| ๏ หน้าพลับพลาที่ตรงนี้นั้นมีถ้ำ |
แลเห็นดำอยู่ตรงกลางหว่างเวิ้งขาว |
| เห็นเปนช่องคูหาลงมายาว |
พึ่งค้นใหม่ในคราวเสด็จนี้ |
| ทำบันไดขึ้นไปใหม่จากในน้ำ |
ถึงชานถ้ำสามวาว่าเต็มที่ |
| เดินเข้าไปถึงหน้าคูหารี |
สูงสี่วาสองศอกนอกทีเดียว |
| เดินเข้าไปได้คล่องสักสองวา |
ต้องตะแคงกายาอย่างเอียงเอี้ยว |
| ถ้าเปนซอกกรอกตรงไม่วงเลี้ยว |
ไปประเดี๋ยวที่กว้างอย่างน้อยน้อย |
| แล้วต้องคลานประมาณสี่วาถ้วน |
มีโพรงคด้วนอยู่อิกนิดติดต้องถอย |
| ดูท่าทางอยู่ข้างจะโคมลอย |
ครั้นจะปล่อยให้ข้างในไปจะช้า |
| จึงเสด็จแต่พระองค์แล้วทรงเล่า |
ฉันจำได้ไว้เปนเค้าเอามาว่า |
| เสด็จกลับเคลื่อนกระบวนด่วนยาตรา |
เช้าสองโมงกับสิบห้าเศษนาฑี |
| ไปคุ้งหนึ่งถึงแก่งวังเขมร |
เกาะตอเปนขึ้นอยู่กลางหว่างวิถี |
| น้ำเชี่ยวจัดพัดเรือเบื่อเหลือดี |
ทางวารีฝั่งเหนือเรือครรไล |
| เขาตาเล็กวังเขมรเห็นอยู่หน้า |
เรี่ยวธาราเชี่ยวอย่างคว้างคว้างไหล |
| ต่อนั้นน้ำเงียบทีเดียวเลี้ยวคุ้งไป |
มีเขาใหญ่ท้องคุ้งสูงพอแรง |
| อันเขาปลักมูลกระบือคืออยู่หน้า |
มีศิลาเรียงรายเปนหลายแห่ง |
| ยังซ้ำเรียวเชี่ยวขวางอยู่กลางแปลง |
ศิลาแฝงฝั่งยื่นยืนออกไป |
| ที่แก่งปลักมูลกระบือลือชื่อแท้ |
สายกระแสเชี่ยวจนวนทนไม่ไหว |
| ซ้ำหักเปนข้อศอกออกหนักใจ |
ศิลาในน้ำกองออกนองเนือง |
| ร่องน้ำเลี้ยวแหลมตะไคร้ไปข้างเหนือ |
ต้องครู่ละเก๋งเรือตลอดเรื่อง |
| หัวแก่งมีศิลาแดงแสงประเทือง |
ก้อนเขื่องเขื่องย่อมย่อมพร้อมทุกอัน |
| คิรีหน้าผาเด่นเห็นฝั่งใต้ |
สองยอดใหญ่อยู่ข้างหลังตั้งขึงขัน |
| ตรงหน้าผาท่าซุงอยู่คุ้งนั้น |
ตลิ่งชันฉายบ้างทางลากไม้ |
| มีทับอยู่ริมทางไม่ห่างฝั่ง |
มีคนนั่งทั้งเด็กแลผู้ใหญ่ |
| ทีจะเปนกระเหรี่ยงบ้างฤๅอย่างไร |
ทรงซักไซ้สืบความถามหลวงพล |
| ได้ความว่านายร้อยคำมาทำป่า |
จ้างลว้าข่าสอดในไพรสณฑ์ |
| กระเหรี่ยงมีรับจ้างบ้างบางคน |
ลากหน้าฝนล่องหน้านี้ทุกปีไป |
| คนทำการมีประมาณห้าสิบหย่อน |
กับกุญชรชักมีสี่เชือกได้ |
| ปีหนึ่งตกอย่างน้อยห้าร้อยใน |
แปดร้อยไม้อย่างมากลากลงมา |
| แต่ก่อนนี้ว่ามีต้นโตชุม |
ตัดกันกลุ้มจนไม้ใหญ่หมดป่า |
| ที่ล่องอยู่เดี๋ยวนี้มีกำวา |
เพียงสี่ห้าหกเสร็จจนเจ็ดกำ |
| เคยตกมาอยู่ในห้าหกร้อยต้น |
อย่างมากจนทันประเมินไม่เกินก้ำ |
| ค่าตอต้นละสลึงหนึ่งประจำ |
ไม้ใหญ่ทำค่าตอต้องต่อเติม |
