| ๏ ไม่รู้ว่าเวลาเช้าจะไปไหน |
จึงวางใจนอนสบายสายเต็มที่ |
| เสวยเสร็จจะเสด็จจรลี |
ต้องกาหฬเต็มทีเกือบไม่ทัน |
| สามโมงถ้วนคลายกระบวนออกจากท่า |
ล่องลงมาตามนทีรี่เร็วผัน |
| เห็นเรือทอดจอดเคียงกันเรียงรัน |
ฟังนี่นันด้วยสำเนียงเสียงพูดจา |
| ที่เกาะกลางหว่างตะไคร้ไม่มีอื่น |
ล้วนดาดดื่นด้วยพระสงฆ์ทรงสิกขา |
| บันดาที่โดยเสด็จดำเนินมา |
นั่งห่มผ้าคอยเฝ้าเข้าแถวเรียง |
| ถึงถ้ำพระพอประทับเข้าเทียบที่ |
เสียงชนีร่ำร้องซ้องแซ่เสียง |
| โหนอยู่ยอดไม้ใหญ่ที่ใกล้เคียง |
เกาะกิ่งเมียงอยู่กับที่ไม่หนีไกล |
| เจ้านายท่านทูลว่าถ้าเช่นนี้ |
ให้คนต้อนเข้าสักทีก็จับได้ |
| ยังทรงเห็นง่ายนักหนักพระไทย |
ครั้นซักไซ้ไปอิกทีมีตัวยืน |
| เคยจับไว้ได้เมื่อสองวันมานี้ |
ยังซ้ำมีต่อไปที่รายอื่น |
| เอาตัวมาถวายได้ในกลางคืน |
ดูไม่ตื่นราบเชื่องเห็นเงื่องงุน |
| ตัวไม่ใหญ่แต่มิใช่เปนลูกเล็ก |
อย่างหนุ่มเด็กฤๅไฉนอยู่ไขว่วุ่น |
| ปีนขึ้นสู่เสาส้างอย่างชุลมุน |
ขนขาวขุ่นหน้าพิฦกเหมือนหมึกทา |
| วิธีไล่ขึ้นไปช่วยกันสกัด |
โห่สพัดอย่าให้ไปได้ในป่า |
| หนีเวียนวงคงจะไต่ต่ำลงมา |
ว่าไม่ช้าสักเท่าใดก็ได้ตัว |
| เพียงสองคนไล่จนเพราะมันขลาด |
ไม่เก่งกาจอ่อนเพลียกะเปี้ยกะปั้ว |
| คนขึ้นไปบนตลิ่งยังนิ่งซัว |
ตกใจกลัวขึ้นสิจนคนตบมือ |
| ที่หน้าถ้ำเต็มทนพ้นจะอยู่ |
แตรกรอกหูเหลือกำลังทั้งอึงอือ |
| ซึ่งนั่งอยู่ให้ได้ชมสมคำฦๅ |
ก็เปนดื้อเต็มทีดีอยู่แล้ว |
| อันหนทางขึ้นถ้ำจะร่ำเรื่อง |
เปนเนินเนื่องล้วนต้นไม้ใหญ่เปนแถว |
| สักห้าเส้นสูงขึ้นไปได้ถึงแนว |
เหลี่ยมเขาแน่วเหนี่ยวกระติบสักสิบวา |
| วุ้งชวากปากวิถีสักสี่ศอก |
เปนช่องนอกลาดลงไปในคูหา |
| ถึงเวิ้งในใหญ่กว้างสำอางตา |
พระศิลาอยู่ข้างในนั้นหลายองค์ |
| ที่ยังดีมีหน้าตักสักสองศอก |
อิกองค์ออกสงไสยให้พิศวง |
| เห็นพระเศียรวิปริตผิดทรวดทรง |
แต่นึกปลงว่าเปนที่พระศรีอาริย์ |
| ที่เบื้องขวาพระสาวกยืนยกหัตถ์ |
พระเศียรพลัดหายแยกฤๅแตกฉาน |
| ชวากในไปข้างหลังพระประธาน |
พระประมาณหน้าตักสักศอกปลาย |
| พระสาวกประนมกรท่อนล่างหัก |
ส่วนพระพักตร์ยังดีไม่มีฉลาย |
| เห็นพระเศียรหนึ่งวางอยู่กลางทราย |
ให้หลวงนายยกออกไปนอกลอง |
| ตั้งพระยืนขืนขัดรัศมี |
เห็นผิดทีกันอยู่ควรคู่สอง |
| ทรงสอบสวนเสาะหาท่าทำนอง |
จนต่อต้องกันใหม่ได้ทั้งนั้น |
| อันพระเศียรพระศรีอาริย์พานผิดเค้า |
ย้ายมาเข้ากับพระยืนคืนที่มั่น |
| พระเศียรที่เอามาลองไม่ต้องกัน |
คิดผ่อนผันไปพระนั่งตั้งพอดี |
| ดูทรวดทรงพระทั้งหลายคล้ายของหลวง |
ใครจะล่วงขึ้นมาสร้างกลางวิถี |
| คงจะพามาจากราชบุรี |
