๕๔ ประกาศพระบรมราโชวาทข้าหลวงออกไปสักเลขหัวเมือง

ลงวันพฤหัศบดี เดือน ๘ ขึ้น ๖ ค่ำ ปีเถาะสัปตศก

ด้วยมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้จดหมายกระแสพระราชดำริห์เปนพระบรมราโชวาท ให้ประกาศกับเจ้าพระยา และพระยา พระ หลวง แม่กองสักเลข ซึ่งออกไปกำกับสักเลขณหัวเมืองปักษ์ใต้ฝ่ายเหนือ แลพระยาแลเจ้าพระยา พระ หลวง ขุน หมื่น ซึ่งเปนเจ้าเมืองกรมการกองนอกกองส่วย แต่บรรดาที่ได้กระทำสัตยานุสัตย์ทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายไว้ต่อใต้ฝ่าลอองธุลีพระบาท รับพระราชทานถือน้ำพระพิพัฒน์สัจจาปีละ ๒ ครั้งๆ นั้นให้ประพฤติ์การให้สมควรกับที่ทรงพระมหากรุณาชุบเกล้าชุบกระหม่อม ตั้งแต่งไว้ให้มียศบันดาศักดิ์ ด้วยแต่ก่อนได้ทรงทราบการอยู่เปนแน่ว่าดุจเปนธรรมดาว่า ข้าราชการในกรุงเทพมหานครแลหัวเมืองก็ดี มักประพฤติการเผื่อแผ่การภายน่า แลเหลียวซ้ายแลขวาระวังตัวนอกจากระวังราชการของพระเจ้าอยู่หัวกลัวสันกลัวคม เกรงเจ้าพระองค์นั้นๆ แลข้าราชการผู้อื่นฝ่ายน่าฝ่ายในที่โปรดปราน มีบุญญาธิการหลักแหลมคิดเผื่อไว้ว่าใครจะเปนใหญ่ในภายน่า ถ้าจะเอาแต่ราชการอย่างเดียวท่านก็จะพยาบาท ถ้าระแวงผิดลงท่านก็จะเพ็ดทูลซ้ำเติม ให้ต้องพระราชดำริห์ติเตียนมาไปและถอดถอนจากยศบันดาศักดิ์ฤๅการยืดไปเมื่อน่า ถ้าท่านพระองค์นั้นๆ ได้เปนใหญ่ยิ่งขึ้นไปก็จะไม่ชุบเลี้ยงไว้ในที่ถานันดร แลจะไม่เลื่อนที่ทางให้เปนอย่างอื่นๆ ยิ่งยศบันดาศักดิ์ขึ้น แลคิดไปต่างๆ ตามตำราเก่าๆ นั้นทรงทราบ รู้เท่าหมดแล้ว ครั้งนี้โปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานความสั่งสอนเตือนสติมาว่า การเช่นว่ามานี้อย่าให้คิดเลย นิสัยพระองค์ใดได้เปนเจ้าแผ่นดินโดยสวัสดิ์ เพราะพระบรมวงศานุวงศ์ แลข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยสวามิภักดิ์พร้อมใจกันเชิญเสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติแล้ว ถึงจะมีอาฆาฏพยาบาทกับใครๆ มาแต่ก่อนก็ดี ถ้าผู้นั้นมีความปลงใจทำราชการแผ่นดินโดยสัจสุจริตต่อแผ่นดินที่ล่วงแล้วมาแต่ก่อนปรากฎอยู่แล้ว ก็คงจะต้องชุบเลี้ยงผู้นั้น ให้มียศบันดาศักดิ์ยิ่งขึ้นตามสมควรแก่คุณานุคุณของผู้นั้นๆ เพื่อจะให้เปนเยี่ยงอย่างสืบไป