| เปนต้นละบาทหนึ่งถึงขนาด |
พิกัดขาดมิได้มีที่ต้องเพิ่ม |
| ถึงไม้มีก็ไม่ดีเหมือนอย่างเดิม |
ค่าตอเสิมสูงถึงบาทจึงขาดทุน |
| อย่างยาวมีเพียงสี่วาสองศอก |
จึงลากออกป่าได้ไม่ต้องวุ่น |
| ยาวกว่านั้นคัดลากยากชุลมุน |
ต้องเข็นรุนตามเขาลำเนาเนิน |
| ครั้นจะล่องช่องทางอยู่ข้างยาก |
ลดเลี้ยวมากไม่สนัดมักขัดเขิน |
| มาตามทางพบบ้างกำลังเดิน |
ไม่มีเกินห้าหกกำเปนธรรมดา |
| พ้นท่าซุงคุ้งหนึ่งก็ถึงแก่ง |
ชื่อดึกดักนามแสดงเปนปฤศนา |
| มีตะไคร้สามกอเกาะต่อมา |
ชื่อว่าบ้องตี้มีคำแปล |
| ว่าห้วยข่าเปนภาษาข้างรามัญ |
ไทยเรียกตามไปเช่นนั้นไม่เปลี่ยนแก้ |
| ที่หน้าเกาะนั้นเปนแก่งแบ่งสองแคว |
ศิลาใหญ่ในกระแสผุดเรียงราย |
| อิกทั้งฝั่งที่ตรงนี้นั้นมีห้วย |
ก็ชื่อบ้องตี้ด้วยสิ้นทั้งหลายย |
| พวกบ้องตี้นี้ไม่ใคร่กระจัดกระจาย |
ตั้งแยกย้ายก็แต่ท่าข้างหน้าไป |
| มีเกาะตั้งบังอยู่ดูเหมือนหาด |
น้ำเชี่ยวปราดเปนเรี่ยวเกี่ยวอยู่ใกล้ |
| เปนสองเกาะเหลื่อมเยื้องเบื้องนอกใน |
เดินบกได้ถึงบ้องตี้ที่ในดอน |
| เปนที่แยกโทรเลขทางทวาย |
เติมช่วยสายโป่งสแกทำแต่ก่อน |
| เปนแต่ทางที่จะตัดลัดบทจร |
มิใช่ตอนตัดทางวางสายมา |
| ถัดไปนี้ถึงที่ตำบลประรอม |
คำมอญย่อมแปลว่าดุโดยภาษา |
| มีหาดวังทั้งเกาะแก่งก้อนศิลา |
ล้วนชื่อว่าประรอมสิ้นถิ่นเดียวกัน |
| ตอนที่หนึ่งถึงหาดแล้วผาดผ้าย |
ทวนน้ำท้ายแก่งเชี่ยวเปนเกลียวลั่น |
| ตัวแก่งแจวละอย่าเลอเก้อทั้งนั้น |
ต้องถือยันสาวเชือกเกลือกขึ้นไป |
| ที่กลางแก่งแกล้งซ้ำทำให้ปวด |
มีโขดกรวดเกิดขวางทางน้ำไหล |
| น้ำก็ตื้นแต่เปนเกลียวเชี่ยวสุดใจ |
หัวเรือไม่ใคร่จะตรงกลับลงมา |
| ต้องโยงเชือกโยงปอถ่อยันค้ำ |
คนลงน้ำช่วยเข็นเบนบากหน้า |
| แม้หัวปั่นหันคว้างขวางธารา |
เปนบอกว่าแตกได้ไม่มีแคล้ว |
| มีเกาะเล็กเกาะน้อยลอยดาดาด |
อิกทั้งหาดหัวแหลมแถมอิกแถว |
| พ้นตัวแก่งขึ้นไปยังไม่แล้ว |
ต้องไปแจวน้ำเชี่ยวเหนี่ยวอยู่่นาน |
| บันดาแก่งในตำแหน่งแม่น้ำนี้ |
ยกแต่ที่แก่งหลวงห้วงไพศาล |
| ก็แก่งนี้นับเปนที่อย่างกันดาร |
เปนสถานที่สองรองลงไป |
| ถัดแก่งนี้เห็นคิรีทั้งหลังหน้า |
แจวขึ้นมาหมายมุ่งสองคุ้งได้ |
| เห็นคลองโป่งฝั่งขวาขาครรไลย |
มีท่าบ้านคนอยู่ใกล้ไม่เห็นเรือน |
| ไปหน่อยหนึ่งถึงบ้านไทรโยคใหม่ |
เรือนหมู่ใหญ่มีคนมากล่นเกลื่อน |
| อยู่ชายหาดเห็นสนิดไม่บิดเบือน |