ดูท่วงทีรูปลม้ายคล้ายคลึงกัน |
| แต่จะตั้งอยู่ตรงนี้ฤๅที่ไหน |
นึกสงไสยยังไม่เห็นเปนเหมาะมั่น |
| ที่ตรงเวิ้งท้ายถ้ำเห็นสำคัญ |
ดูเชิงชั้นภูมที่ดีชอบกล |
| เพดานสูงสืบวาตรงหน้าปล่อง |
สมเปนห้องไว้พระฤๅปะฝน |
| จะยกย้ายจากข้างในมาไว้จน |
ต้องถูกค้นปฤศนาหาลายแทง |
| ยังมีทางข้างทิศตะวันออก |
เดินซอนซอกเข้าไปได้สามแห่ง |
| ล้วนแต่ตื้นติดตัดทางลัดแลง |
ไม่มีแสงสว่างต้องส่องอัคคี |
| ในถ้ำนี้ไม่เปนที่สนุกสนาน |
แต่เพดานงามมากหลากหลายสี |
| เหมือนกลีบเมฆมัวพยับซับซ้อนมี |
ภู่วารีหยดย้อยห้อยเรียงราย |
| นมัสการพระเสร็จเสด็จกลับ |
ลงประทับเรือที่นั่งผังผาดผาย |
| ขึ้นเหนือน้ำจ้ำจ้วงทั้งแจวพาย |
จอดที่ปลายตพานน้ำถ้ำเขาเกวียน |
| ที่ตรงท่ามีศิลาอยู่ในน้ำ |
บันไดทำเทลาดพาดเฉนียน |
| ขึ้นทอดเดียวกรวดตรงไม่วงเวียน |
ถึงพื้นเตียนใต้ชวากปากคิรี |
| สูงประมาณสี่วาตรงหน้าเวิ้ง |
วัดแต่เชิงบันไดยืนถึงพื้นที่ |
| สิบศอกถ้วนส่วนขวางก็กว้างดี |
ปล่องบนมีชองสว่างเข้าข้างใน |
| เลี้ยวข้างซ้ายไปฝ่ายอุดรทิศ |
ถ้ามืดมิดจุดไฟเข้าไปได้ |
| ปากช่องกว้างสี่วาถ้าเข้าไป |
ถึงห้องใหญ่สูงเสร็จสักเจ็ดวา |
| พื้นสูงสูงต่ำต่ำต้องคลำก้าว |
มีหิ้งยาวริมผนังข้างเบื้องขวา |
| ข้างซ้ายเปนเหมือนเช่นแท่นแผ่นศิลา |
จะนิทราเล่นก็ได้ไม่ครุคระ |
| มีภู่ดื่นยื่นย้อยห้อยระย้า |
เหมือนมาลาแขวนเล่นเปนจังหวะ |
| รางหลืบคั่นเหมือนกับชั้นที่ไหว้พระ |
บางแห่งเห็นเปนระยะยิ่งติดราย |
| ที่ชั้นในไปอิกทีนั้นมีช่อง |
เข้าได้สองทางตามความมุ่งหมาย |
| ไปทางกลางอย่างเดินได้สบาย |
ต้องตกายขึ้นสูงพยุงตัว |
| ถ้าในจิตต์คิดคร้านการปีนป่าย |
ไปข้างซ้ายลับแลบังนั้นยังชั่ว |
| แต่ต้องซุดมุดก้มคลานซมซัว |
ระวังหัวอย่าให้โผนโดนเพดาน |
| ไปร่วมกันที่ข้างในไม่พ้นก้ม |
ถ้าซานซมวอกแวกหัวแตกฉาน |
| ถึงห้องในกว้างขวางอย่างสำราญ |
ภู่ท่อธารน้อยน้อยย้อยเรียงรัน |
| ล้วนสีขาวยาวยื่นพื้นน้ำหยด |
งามปรากฎกล่าวแสดงเหมือนแกล้งกลั่น |
| มีทางแยกไปอิกสองปล่องหนึ่งนั้น |
ต้องเหยียบยันตามชง่อนหย่อนกายลง |
| รอยน้ำอาบคราบผนังดังแก้วแกลบ |
ดูวาบแวบวิจิตรน่าพิศวง |
| เหมือนมือช่างสร้างสรรแสร้งบรรจง |
สิ้นประสงค์เสียแต่ลึกนึกระอา |
| ยังอิกช่องมิได้ลองฟังแต่เล่า |
เขาว่าเข้านั้นลำบากยากนักหนา |
| ต้องคลานถอยหลังลงตรงมรคา |
ลำคูหาสูงเห็นเปนประทุน |
| มีหลืบลอดตลอดไปได้ถึงปล่อง |
ถ้าทรงลองแล้วก็เห็นจะเล่นวุ่น |
| จะยุ่มย่ามงามใหญ่ได้ชุลมุน |
ถึงต้องรุนกันขึ้นมาดูท่าทาง |
| มีชเวิกเวิ้งว้างตามข้างฝา |
ยังซอกแซกไปมาได้ต่างต่าง |
| เมื่อเสด็จขึ้นครรไลไปช่องกลาง |
แล้วกลับข้างปล่องซ้ายย้ายทำนอง |