ครั้งนี้แต่เจ้าพระยายมราช พระยามหาอำมาตย์ก็เปนขุนนางผู้ใหญ่เปนที่ไว้วางพระราชหฤทัยต่างพระเนตร์พระกรรณ์ ทรงเชื่อว่าคงจะตั้งใจสืบสาวเอาเลขเดิมสัก เลขลูกหมู่ซึ่งยังมิได้สักจงให้สิ้นเชิง แต่ทรงพระราชวิตกไปว่า ข้าราชการผู้น้อยแลกรมการกำนัน ที่เปนคนโลภเห็นแก่ลาภ จะปิดบังเอาตัวเลขไว้ ให้เปนผลประโยชน์ อย่างหนึ่งพบปะคนที่หลบหนี และตั้งกองซ่องสุมอยู่ในป่าในดงจะจับกุมเอาตัวมา ก็เห็นว่าคนเหล่านั้นเปนกองซ่องกองลับอยู่ในเจ้าพระองค์นั้นๆ ท่านขุนนางคนนั้น ฤๅนายหมวดนายกองให้เงินให้ทองสิ่งของบ้างเล็กน้อยแล้ว ก็จะพากันนิ่งเสียจะหาขับไล่ตัวเลขมาสักไม่ ตัวเลขก็จะหลงเหลือแลมีกองซ่องสุมถือเจ้าถือนายที่มีพาศนามาก ตั้งขัดแขงต่อเจ้าเมืองกรมการรับช้างโคกระบือ ผู้ร้ายสมคบผู้คนข้าทาษของราษฎรไว้จนผู้จะติดตามเข้าไปเอาตัวก็มิได้ ฤๅจะได้โดยยาก เพราะฉนั้นให้เจ้าพระยายมราช พระยามหาอำมาตย์ ข้าหลวงมีชื่อแลเจ้าเมืองกรมการ ปลงใจลงในราชการแผ่นดิน คิดอ่านสืบสาวเอาเลขเดิมสักเลขลูกหมู่เอามาสักลงมือให้สิ้นเชิง อย่าให้มีผู้ปิดบังเลขไว้แลกลัวเกรงเจ้าพระองค์นั้นๆ ท่านขุนนางคนนั้นๆ ที่มีบุญวาศนาแลระวังน่าระวังหลัง ถ้าเจ้าที่มีกรมฤๅเสนาบดีผู้ใหญ่ที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงนับถือว่าเปนผู้ใหญ่ ก็ให้แม่กองทูลฤๅร่ำเรียนชี้แจงแบ่งหนักให้เปนเบาแบ่งมากให้เปนน้อย แต่พอได้ราชการอย่าให้เสียผลประโยชน์ทั้งสองฝ่าย แต่อย่าให้เปนที่น้อยใจมัวหมองต่อใต้ฝ่าลอองธุลีพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว อย่าให้แม่กองแลเจ้าเมืองกรมการละเลย ให้มีการซ่องสุมอยู่ในแขวงบ้านแขวงเมืองมากมายหลายกองเหมือนกาลแต่ก่อนๆ ได้เปนอันขาดทีเดียว บ้านใดเมืองใดมีกองซ่องสุมอยู่เท่าใด ให้ช่วยกันสืบสวนเร่งรัดเอาตัวมาสักหลังมือให้สิ้นจงได้ จึงจะสมกับที่ทรงพระมหากรุณาชุบเลี้ยงไว้ในที่ยศบันดาศักดิ์ ให้เปนที่ไว้วางพระราชหฤทัยใช้สอยต่างพระเนตร์พระกรรณ์ต่อไป แลการซึ่งให้ทำบาญชีสำมะโนครัวและสักเลขในครั้งนี้ มีพระราชประสงค์จะใคร่ได้ตัวเลขไว้ให้สิ้นเชิง มีราชการศึกสงครามมาจึงได้สู้รบข้าศึกสัตรูให้ทั่วหน้าเสมอกัน.

ตีพิมพ์ประกาศมาณวันพฤหัศบดี เดือน ๘ ปฐมาสาท ขึ้น ๖ ค่ำ ปีเถาะสัป๕ตศก