จึงคลายเคลื่อนที่นั่งทอดจอดตพาน |
| พวกชาวบ้านหญิงชายถวายของ |
คนละกอบคนละกองเกือบหมดบ้าน |
| ทรงจำแนกแจกจ่ายเงินประทาน |
นั่งอยู่กลางสุริย์ฉานไล่ไม่ไป |
| กำลังเปรี้ยงเที่ยงเศษเสด็จยาตร |
ขึ้นตามหาดคลาเคลื่อนสู่เรือนใหญ่ |
| เปนหลังเดียวเฉลียงกว้างกั้นข้างใน |
ข้างหน้าใช้ไผ่ลำทำเปนชาน |
| ยายมอญแก่แม่บ้านจัดการรับ |
ที่นอนพับปูลาดสอาดสอ้าน |
| ประทับที่ยกพื้นรื่นสำราญ |
แกหมอบกรานพูดขอรับไม่อับอาย |
| อันเรือนนี้ที่ข้างในไม่ได้เห็น |
ข้างนอกเปนเฉลียงโถงโปร่งใจหาย |
| ยกพื้นด้านหุ้มคลองเปนห้องยาย |
เข้าของรายกองกลาดดาษดา |
| กระดานเรียบเทียบประทังตั้งชามถ้วย |
จ่ากระบวยเมื่อจะเก็บใช้เหน็บฝา |
| รเบียงล่างวางเครื่องครัวนานา |
ส่วนผักปลาแขวนรายไว้ท้ายเรือ |
| อันเครื่องมือต่างต่างบ้างเหน็บแขวน |
ออกเนืองแน่นเนืองนองกองกลาดเกลื่อน |
| นกขุนทองร้องเพรียกเหมือนเรียกเตือน |
มิให้เบือนบ่ายบากจากนี้ไป |
| อันบ้านนี้เดิมอยู่ที่เมืองไทรโยค |
ว่าเกิดโรคปีศาจดุอยู่ไม่ได้ |
| หากินยากห่างจากทางลากไม้ |
มาตั้งใหม่อยู่ที่นี่สองปีปลาย |
| เรือนประมาณสิบหลังดูทั้งหมด |
คนกำหนดหกสิบสังกัดหมาย |
| เปนพวกมอญรักษาด่านตั้งบ้านราย |
กระเหรี่ยงท้ายเขามีสี่ตำบล |
| ทำไร่แตงไร่เข้าตัดเสาส้าง |
เที่ยวยิงเสือเนื้อกวางในไพรสณฑ์ |
| นายด่านเปนหลวงบัญชาว่าผู้คน |
ชื่อรักษาจุมพลใจภักดี |
| ตัวไม่อยู่ดูการที่ประทับ |
ภรรยาคอยรับอยู่ที่นี่ |
| คนชราที่ฉันว่าเมื่อกี้นี้ |
อายุได้แปดสิบสี่เปนมารดา |
| พระราชทานเงินตราห้าตำลึง |
กับห่มหนาวผืนหนึ่งปลื้มนักหนา |
| ทั้งนารีที่ว่าเปนภรรยา |
ก็ได้ผ้าสก๊อดห่มพอสมกาย |
| จะทรงซื้อนกขุนทองก็พร้องเพราะ |
เจ้าของเจาะจงจิตต์คิดถวาย |
| ประทานหกบาทกริ่มยิ้มสบาย |
แล้วเสด็จผันผายชมเขตรคาม |
| บ้านทั้งหมู่ดูเรือนเกลื่อนเกะกะ |
ปลูกเปะปะตามทีไม่มีห้าม |
| มียุงเข้าเล้าไก่ใหญ่น้อยตาม |
ที่เปนยามมีจนคนครอบครอง |
| ปลูกกล้วยอ้อยผักหญ้าประสายาก |
ไม่มีมากไม้ผลได้ยลสอง |
| คือมพร้าวขนุนนี้มีเนืองนอง |
ฉันมุ่งมองหาดอกไม้ไม่ใคร่มี |
| เห็นต้นดอกสีชมภูอยู่หลังบ้าน |
กำลังบานดาษดาเหมือนผ้าสี |
| เขาเรียกต้นอ่อนกันในบ้านนี้ |
แต่แดดร้อนเต็มทีต้องแฝงบัง |
| ที่นี่มีนายร้อยชันนั้นตัดไม้ |
มอญของไทยดอกมิใช่บ่าวฝรั่ง |
| ค่อนข้างเปนเศรษฐีมีกำลัง |
ว่าถึงตั้งเรือนใหญ่ใช้ฝากระดาน |