| ร้อนกระไรในนี้มีแต่เหื่อ |
จนซาบเสื้อชุ่มครันถึงชั้นสอง |
| ออกพ้นถ้ำที่ละม้ายคล้ายห้วงคลอง |
ท่านเก่าเก่าคุยก้องกรี๊กันมา |
| ถึงปากช่องลมเฉื่อยเรื่อยระรื่น |
ยั้งหยุดยืนชายวารีที่หน้าท่า |
| แล้วจึงตามเสด็จตรงลงนาวา |
ทวนขึ้นมาโดยกลางทางนที |
| มาถึงน้ำโจนใหญ่ใจฉันกว้าง |
อยากจะให้จอดขวางอยู่ที่นี่ |
| พอรับสั่งให้ยั้งแสนยินดี |
ทอดพระเนตรอยู่ตรงนี้นั้นช้านาน |
| นั่งพินิจพิศดูหมู่น้ำตก |
อยากจะยกเข้าไปไว้ในราชฐาน |
| จะได้เห็นเปนนิรันดร์ทุกวันวาร |
เสียงท่อธารอุทกหลั่งฟังสบาย |
| ถึงเหน็จเหนื่อยเมื่อยล้าแม้มาเห็น |
ก็พาเย็นอกใจให้เหนื่อยหาย |
| ที่ในวังทั้งว่าท่าลม้าย |
ไม่มีสายน้ำลั่นทุกวันคืน |
| มาทแม้มีเหมือนเช่นนี้ในวังหลวง |
จะนั่งหวงอยู่มิได้ไปที่อื่น |
| ยามนิทราพาให้น้ำใจชื้น |
ถึงพลิกตื่นนอนสดับก็หลับพลัน |
| เฝ้าเพลินดูอยู่จนออกเรือที่นั่ง |
ขึ้นตามวังกระแสสายค่อยผายผัน |
| น้ำโจนใหญ่ไกลมาพอซากรรณ |
เสียงดังลั่นข้างหน้าต่อพอได้ยิน |
| คือสายน้ำโจนน้อยทอยระยะ |
รับจังหวะเซงซ่าชลาสินธุ์ |
| ให้รอเรือที่นั่งขวางกลางวาริน |
หยุดชมถิ่นพุธารตระการตา |
| พิเคราะห์ไปในทำนองสองพุนี้ |
เหมือนวารีพุใหญ่น้อยไปกว่า |
| จะเปนด้วยแผ่กว้างต่างตำรา |
ทั้งทีท่าน่ายลละกลกัน |
| อันพุนี้มีไม้ใหญ่ชอุ่ม |
ขึ้นปกคลุมงามดีสอดสีกัน |
| ส่วนพุใหญ่ข้างหน้าสง่าครัน |
ในเชิงชั้นเปิดเผยน่าเชยชม |
| ทรงทอดทัศนาเสร็จเสด็จผ่าน |
สู่สพานเยื้องไปที่ไผ่ร่ม |
| เปนท่าขึ้นสู่เทินเนินพนม |
โดยนิยมชื่อน้ำโจนโดนกันปัง |
| เขาเช่นนี้มีพ้องกันสองฟาก |
จะรู้ยากจำเติมเพิ่มทิศฝั่ง |
| เสด็จวานตวันออกนอกค่ายวัง |
เขานี้ตั้งตวันตกวกขึ้นมา |
| ต้องตัดฉายชายตลิ่งลงเปนคั่น |
จรจรัลเข้าไปที่ในป่า |
| ทางหกเส้นเปนกำหนดพนาวา |
ขึ้นเหลี่ยมผาไปสักครู่ไม่สู้ชัน |
| ถึงหน้าเพิงเวิ้งวุ้งรุ้งภายนอก |
กว้างสี่ศอกปากปล่องช่องผายผัน |
| แล้วเข้าซอกกรอกน้อยต้อยต่ำครัน |
ต้องเรียงกันจรลีทีละคน |
| สักหกศอกแล้วไปออกเวิ้งใหญ่หน่อย |
เห็นสูงลอยศิลาก้อนซ้อนสับสน |
| สาดลงไปได้ถึงพื้นแผ่นดินดล |
เลี้ยวขวาไปถึงเสาเข้าลับแล |
| มีทางลอดสอดคลานเข้าไปได้ |
ถึงข้างในทางเปนปล่องสองแฉว |
| ไม่ถึงไหนเข้าไปตันกันอัดแอ |
ต้องย่อแต้ตามชอกกลับออกมา |
| ที่เวิ้งนี้มีซองอิกช่องเล่า |
เดินตรงเข้าเวิ้งใหญ่ขึ้นไปกว่า |
| แต่โดยกว้างที่ตรงนี้สักสี่วา |
แลเห็นฟ้าตามช่องปล่องข้างบน |
| ช่องหนึ่งตรงลงมาแต่ยอดเขา |
สว่างเข้ามาข้างในไม่ขัดสน |
| อิกปล่องเยื้องไปข้างหน้าริมท่าชล |
ศิลาหล่นลาดรายคล้ายตพาน |
| ปีนขึ้นไปไม่สู้ยากถึงปากช่อง |
