเสียด มะขามป้อม ผลรักเทศ ขมิ้นอ้อย สมอ สัตบรรณ์ ลั่นทม ราชพฤกษ์ พิลังกาสา มลิลา อันว่ายาหมู่นี้แก้โรคกุฏฐัง (๙) แฝกหอม ราชพฤกษ์ จันทน์เทศ เมล็ดผักกาด หัวแห้วหมู สเดา โมกหลวง ชเอม สตือ เทียนสัตบุษย์ ขมิ้นอ้อย อันว่ายาหมู่นี้แก้หืดแลฝีทั้งปวง

กล่าวมาในวิเศษสรรพคุณนี้ เปนแต่สังเขปพอให้แพทย์พึงรู้น้ำกระสายแห่งยา ซึ่งรักษาโรคอันใดอันหนึ่งตามอาจาริย์ท่านกล่าวไว้ดังนี้

----------------------------