| ช้างห้าเชือกเลือกจ้างลว่าข่า |
สามสิบกว่าทำไม้ในไพรสาณฑ์ |
| ได้ล่องสองสามร้อยน้อยประมาณ |
ดูเปนท่านของพวกนี้ว่ามีนัก |
| เสด็จกลับลงประทับเรือที่นั่ง |
ออกจากฝั่งโมงเท่าใดไม่ประจักษ์ |
| มีเกาะเล็กริมฝั่งตั้งตรงพักตร์ |
ชื่อใช้ยักกันให้รู้เปนคู่เคียง |
| เกาะหนึ่งเรียกไม้เปนเห็นอยู่ซ้าย |
เกาะไม้ตายอยู่ข้างขวาเรือมาเลี่ยง |
| ไปอิกหน่อยหนึ่งศิลาหน้าฝั่งเรียง |
ดูเรียบเพียงเขื่อนก่อลออตา |
| สูงแต่น้ำถึงหลังฝังแปดศอก |
ไม่ยักยอกยาวสามสิบวากว่า |
| ที่ขอบเขื่อนเกลื่อนเสมอพสุธา |
ตั้งเสมาป้อมก็ใช้กันได้ดี |
| ไปหน่อยหนึ่งถึงแก่งท้ายลูกเสือ |
ต้องเดินเรือใกล้เกาะฉะเพาะวิถี |
| ดูโชนเชี่ยวฉานฉ่าสายวารี |
เห็นเขามีหน้าหลังตั้งซับซ้อน |
| ดูเหลื่อมบังดังจะนับไม่ถูกถ้วน |
เหมือนเรือสวนไปในกรอกซอกศิขร |
| ถัดไปนิดชิดข้างหนทางจร |
ชายเฟือยอ่อนเปนชวากบากเข้าไป |
| เหมือนลำน้ำทำทีให้หนีเข้า |
แต่ครั้นเทาแท้ไปไม่ถึงไหน |
| เปนแต่ทางพรางหยอกหลอกลวงใจ |
ว่าจะซนอยู่ฤๅไม่ได้รู้กัน |
| ไปคุ้งหนึ่งถึงศิลาก้อนใหญ่ใหญ่ |
เรียงไสวริมฝั่งตั้งบิดผัน |
| ถึงบ้านย่านแก่งลูกเสือเรือผ่านพลัน |
ต่อตอนนั้นถึงแก่งแปลงเปลี่ยนนาม |
| ชื่อว่าหัวลูกเสือเจือชื่อก่อน |
ศิลากับนขาวขาวชาวเรือขาม |
| น้ำเชี่ยวพันแหลมตะไคร้ไหลโครมคราม |
ศิลาตามริมฝั่งตั้งรายไป |
| ที่วังพระระยะนี้นั้นมีหาด |
มีเขาขาดริมฝั่งตั้งใกล้ใกล้ |
| เลี้ยวคุ้งเนื่องเรื่องเขารักประจักษ์ใจ |
ตรงฝั่งใต้หาดทรายขยายนาม |
| เรียกว่าหาดค่ายเก่าเข้าการทัพ |
ตั้งรบรับครั้งใดไม่ได้ถาม |
| แล้วตกวังศิลาดาดหาดทรายงาม |
ล่วงคุ้งข้ามเขตรตำแหน่งแก่งปรังตา |
| คำรามัญนั้นแปลว่าต้นตาล |
ศิลาดานหัวหาดมีกลาดหนา |
| ก้อนใหญ่ใหญ่ในระหว่างกลางชลา |
เห็นเชี้ยวฉ่าเปนละลอกกระฉอกชล |
| มีโขดกรวดตั้งต่อฝั่งเหนือ |
ต้องโยงเรือสาวพวนสวนสับสน |
| รองอยู่กลางหว่างศิลาธาราวน |
พอไปพ้นถึงหาดดาดศิลา |
| สีแดงแดงแพลงพลัดตัดทางย้วย |
มาถึงห้วยแล้วเลยเรี่ยวเชียวนักหนา |
| ชื่อก็คงลงเช่นหลังเรียกปรังตา |
ทัศนาเห็นต้นไม้ไทรโยคชัด |
| เรื่องเขาเกวียนเวียนฉวางมาขวางหน้า |
เขาแดนเด่นเห็นขวายาวถนัด |
| ศิลารายชายคงคามาตพัด |
ทั้งสองฟากบากตัดเปนตอนตอน |
| ที่ไหนว่างข้างฝั่งเฟือยตะไคร้ |
แล้วหมูไผ่ซ้อนซับสลับสลอน |
| ถึงตอนในไม้ใหญ่อย่างดงดอน |
พอทินกรยอแสงแฝงเมฆา |