แลเห็นท้องคงคาป่าละหาน |
| แต่ข้างในไปลำบากยากกันดาร |
ต้องอยู่ชานถ้ำกลางหว่างมรรคา |
| ถัดตรงนี้มีช่องเปนห้องซอก |
ดูเปนกรอกเข้าไปงามสามวากว่า |
| ถึงที่จนวนออกข้างนอกมา |
มีคูหาไปอิกช่องเปนสองทาง |
| ส่วนข้างซ้ายฝ่ายนั้นไปตันตื้น |
ย้ายทางอื่นแอบมาข้างขวาขวาง |
| เปนประทุนยาวยืดมืดรางราง |
สูงแลกว้างศอกเดียวเจียวอกอา |
| คลานเข้าไปถึงข้างในนั้นยิ่งยาก |
แคบเตี้ยมากเข้าทุกชั้นขันนักหนา |
| จนลงปลายถึงพังพาบราบอุรา |
พอพ้นซอกออกมาถึงปล่องน้อย |
| ไม่ทลุขึ้นตลอดยอดภูผา |
สูงสามวาพิศดูเปนภู่ห้อย |
| สายวารีมีไม่ขาดหยดหยาดย้อย |
ขาวหยอยหยอยหยดหยัดอยู่อัตรา |
| ที่พื้นดินหินเห็นเหมือนเช่นไข่ |
ต่อยเขาไว้มิให้แตกแปลกหนักหนา |
| เหมือนจริงจริงใช่จะแสร้งแกล้งเจรจา |
สายธาราหยดกระเด็นถูกเปนเงา |
| ตัวฟองแดงอยู่ข้างในไข่ขาวล้อม |
มิใช่ย่อมตะละใบเท่าไข่เต่า |
| จัลเม็ดอย่างใหญ่ได้รูปเค้า |
ลูกเท่าเท่ากันมีสี่ห้าใบ |
| ทรงสอดไม้ธารพระกรเข้าค้อนคัด |
ก็แงะงัดจากที่คิรีได้ |
| รับสั่งให้ราชโกษาห่อผ้าไป |
เล่าบอกใครจะได้เห็นเปนพยาน |
| ในถ้ำนี้มักมีตะไคร่น้ำ |
จับฝาดำดื่นไปเปนหลายด้าน |
| ดูชุ่มชื้นพื้นผนังทั้งเพดาน |
ไม่ยลธารธารามาทางไร |
| มีแต่เหื่อเห็นพร่างข้างคูหา |
เพริศพราวตาเหมือนอย่างเพ็ชรเม็ดใหญ่ใหญ่ |
| ที่ถ้ำนี้มิใคร่มีใครมาไป |
จึงร้างไว้มิได้เรียกสำเนียกนาม |
| จึงทรงตั้งชื่อประจำว่าถ้ำแก้ว |
เพราะพร่างแพร้วเห็นตระหนักไม่พักถาม |
| ซ้ำมีต้นแก้วป่าท่าทีงาม |
พเอิญยามมีดอกออกเรียงราย |
| อันต้นใบนั้นไม่ผิดกับแก้วบ้าน |
แต่ดอกบานกลีบบางห่างขยาย |
| ว่าตุมกลัดกลีบห่อพอลม้าย |
แต่กลีบอายอ่อนกว่าในธานี |
| เสด็จตรงลงจากปากคูหา |
ต้องผ่านท่าถ้ำเก่าเข้าวิถี |
| ไปเส้นหนึ่งจึงขึ้นเหลี่ยมคิรี |
ระยะยี่สิบวาเปนผาชัน |
| ปากคูหามีศิลาก้อนใหญ่ขวาง |
ทางสองข้างขวาซ้ายพอผายผัน |
| แต่ห้องในกว้างขวางสว่างตวัน |
มีฝาคั่นดูทำนองเหมือนห้องใน |
| ศิลาก้อนซ้อนซับสลับสล้าง |
ดูเหมือนอย่างตุ๊กตาก็ว่าได้ |
| เปนหลายตัวตั้งระระดะไป |
ต้องจุดไฟเพราะผนังนั้นบังลับ |
| มีเวิ้งใหญ่ลงไปได้อิกแห่งเล่า |
แล้วย้ายเข้าตามช่องเหมือนห้องหับ |
| อิกสามแห่งแกล้งใส่คะแนนลับ |
ล้วนต้องกลับออกมาใหม่เพราะไปตัน |
| คูหานี้ทีงามกว่าถ้ำแก้ว |
ดูพราวแพร้วน่าชมช่างคมสัน |
| วารีย้อยพร้อยพร่างไม่ห่างกัน |
ทั้งเชิงชั้นเพิงกระพักยักทำนอง |
| ชโงกง้ำเปนชง่อนก้อนซ้อนแซก |
บ้างแยะแยกยลเห็นเปนริ้วร่อง |
| ทางน้ำย้อยห้อยรย้าเรียกว่าฟอง |
มีทุกห้องมิได้ห่างสำอางตา |
| เสด็จกลับทางเดิมโดยพระบาท |
ยุรยาตรตัดตรงมาลงท่า |
