สรูปความเห็นในเรื่องบ่อเกิด

ข้าพเจ้าได้เก็บนามบรรดาหนังสือซึ่งมีข้อความเนื่องด้วยพระรามและตัวสำคัญอื่นๆ มารวมไว้ในที่นี้ ให้เปนเหมือนอย่างสารบานสำหรับที่นักเลงหนังสือจะได้ใช้ในการที่จะตรวจค้นและพิจารณาต่อไป เพื่อให้รู้ได้โดยแน่ชัดและละเอียดละออ ว่าเรื่องราวที่มีอยู่ในรามเกียรติ์ของเรานั้นมาจากแห่งใดบ้าง

ส่วนตัวข้าพเจ้าเองสันนิษฐานว่า บ่อเกิดสำคัญแห่งเรื่องรามเกียรติ์ของเราน่าจะมีอยู่ ๓ บ่อ กล่าวคือ:-

(๑) รามายณฉบับสังสกฤต และน่าจะได้ใช้ฉบับองคนิกาย เพราะข้าพเจ้าเข้าใจว่าพราหมณ์ที่มาเมืองเราจะได้มาจากแคว้นองคราษฎร์ (เบ็งคอล) ทั้งมีข้อความที่พอจะอ้างเปนพยานในข้อนี้ได้อย่าง ๑ คือเรื่องพระกุศกับพระลพจับม้าอุปการขี่ และพระรามออกไปจับกุมารทั้ง ๒ นี้ มีอยู่ในฉบับองคนิกาย แต่ในฉบับอุตตรนิกาย (ซึ่งเปนฉบับที่ข้าพเจ้ามีอยู่นั้น) ไม่มีเรื่องนี้

(๒) วิษณุปุราณะ น่าจะเปนบ่อเกิดแห่งข้อความเบ็ดเตล็ดต่างๆ ซึ่งมีอยู่ในรามเกียรติ์ของเราเปนอันมาก แต่โดยมากคงจะเปนข้อความในตอนต้นๆ คือตอนกำเหนิดต่างๆ และตอนทศกรรฐเยี่ยมพิภพเปนต้น ข้อความเบ็ดเตล็ดอย่างเช่นข้อที่ว่าครั้ง ๑ ทศกรรฐได้บังคับให้เทวดามารับใช้ตนเปนต้น ได้ความว่ามาจากวิษณุปุราณะ

(๓) หนุมานนาฏกะ น่าจะได้เปนบ่อเกิดแห่งบรรดาข้อความที่กล่าวด้วยความเก่งต่างๆ ของหนุมาน หนังสือหนุมานนาฏกะเปนหนังสือที่ชาวอินเดียชอบกันมาก เพราะฉนั้นถึงแม้ว่าพราหมณ์จะมิได้นำเข้ามาถึงเมืองไทยเราด้วย ก็น่าจะได้จำเอาเนื้อเรื่องมา และบางทีจะจำมาได้เปนท่อนใหญ่ๆ ก็เปนได้

เรื่องพระรามาวตารนั้น ต้องเข้าใจว่าพราหมณ์เขาเห็นเปนเรื่องสำคัญ ไม่ผิดอะไรกับความรู้สึกของชาวเราในส่วนพระเวสสันดร เพราะฉนั้นพราหมณ์ทุกคนที่เข้ามายังเมืองเราคงจะจำเรื่องพระรามมาได้อย่างแม่นยำฝังอยู่ในใจ และคงจะเล่าได้โดยพิศดารและละเอียดละออเท่ากับเราๆ เล่าเรื่องพระเวสสันดรฉนั้น ส่วนหนังสือที่เปนต้นตำหรับนั้น บางทีก็อาจจะมีมาแต่รามายณฉบับสังสกฤตกับวิษณุปุราณะเท่านั้นก็ได้ แต่เมื่อเล่าเรื่องพระรามาวตารให้ไทยเราฟังนั้น พราหมณ์คงเล่าไปตามที่จำได้ขึ้นใจ และถ้าจะถามว่าตอนใดออกจากหนังสือเล่มใดก็น่าจะให้การไม่ถูกด้วยซ้ำ