| ชนีร้องสองฟากมีมากทั่ว |
เสียงปั๋วปั๋วเพรียกไปที่ในป่า |
| บ้างห้อยโหนโยนไม้ใกล้มรรคา |
ดูหน้าตาหงอยเงื่องเหมือนเชื่องดี |
| กำลังชมฝูงชนีที่พฤกษา |
คนข้างหน้าโจทย์กันสนั่นมี่ |
| ว่าคชาลงมาเล่นวารี |
ดูเหมือนชี้กันทุกคนจนเรือรา |
| ฉันก็ทึ่งเต็มทนค้นจนพบ |
เห็นยืนปรบหูเงื่องเชื่องนักหนา |
| งามสรรพสรรพางค์หางงวงงา |
แต่ช้างป่าเจียวยังเรียบรเบียบครัน |
| นั่งชมเพลินมิได้เมินไปอื่นได้ |
เฉลียวใจทำไมมาตัวเดียวนั้น |
| ตกลงเปนช้างเลี้ยงเลิกเถียงกัน |
มาเกิดขันก็เพราะที่ไม่มีคน |
| แก่งท้ายเมืองเขื่องกว้างขวางแม่น้ำ |
เรือแจวจ้ำแล้วอย่าเล่นไม่เปนผล |
| ได้แต่ถ่อแลจะพอประทังทน |
กว่าจะพ้นขึ้นไปได้ใจรอนรอน |
| ที่หัวแก่งแขวงประจิมริมฟากฝั่ง |
มีเขาตั้งตกวารีมีหนึ่งก้อน |
| เมืองไทรโยคอยู่ในพงป่าดงดอน |
มพร้าวซ้อนอยูพอเห็นเปนสำคัญ |
| ที่เหนือเมืองเนื่องไปไม่สู้มาก |
เปนช่องปากคลองมีอยู่ที่นั่น |
| กว้างหกวาเรือไปได้ในนั้น |
เขาเรียกกันแม่น้ำน้อยจ้อยลงไป |
| ทางที่มานี้ก็ว่าแม่น้ำน้อย |
เพราะเล็กถอยลงมากว่าน้ำแควใหญ่ |
| คนที่อยู่แควนี้ทีเข้าใจ |
ว่าพอใช้อยู่เปนอย่างกว้างเต็มที |
| ครั้นมาเห็นลำนี้ที่เล็กจ้อย |
เรียกน้ำน้อยด้วยมิใช่จะใส่สี |
| ด้วยความเห็นเช่นฉันเดาเค้าอย่างนี้ |
สายวารีไหลปราดไม่ขาดคลอง |
| ต้นธารามาแต่เขาแดนนอก |
ข้างปลายแตกแยกออกไปเปนสอง |
| คือน้ำน้อยสองสายที่หมายปอง |
ชื่อจึงพร้องเพราะว่าหมายสายเดียวกัน |
| แล้วเรือเลี้ยวหักตัวที่หัวหาด |
เปนพงดาดดื่นเข้าไปถึงไพรสัณฑ์ |
| พลับพลาเมื่อปีฉลูอยู่ที่นั้น |
เขากลัวกันอยู่เดี๋ยวนี้ว่าผีคนอง |
| ไปคุ้งหนึ่งจึงมีคิรีขวาง |
บ้างเวิ้งว้างปรุโปร่งเปนโพรงช่อง |
| เงื้อมชง่อนซ้อนแซกแปลกละบอง |
บ้างเปนปล่องคูหาริมวารี |
| เรือน้อยน้อยลอยลอดไปจอดได้ |
อยู่ข้างในร่มแสงสุริย์ศรี |
| เหลือจะร่ำพรรณาด้วยท่าที |
ด้วยว่ามีต่างต่างหลายอย่างนัก |
| ที่ท้ายเขาศาลเจ้าไทรโยคตั้ง |
ฦๅว่าขลังเรืองฤทธิสิทธิศักดิ์ |
| มีคนบนบวงเทพารักษ์ |
เพิงผาที่พักเครื่องสักการ |
| บนชง่อนคีรีมีต้นกร่าง |
สองต้นอย่างสูงใหญ่ริมไพศาล |
| ที่หัวหาดตรงนี้มีท่อธาร |
เสด็จผ่านเลยไปไม่ได้แวะ |
| เปนแต่เห็นไกลไกลได้ฟังเล่า |
เที่ยวสืบเค้าข้อความตามเก็บแกะ |
| ที่กล่าวไว้พอเต็มเรื่องเครื่องนำแนะ |
อย่าค่อนแคะว่าฉันเดาเล่าหลอกลวง |