| เรือที่นั่งเคลื่อนคล้อยลอยชลา |
มาถึงหน้าแพเรียงพอเที่ยงวัน |
| สองทิวามานี้กะเหรี่ยงเฝ้า |
เปนหลายเหล่าตลอดแดนแคว้นเขตรขัณฑ์ |
| ทางถึงสามสี่ทิวาก็พากัน |
อุส่าห์ผันผายมาอยู่ท่าคอย |
| ดูชื่นชมยินดีเปนที่ยิ่ง |
นับถือจริงอย่างพระไม่ละถอย |
| ทั้งลูกเล็กหญิงชายเปนหลายร้อย |
มานั่งคอยอยู่ไม่ว่างข้างพลับพลา |
| ของถวายตามมีที่หาได้ |
คือเข้าไร่พักแฟงแตงเปรี้ยวป่า |
| ทั้งว่านรากต้นใบไม้เครื่องยา |
มีเสื้อผ้ากะเหรี่ยงบ้างต่างต่างกัน |
| ทรงจัดเสื้อสักหลาดประสาททั่ว |
ที่เปนหัวหน้าหมดตามลดหลั่น |
| พวกตัวไพร่ได้เงินเปนรางวัล |
ผู้หญิงนั้นผ้าห่มพอสมตัว |
| พวกรามัญบันดามาตัดไม้ |
มาเฝ้าได้แจกจ่ายรายจนทั่ว |
| ต่างอยากเฝ้าเข้าใกล้ไม่หวาดกลัว |
ล้วนยิ้มหัวทูลพิดสนิทดี |
| ตัวพระไทรโยคตายวายชีวาตม์ |
ยังว่างขาดไม่มีใครได้รับที่ |
| ทรงเห็นว่าหลวงรักษาจุมพลนี้ |
เปนคนมีกำลังตั้งบ้านเรือน |
| ได้บังคับบัญชาบันดาไพร่ |
ที่ตั้งในแนวย่านบ้านป่าเถื่อน |
| แล้วขยันการกิจไม่บิดเบือน |
เห็นเงาเงื่อนพอใช้ได้ราชการ |
| แต่ก่อนมาเมืองเหล่านี้เปนที่ร้าง |
ตามสองข้างนทีไม่มีบ้าน |
| จึงเปนที่คับแค้นแสนกันดาร |
มีแต่ด่านเกณฑ์ไพร่ให้ออกมา |
| ครั้นเดี๋ยวนี้มีคนมากกว่าก่อน |
ต้องซู่มอญของฝรั่งทั้งพม่า |
| เดินเข้าออกทางนี้มีสินค้า |
มาลงท่าล่องแพในแควนี้ |
| หนึ่งผู้ร้ายฝ่ายอังกฤษที่ผิดแผก |
ก็มักแปลกปลอมหน้ามาที่นี่ |
| จะติดตามก็ลำบากยากพันทวี |
เพราะไม่มีตาหูรู้ร่องรอย |
| ถ้าเมืองอยู่โพธารามข้ามเขตรแขวง |
ด่านร่องแร่งทิ้งขว้างอย่างกร่อยกร่อย |
| กว่าจะเกณฑ์กันขึ้นมาช้าตะบอย |
มักเลื่อนลอยหนีหน้าเข้าป่าดง |
| แม้เจ้าเมืองกรมการบ้านอยู่นี่ |
จะค่อยดีขึ้นบ้างอย่างประสงค์ |
| พระดำริห์โดยดังหวังจำนง |
จึงได้ทรงยกย่องลองประเดิม |
| หลวงรักษาจุมพลคนผู้นี้ |
ให้เปนที่พระไทรโยครับยศเพิ่ม |
| ประทานเสื้อโหมดเทศพิเศษเติม |
เปนการเริ่มไว้ทีดูดีร้าย |
| แต่ประทับอยู่ข้างนอกออกขุนนาง |
จนนภางค์เผือดร้อนตกตอนบ่าย |
| เสด็จลงเรือที่นั่งสั่งฝีพาย |
แจวสู่ค่ายรับพม่าที่หาพบ |
| ระยะทางห่างจากน้ำโจนใหญ่ |
แปดเส้นไปถึงที่ทางถางบรรจบ |
| ตพานน้ำทำบันไดไว้ครันครบ |
เปนหลายทบถึงฝั่งหลังดินดอน |
| แล้วทางไปในดงไม้ไผ่ผาก |
ไม่ไกลมากห้าเส้นเปนดินอ่อน |
| ถึงปีกซ้ายค่ายต้นหนทางจร |
เปนตอนตอนคันค่ายรายมูลดิน |
| สูงตั้งแต่คืบหนึ่งจนถึงศอก |
เปนขอบบอกแนวไปเห็นได้สิ้น |
| รับสั่งให้วัดดูรู้รบิล |
ไม่แหว่งวิ่นสี่เหลี่ยมเท่าเทียมกัน |
| ยาวสองเส้นเปนระหว่างกลางวางป้อม |
สี่ด้านห้อมที่เห็นเปนเขื่อนขันธ์ |
| ห่างค่ายหลวงสามเส้นเปนสำคัญ |
