ภาคที่ ๔ - แสดงวานรพงษ์

(๑) กำเหนิดแลประวัติหนุมาน - เปนบุตรนางอัญชนา มเหษีท้าวเกศรีกปิราช ผู้ครอบครองสำนักอยู่ที่เชิงเขาพระสุเมร แต่พ่อจริงของหนุมานคือพระพาย นางอัญชนาครรภแก่แล้ว ไปคลอดบุตรทิ้งไว้ที่ในป่า ทารกนั้นหิว เห็นพระอาทิตย์คิดว่าผลไม้ ก็เหาะขึ้นไปจะหยิบกิน พระพายก็ช่วยส่งและช่วยพัดระบายไว้มิให้ร้อน พะเอินวันนั้นพระราหูก็กำลังพยายามจะจับพระอาทิตย์​ พอหนุมานเหาะขึ้นไปถึงรถพระอาทิตย์ พระราหูก็ปล่อยพระอาทิตย์แล้วไปฟ้องพระอินทร พระอินทรก็ทรงช้างเอราวัณออกไปดูเหตุการณ พระราหูนำหน้าไป ฝ่ายหนุมานเห็นพระราหูก็ผละจากพระอาทิตย์โดดไปจะจับพระราหู พระราหูกลัวจึ่งหนีไปแอบหลังพระอินทร หนุมานเห็นช้างเอราวัณสำคัญว่าเปนผลไม้ลูกใหญ่จึ่งตรงเข้าไปจะจับกิน พระอินทรจึ่งตีหนุมานด้วยวัชระตกลงยังพื้นดินคางหัก จึ่งได้นามว่า หนุมาน [เรื่องหนุมานหักคอช้างเอราวัณในชุดพรหมาสตร์บางทีจะมาจากนี่เองก็ได้แห่ง ๑] ฝ่ายพระพายมีความเคือง จึ่งอุ้มหนุมานเข้าไปในถ้ำ และพระพายเองก็อยู่เสียในนั้น ไม่พัดไปมา บรรดาเทวดา มนุษและสัตว์ทั้งปวงก็พากันเดือดร้อนทั่วไป จนพระพรหมาต้องไปวิงวอน พระพายจึ่งยอมออกจากถ้ำ

(๒) กำเหนิดท้าวฤกษราช - พระพรหมาทรงบำเพ็ญโยคปฏิบัติน้ำพระเนตรไหล พระพรหมาเช็ดน้ำพระเนตรสลัดลงที่พื้นดินก็เกิดเปนวานรขึ้นตน ๑ ชื่อฤกษราช [คำว่า “ฤกษ” ภาษาสังสกฤตแปลว่า “หมี” และหมีกับลิงในเรื่องรามายณนั้นดูปนๆ กันอยู่ เช่นชมพูพานเปนต้น เรียกว่าฤกษราช คือ “จอมหมี” บ้าง วานรราช คือ “จอมลิง” บ้าง]

(๓) กำเหนิดพาลีและสุครีพ - ท้าวฤกษราชเที่ยวไปในป่าหิมพานพบสระๆ ๑ จะลงไปกินน้ำ แลเห็นเงาตนเอง สำคัญว่าวานรอีกตัว ๑ จึ่งโดดลงไปจะจับ พอขึ้นจากน้ำก็กลายเปนสัตรีมีรูปร่างงดงาม พระอินทรกับพระอาทิตย์ผ่านไปเห็นนางนั้นก็มีความรัก จึ่งลงมาสมพาศด้วยนาง นางก็มีบุตรด้วยพระอินทรตน ๑ ชื่อพาลี เพราะเกิดแต่ผม (สังสกฤต “วลี” = ผม) และมีบุตรด้วยพระอาทิตย์ตน ๑ ชื่อสุครีพ เพราะเกิดแต่คอ (สังสกฤต “ค๎รีว” = คอ) พระอินทรให้สังวาลแด่พาลี พระอาทิตย์ไปนำหนุมานมาให้เปนข้าสุครีพ ฝ่ายฤกษราชนั้นรุ่งขึ้นก็กลับเพศเปนชายอย่างเดิม แล้วก็พาบุตรทั้ง ๒ ไปเฝ้าพระพรหมา (กำเหนิดเช่นนี้จึ่งเรียกว่าพาลีและสุครีพเปนลูกท้าวฤกษราช ซึ่งนับว่าเปนทั้งพ่อทั้งแม่)

(๔) สฐาปนานครกีษกินธ์ - พระพรหมาให้พระวิศวกรรมไปสร้างนครกีษกินธ์ อันเปนนครมั่งคั่งบริบูรณทุกประการ พรั่งพร้อมด้วยชนทั้ง ๔ พรรณ แล้วพระพรหมาจึ่งอภิเษกท้าวฤกษราชให้เปนราชาครองวานรทั้งปง สถิตย์นครกีษกินธ์นั้น พาลีและสุครีพก็ไปอยู่กับบิดา

ข้อความที่แสดงด้วยวานรพงษ์นี้ ผิดกันกับที่มีในหนังสือรามเกียรติ์ของเรา ทั้งในส่วนกำเหนิดแห่งหนุมาน และพาลีกับสุครีพ ส่วนเรื่องกำเหนิดหนุมานนั้น ของเรามีพิศดารมากจริง และชื่อนางผู้เปนมารดาก็ผิดกัน แต่ส่วนใจความของเรื่องไม่ผิดกันปานใด เรื่องราวของหนุมานมีอยู่มากมายในที่อื่นๆ นอกจากในรามายณ ดังข้าพเจ้าจะได้กล่าวต่อไปข้างน่า ส่วนเรื่องกำเหนิดพาลีกับสุครีพนั้นข้าพเจ้าสงไสยว่าจะเอาเรื่องพระอินทรทำชู้กับนางอหลยาผู้เปนชายะพระโคดม (ซึ่งได้กล่าวถึงแล้วข้างต้นนี้) มาปนเข้าด้วยชั้น ๑ ส่วนที่กุมารลงน้ำแล้วเลยกลายเปนลิงไปนั้น ดูคล้ายเรื่องท้าวฤกษราชลงสระกลายเปนนางนั้นเอง ส่วนเรื่องสร้างนครกีษกินธ์ ของเราว่าพระอินทรสร้างให้พาลีนั้น เห็นจะเล่าหลงไปเปนแน่