| พุธารานั้นออกมาตรงหน้าศาล |
ไหลหลั่งพล่านลงไปที่ในห้วง |
| กว้างสองศอกนอกเปนขอบรอบในรวง |
เหมือนมะม่วงรูปรีที่น้ำริน |
| ที่ต่ออ่างนั้นเปนทางเอี้ยวอ่อน |
แล้วกระท้อนตกหักกระพักหิน |
| ต่อไปเปนธารตื้นตามพื้นดิน |
สามวาสิ้นสุดลงในคงคา |
| ที่ซึมออกซอกคิรีมีอิกช่อง |
ก็พ่นขึ้นยังอิกสองตามปล่องผา |
| มารวมลงธารใหญ่ได้พรรณา |
เขาเรียกว่าพุไทรโยคอยู่แทบทาง |
| ไปคุ้งหนึ่งถึงเพิงภูผาใหญ่ |
เงื้อมออกไปง้ำนทีเปนที่กว้าง |
| ลึกสิบห้าวาว่าที่ตรงกลาง |
ยาวตามข้างเขาเห็นสองเส้นปลาย |
| สูงขึ้นไปได้ถึงแปดวาถ้วน |
เรือกระบวนสินทั้งนั้นที่ผันผาย |
| เข้าไปจอดทอดข้างในได้สบาย |
อย่างเรียงรายไม่ต้องเสียดยัดเยียดกัน |
| ในเพิงนี้ที่เปนเช่นกาบหอย |
ในสอบหน่อยงามดีเปนสีสัน |
| ลายเหมือนอย่างศิลาอ่อนซับซ้อนพรรณ |
ข้างบนนั้นน้ำกัดเหมือนเกล็ดปลา |
| ที่ริมขอบรอบข้างบนกลภู่ห้อย |
สายน้ำย้อยหยาดดูเปนภู่ผา |
| รายสล้างเหมือนอย่างแขวนพวงรย้า |
งามติดตาติดใจมิได้ลืม |
| ที่สุดเพิงเวิ้งปลายท้ายก้นหอย |
เปนพุน้อยตุ๊กตามันน่าปลื้ม |
| เหมือนลอบต่อท่อมาเล่นเปนการยืม |
พอกาดื่มดูไกลก็ไม่รู้ |
| ต่อเรือใกล้จึงได้ฟังเสียงหลั่งไหล |
เหมือนมาในถ้ำปล่องเสียงก้องอู้ |
| มีศิลาปิดขวางอย่างประตู |
ช่องเปิดอยู่แต่ฉะเพาะเหมือนเจาะไว้ |
| วาวีรินลงรางกว้างสักคืบ |
แล้วเซาะสืบตามทางตกอ่างใหญ่ |
| กว้างสองศอกออกพร่าบ่าลงไป |
ที่ห้วงไม่ใหญ่เห็นเปนสองทาง |
| แล้วไหลซาบอาบผาเหมือนหน้าเนิน |
สายน้ำเดินตกนทีที่ข้างล่าง |
| มีพื้นอยู่เพียงเท่านี้ที่ตรงกลาง |
ดูโดยกว้างพอนั่งพักสักห้าวา |
| ที่หลังเนินเฟินขึ้นเปนหย่อมเกาะ |
เหมือนละเมาะหมู่ไม้ที่ในป่า |
| ตะไคร่น้ำคร่ำจับหลังศิลา |
เหมือนทุ่งหญ้าเตียนกว้างข้างคิรี |
| สายธารคดลดเลี้ยวเหมือนลำน้ำ |
แล้วช่วยทำตัดทางหว่างวิถี |
| ลดเลี้ยวไปในป่าพนาลี |
จัดเปนที่สนามรบมีครบครัน |
| แบ่งโยธีมีกองเปนสองเหล่า |
พวกหนึ่งเจ้าของประเทศกันเขตร์ขัณฑ์ |
| ตั้งบนเนินต้นน้ำที่สำคัญ |
คอยป้องกันต้นทางข้างบรรพต |
| ทอดตพานผ่านลำนทีกว้าง |
ไปตั้งข้างฝั่งขวาเต็มหน้าหมด |
| วางป้อมดินเปนระยะไม่ละลด |
ชักปีกกามาจดบรรจบกัน |
| ยอดคิรีมีเต็นตัวแม่ทัพ |
คอยบังคับการยุทธสุดขยัน |
| ด้วยเห็นทั่วทุกลำเนาบนเขานั้น |
รู้เชิงชั้นปรปักษ์จะหักตี |
| โทรเลขรายตลอดจนยอดผา |
จะบัญชาอย่างไรได้ถ้วนถี่ |