ค่ายใหญ่นั้นเหลื่อมตั้งฝั่งชลธี |
| ยาวหกเส้นเจ็ดวาหน้าลงน้ำ |
ป้อมประจำแปดทิศปิดวิถี |
| โดยส่วนกว้างสามเส้นเปนรูปรี |
ดูท่วงทีขึงขันเห็นมั่นคง |
| ค่ายปีกขวาเหลื่อมเข้ามาเหมือนข้างซ้าย |
แต่ขยายใหญ่กว้างต่างประสงค์ |
| สามเส้นแปดศอกถ้วนส่วนแวดวง |
สี่เหลี่ยมลงเค้าข้างซ้ายลม้ายกัน |
| แต่ค่ายใหญ่ไปถึงค่ายปีกขวา |
มีปีกกาทัพสมุทสุดขยัน |
| ซ้ายปีกกาโอบมามากมายครัน |
จนไปยันบึงหลังตั้งเหมือนดังคู |
| ยาวห้าเส้นเปนระหว่างกลางมีป้อม |
เลี้ยวคดค้อมหักมาท่าต่อสู้ |
| ที่ชายหนองกองนูนดินพูนดู |
เห็นมีอยู่สี่ห้าท่ารายพล |
| ค่ายใหญ่วางห่างน้ำสามเส้นถ้วน |
เปนขบวนนาคนามตามเหตุผล |
| พื้นภูมิที่มีทำนองต้องอย่างยล |
ในเชิงกลพิไชยยุทธดีสุดใจ |
| ตามขอบค่ายรายเห็นเช่นดินเผา |
ดูเข้าเค้าอิฐหักประจักษ์ได้ |
| คิดคเนกันว่าเห็นจะเปนไฟ |
ลวกลามไหม้เสาค่ายทำลายโซม |
| ไม้โคนเสาเผาดินที่หลุมสุก |
ด้วยไฟลุกลามชิดติดฮือโหม |
| คงใช้ไม้แก่นมั่นกันจู่โจม |
เห็นไม่โคมคำว่าดูน่าฟัง |
| ห่างจากค่ายปีกขวาสิบห้าเส้น |
ลำห้วยเปนสองทางที่ข้างฝั่ง |
| ปลายร่วมกันยันตรงสู่ดงรัง |
หว่างห้วยตั้งป้อมไว้ปืนใหญ่วาง |
| พื้นป้อมต่ำคเนตาห้าหกศอก |
ที่ขอบนอกเนินนูนพูนสองข้าง |
| เหมือนเปนโดยธรรมดาดูท่าทาง |
แล้วสืบสร้างขึ้นอิกสองทำนองกัน |
| ได้แนวหน้าสี่วาวางระยะ |
เปนจังหวะไว้ระหว่างให้ห่างคั่น |
| ทางปืนตรงลำน้ำคุ้งสำคัญ |
ตลิ่งชันเช่นคิรีที่แขงแรง |
| รอบค่ายนี้มิใคร่มีต้นไม้ใหญ่ |
มีแต่ในค่ายเห็นเปนหลายแห่ง |
| ด้วยแรกตั้งตัดฟันมั่นกลางแปลง |
อาไศรยแฝงฝั่งชันกันศัตรู |
| ที่ฟากฝั่งข้างประจิมริมปลายแหลม |
ตั้งค่ายแนมรับหน้าข้าศึกอยู่ |
| กว้างเส้นหนึ่งโดยรอบมีขอบคู |
มีป้อมอยู่สี่ด้านที่ย่านกลาง |
| ทรงสงไสยว่าจะไม่เพียงเท่านี้ |
แต่ไม่มีเวลาด้นค้นรอบข้าง |
| ต้องตกลงเอาเปนใช้ได้พลางพลาง |
พอเปนทางที่ดำริห์ได้ตริตรา |
| ทรงตรวจพงศาวดารสอบฐานที่ |
ความก็มีห้วนห้วนชวนกังขา |
| เพราะผู้แต่งไม่รู้แห่งอรัญวา |
เปนแต่ว่าย่อย่อต่อกันไป |
| ส่วนค่ายนี้เห็นทีเปนท่ารับ |
หาไช่ค่ายกองทัพยกมาไม่ |
| เปนที่มั่นกันแดนแผ่นไผท |
ทั้งโตใหญ่แน่นหนากว่าสามัญ |
| จึงลงเห็นว่าจะเปนที่ค่ายหลวง |
การทั้งปวงพร้อมสรรพดูขับขัน |
| สอบจดหมายเหตุได้ก็ใกล้กัน |
พอยืนยันยลเค้าเข้าทำนอง |
| คือเมื่อครั้งปีมะเมียอัฐศก |
พม่ายกเข้ามาตั้งเปนครั้งสอง |
| นับในพระบรมวงศ์ทรงปกครอง |
สืบสนองกรุงทวาราวดี |
| พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้า |
เสด็จปราบดาภิเษกปีที่สี่ |
| คำนวณตัดมาถึงปัจจุบันนี้ |
รอยสองปีเปนกำหนดจดประมาณ |
| ด้วยพม่ายกมาเมื่อปีหลัง |
ดาประดังตลอดแดนแคว้นสถาน |
| ถึงแสนกับสามพันเดชบันดาล |
ให้แตกพ่านพ่ายยับกลับไปเมือง |
| ตัวไพร่ตายหลายหมื่นกลับคืนคิด |
จะเติมติดต่อยุทธไม่สุดเรื่อง |
| จะเอาไชยใช้ที่รี้พลเปลือง |
เพราะเต็มเคืองคิดอ่านเปนการปี |
| องค์อินแซะราชบุตรที่สุดหาญ |
มาคิดการหมายมุ่งเอากรุงศรี |
| ตั้งอยู่เมืองเมาะตะมะกะโยธี |
ห้าหมื่นมีหมายประมวญจำนวนพล |
| แต่งให้เมี้ยนหวุ่นเมี้ยนเมหวุ่น |
สองคนคุ้นลู่ทางกลางไพรสณฑ์ |
| ได้เคยคุมทัพหน้ามาประจญ |
พาพหลสามหมื่นพื้นสกรรจ์ |
| เข้ามาทำยุ้งฉางวางค่ายเข้า |
ตามลำเนาแนวทางอย่างกวดขัน |
| แล้วลำเลียงข้าวปลามาเนืองนันต์ |
ตั้งค่ายมั่นสามสบคอยรบราญ |
| ฝ่ายมหาอุปราชยาตราทัพ |
ดูคั่งคับด้วยพหลพลทวยหาญ |
| มาตั้งแม่กษัตรยั้งคอยฟังการ |
ได้คิดอ่านราวีให้มีไชย |
| ฝ่ายที่กรุงทราบสารโองการตรัส |
ให้เร่งจัดทัพทั้งสองเปนกองใหญ่ |
| พลทัพหน้าสามหมื่นพื้นเกรียงไกร |
ส่วนหนึ่งในวังหน้ากล้าสงคราม |
| เจ้าพระยารัตนาพิพิธนั้น |
คุมพลพรรค์วังหลวงทั้งปวงหลาม |
| เข้าสมทบทัพหน้ายาตราตาม |
ไม่เข็ดขามขยาดย่อต่อดัสกร |
| สมเด็จพระอนุชาธิราชเจ้า |
ทุกแหล่งเล่าฦๅไชยไหวกระฉ่อน |
| เปนจอมพลโยธาทัพหน้าจร |
จากนครสู่สถานด่านอัสดงค์ |
| ทัพหลวงพลสามหมื่นพื้นอาสา |
กุมศัสตรายุทธแย้งเครื่องแผลงผลง |
| กรมพระราชวังหลังทั้งพระวงศ์ |
เข้าควบคงโดยเสด็จดำเนินพล |
| ยกยาตรามาทางสุนัขหอน |
ผ่านนครเข้าในแนวไพรสณฑ์ |
| มาโดยลำแม่น้ำน้อยเนื่องตำบล |
จนลุดลไทรโยคยั้งโยธา |
| ให้ดำเนินพลไกรไปทางบก |
ท่านสมุหนายกเปนกองหน้า |
| ดำเนินก่อนตอนรองที่สองมา |
สมเด็จพระอนุชาคุมทัพไชย |
| ดำเนินถึงท่าขนุนระยะนั้น |
จึงคลี่คลายพลขันธ์กระบวนใหญ่ |
| หนุนกันเปนจังหวะระยะไพร |
ทัพหน้าใกล้สามสบพบศัตรู |
| ตั้งค่ายมั่นกระชั้นชิดปรปักษ์ |
หวังหาญหักรบรอไม่ย่อยู่ |
| ทัพวังหน้าหนุนหลังตั้งค่ายคู |
คอยรอสู้ที่สองรองลงมา |
| ระยะทางห่างห้าสิบเส้นถ้วน |
เกลือกแปรปรวนประทะทัพรับต้านหน้า |
| กองทัพหลวงแหล่หลามมรคา |
ยั้งโยธาทัพใหญ่ที่ในดง |
| ระยะทางห่างเจ็ดสิบเส้นเศษ |
คอยฟังเหตุผ่อนเพิ่มเติมพลส่ง |
| ฝ่ายทัพหน้าได้ประจญรณรงค์ |
พม่าองอาจหาญออกราญรบ |
| สามทิวาก็ระอาอำนาจฤทธิ |
ไม่ต่อติดตื่นแยกแตกตลบ |
| ฝ่ายทัพไทยไล่สวนตีทวนทบ |
แต่สามสบจนกระทั่งหลังคิรี |
| พิเคราะห์ความตามในจดหมายเหตุ |
กับประเทศทำนองในท้องที่ |
| ก็เห็นส่อสมเค้าเข้าท่วงที |
ทางแต่นี้ถึงสามสบครบหกวัน |
| ถึงมิใช่ค่ายประชิดติดข้าศึก |
ก็ควรนึกคาดเห็นเปนที่มั่น |
| เพราะเปนท่านาวาประชุมกัน |
จัดทับเทียบพลขันธ์เข้ากระบวน |