| ปลูกเต็นผ้าหน้าค่ายรายโยธี |
ล้วนเสื้อสีแดงทั่วตัวพลไกร |
| ส่วนโยธีที่เปนฝ่ายปรปักษ์ |
มาอยู่พักค่ายตั้งฝั่งข้างใต้ |
| ตั้งป้อมรายชายคงคาเต็มหน้าไป |
ลากปืนใหญ่ขึ้นช่องจ้องจุดยิง |
| ทำตพานผ่านมหาสาคเรศ |
เจ้าของเขตรขัดใจมิได้นิ่ง |
| เชิงตพานรบพุ่งกันยุ่งจริง |
ทหารม้าฝ่าวิ่งวกอ้อมมา |
| ถึงหน้าเขาเจ้าพวกแดงยิงแย้งยุด |
อุตลุดเต็มทีที่หน้าผา |
| กองสเบียงเลี้ยงดูหมู่โยธา |
ก็จัดหาอยู่ข้างหลังกำลังทำ |
| บ้างตั้งหม้อต่อไฟใส่กระทะ |
ดูเอะอะวุ่นกันวันยังค่ำ |
| แต่ค่ายนี้ท่วงทีจะอดน้ำ |
เห็นจะจำเปนเพลียต้องเสียที |
| พลไกรใส่เสื้อน้ำเงินทั่ว |
ดูน้อยตัวกว่าพวกเจ้าของที่ |
| บ้านในป่าไปข้างหลังก็ยังมี |
เจ้าของหนีเข้าไพรไม่มีคน |
| ทั้งควันปืนควันเตาเข้าตาหู |
จนจามใหญ่ไม่รู้สักกี่หน |
| ถึงดินปืนฟืนหอมยอมเหลือทน |
ต้องรอจนธูปหมดจึงจดจำ |
| ทูลกระหม่อมทุกพระองค์ทรงตุ๋งตุ๋ง |
ดำเนินยุ่งทึ่งจนพ้นจะร่ำ |
| จนบ่ายควรจวนกลับจับเก็บกำ |
ลงห่อซ้ำเสด็จมาอย่าสงคราม |
| พ้นคิรีมีชายเฟือยเรื่อยไปหน่อย |
เรือเคลื่อนคล้อยเห็นประจักษ์ไม่พักถาม |
| ท่าถ้ำพระเปนระยะเนืองมาตาม |
จะขอข้ามไปไว้ว่าเมื่อมาชม |
| ต่อตอนนี้มีศิลาร่องน้ำกัด |
ท่าเปลี่ยนผลัดไปกว่าอย่างปางประถม |
| ที่เอนชายหลายอย่างบ้างแขงคม |
บางแห่งร่มบางแห่งแจ้งไม่แฝงบัง |
| พ้นหาดต่อกอตะไคร้ไปคุ้งหนึ่ง |
ก็พอถึงเขาตกน้ำง้ำขอบฝั่ง |
| เปนเขาค้อมอ้อมคุ้งไม่รุงรัง |
ศิลาตั้งหัวเขาเข้าเค้าเกวียน |
| จึงตั้งนามตามทึกเปนสำเหนียก |
ได้ใช้เรียกชื่อขานการอ่านเขียน |
| จะขอว่าวันหลังยังจะเวียน |
มาพากเพียรจดจำเรื่องถ้ำคู |
| ไปนิดหนึ่งถึงเวิ้งเปนเพิงยื่น |
ฟองน้ำยืนขึ้นไปเปนเช่นกับภู่ |
| คล้ายรูปงิ้วตุ๊กตาทาสีชู |
คล้ายรูปหลุยจินจู๊ในเรื่องจีน |
| เสียงโจทย์ถามตามกันสนั่นจ้า |
ว่าไหนพุตุ๊กตาเห็นแต่หิน |
| ตัวพุอยู่ที่ตรงไหนฤๅใกล้ดิน |
ไม่รู้สิ้นมุ่งมองตรองหาธาร |
| อิกคุ้งหนึ่งถึงตำแหน่งแก่งถ้ำผึ้ง |
น้ำเชี่ยวตึงดูดเรือเหลือสงสาร |
| ฝีพายถ่อย่อยันแสนกันดาร |
จนพ้นผ่านถึงวังจึงตั้งแจว |
| เขาน้ำผึ้งถึงน้ำซ้ำชโงก |
ดูสูงโกรกพรุนโพรงโปร่งเปนแถว |
| เห็นหลายช่องรองนับจับตามแนว |
มหดช่องแล้วถ้ำผึ้งถึงที่ปลาย |
| แลข้างล่างกว้างประมาณสักศอกหนึ่ง |
แต่สูงถึงสิบสองวาน่าใจหาย |
| ไม่ได้เพราะว่าชันนั้นมากมาย |