| ทั้งเปนที่สระสมสเบียงทัพ |
ทั้งรบรับปรปักษ์เผื่อหักหวน |
| ถูกเยี่ยงอย่างสงครามตามสมควร |
ทรงสอบสวนดูเห็นความเช่นนี้ |
| เสด็จลงนาวาที่หน้าค่าย |
ข้ามฟากฝ่ายตวันตกวกวิถี |
| ขึ้นประพาสเหนือน้ำลำนที |
มีคิรีริมฝั่งตั้งเรียงราย |
| ล้วนชั้นเชิงเพิงผาท่าหลายอย่าง |
ตามขอบข้างท้องคุ้งยุ่งใจหาย |
| ที่หัวแหลมนั้นก็เห็นเปนหาดทราย |
แต่เชิงชายชันตั้งไปทั้งนั้น |
| ตะไคร้น้ำแถบนี้มีแต่แหลม |
ขึ้นแซกแซมต้นแว่แผ่ผกผัน |
| ส่วนท้องคุ้งเนินคิรีมีแต่พรรณ |
กอไม้รวกเรียงรันโหรงขึ้นไป |
| บ้างท้องที่นั้นก็มีไม้ไผ่ผาก |
เปนหมู่มากลำห่างสว่างไสว |
| บางแห่งเปนดงยืดมืดหมู่ไพร |
ต้นไม้ใหญ่ดังศิขรดูซ้อนซับ |
| เสด็จไปสี่เลี้ยวเจียวเทียบทบ |
พอตกพลบค่ำเสร็จเสด็จกลับ |
| เกือบทุ่มหนึ่งจึงถึงที่ประทับ |
เสวยสรรพแซ่เสียงกะเหรี่ยงรำ |
| เข้ามามีที่ข้างในฉันได้เห็น |
เริ่มแรกเต้นไม้เคาะเปาะเปาะร่ำ |
| เช่นเห็นแล้วแต่วานซืนคืนนี้ซ้ำ |
หัวเห็ดย้ำสองอย่างไม่ต่างกัน |
| ต่อนี้ตีเถิดเทิงกะเหรี่ยง |
มีฉาบตอดสอดเสียงสำเนียงขัน |
| มีผู้ชายร่ายรำทำพัลวัน |
ดูคล้ายพรรค์ฟ้อนแคนแกนเต็มที |
| พวกผู้หญิงร้องเพลงวังเวงเสียง |
เข้านั่งเคียงเรียงรันกันทั้งสี่ |
| เอระกะช้าใจเห็นใช้มี |
ลงท้ายถี่ซ้อนซ้ำย้ำเนืองเนือง |
| เสียงเอเอร่ำไปนับหลายร้อย |
แต่นั่งคอยฟังเค้าไม่เข้าเรื่อง |
| ภาษาผิดเราไกลใช้ยักเยื้อง |
เหมือนต่างเมืองกันมาน่ารำคาญ |
| ในการเล่นเห็นทีเดียวก็เรียนได้ |
แต่จนใจเรื่องร้องซ้องประสาน |
| โสกกระไทยสนุกกว่าดูอาการ |
โปรดประทานรางวัลทั่วทุกตัวคน |
| ค่ำวันนี้มีลูกพระวังหิน |
เปนหัวหน้าอยู่ในถิ่นแถวไพรสณฑ์ |
| หน้าเอนดูนักหนากล้ากว่าคน |
มาเฝ้าบนพลับพลาหน้าตาดี |
| ภาษาไทยก็มิใคร่จะรู้จัก |
ใครทายทักตอบภาษาว่าอู้อี้ |
| ดูร่างใหญ่อายุได้สิบเอ็จปี |
ค่ำวันนี้ประทานสร้อยร้อยสวมฅอ |
| ล้วนเงินบาทเฟื้องสลึงตรึงสายลวด |
เจาะร้อยกวดติดกันคั่นต่อต่อ |
| ดูก็เห็นงามดีมั่งมีพอ |
ทั้งแม่พ่อดีใจไม่มีปาน |
| ทั้งไปเฝ้าที่ข้างในได้อิกหลาย |
เต็มสองฟายมือรับกลับไปบ้าน |
| เห็นจะนับเปนเศรษฐีมั่งมีนาน |
ทั่วทั้งย่านไม่มีสู้เด็กผู้นี้ |
| เขาชื่อว่าซอลาพอต่อไว้หน่อย |
ฉันลืมลอยหลงเหลือเมื่อตะกี้ |
| ลองชวนให้เข้าไปอยู่ในบุรี |
กลัวเต็มทีล่ออย่างไรไม่ยินยอม |
| เข้าที่นอนนิ่งฟังน้ำหลั่งไหล |
กิ่งกล้วยไม้แขวนตรงส่งกลิ่นหอม |
| ถึงมีทุกข์ปลุกปลื้มจนลืมตรอม |
เหมือนขับกล่อมยวนใจให้ไสยา |
| จะอยู่นี่อีกราตรีเดียวเท่านั้น |
เสียดายครันคงไม่สิ้นถวิลหา |
| เปรมกมลจนหลับกับนิทรา |
จบสาราเรื่องราวที่กล่าวกลอน ฯ |