ไม่มีชายเชิงฝั่งตั้งบันได |
| ในคิรีนี้ไปไม่ไกลมาก |
น้ำตกจากถ้ำโว้งโพรงไศล |
| ปากช่องมองเห็นจนข้างใน |
ดูซึ้งใสเปี่ยมขังวังศิลา |
| เสียงครื้นครั่นลั่นพิฦกดังกึกก้อง |
คือน้ำตกตามปล่องห้องคูหา |
| ส่วนข้างนอกนิ่งแน่เห็นแต่ปลา |
ว่ายไปมาเหมือนในอ่างกระจ่างกาย |
| เปนน้ำเอ่อเท้อท้นล้นปากช่อง |
มาตกต้องกระพักตรงลงเปนสาย |
| สท้อนเขาลงในอ่างพร่างกระจาย |
แล้วเขาปลายลงข้างล่างทางลำธาร |
| ทางลดเลี้ยวเอี้ยวค้อมอ้อมไปซ้าย |
ฑิตรงปลายตกน้ำลำละหาน |
| สูงราวจักสี่ศอกบอกประมาณ |
ดูสอ้านสอาดขาวราวน้ำนม |
| ส่วนลำธารกว้างประมาณสักสองศอก |
ลึกเปนซอกไปในต้นไม้ร่ม |
| ยาวสิบห้าวาถ้วนควรจะชม |
มีไม้ล้มน้ำลอดตลอดมา |
| เหตุไฉนไม่แจ้งจึงแพลงพลิก |
เรียกพุพริกน่าเข็ดเผ็ดนักหนา |
| ที่ตรงข้ามตามหาดดาดศิลา |
ยาวสักสิบเส้นกว่าน่าอัศจรรย์ |
| เกาะตะไคร้แล้วก็ไปถึงท้ายแก่ง |
เรียกตำแหน่งน้ำโจนโชนเชี่ยวผัน |
| เสด็จลงเรือม่วงล่วงไปพลัน |
ที่นั่งใหญ่ไปทันไม่ห่างไกล |
| ไปพ้นแก่งแขวงขวาตรงหน้าเขา |
สูงไม่เบาปรุโปร่งโพลงไศล |
| เรียกว่าถ้ำน้ำโจนระอาใจ |
เข้าไม่ได้ไปหน่อยหนึ่งถึงน้ำซับ |
| ดูซึมออกซอกศิลามาหน่อยหนึ่ง |
ทำไมจึงเรียกพุเพียงสับปลับ |
| ไม่มีใครจะใคร่เห็นเปนที่ลับ |
ด้วยใกล้กับพุใหญ่เขาไม่ดู |
| พ้นตรงนี้ทีเห็นเหมือนเช่นท่า |
แต่เขาว่าห้วยน้ำโจนตะโกนกู่ |
| ยังไม่เห็นใจเต้นตลอดรู้ |
เสียงซู่ซู่กึกก้องท้องนที |
| โน่นแน่น้ำโจนใหญ่มิใช่หรือ |
เสียงอออืออึงกันสนั่นมี่ |
| เห็นประทับอยู่ที่หน้าพุวารี |
เรือที่นั่งทอดที่แพบวบลอย |
| เพ่งพินิจพิศดูที่ภูผา |
สายธาราขาวลอองเปนฟองฝอย |
| กว้างสักสิบวาได้มิใช่น้อย |
แต่ตกย้อยลงมายาวราวห้าวา |
| ไม่เว้นว่างพร่างพรายสายกระแส |
ดูเต็มแพร่เพียงแต่อย่างบางกับหนา |
| เปนสองตอนผ่อนชั้นกันลงมา |
สักแปดวาโดยกว้างที่ข้างบน |
| อาบตลอดมิได้ปลอดระยะว่าง |
เหมือนปากรางหว่างหลังคาเวลาฝน |
| แต่ชั้นรองสองข้างทางสายชล |
ตกทดท้นแรงกว่าที่หน้ามอ |
| ที่ปลายธารผ่านลงตรงสายเหนือ |
บ่าแผ่เพรื่อไปไม่เปนเช่นปากท่อ |
| น้ำกระทบตามคั่นหลั่นไหลออ |
เหมือนเอาอ่างวางต่อต่อกันขึ้นไป |
| ทั้งแคบกว้างย่อมใหญ่นับไม่ถ้วน |
รอธารทวนคึกคึกหาลึกไม่ |
| ถึงชง่อนตอนเสมอชั้นชไมย |
ก็เลยไหลตกตรงลงคงคา |
| แต่แยกทางวางจังหวะกะเปนสี่ |
กระทบที่แง่ชง่อนตามก้อนผา |
| ทีเปนอ่างบางแห่งแบ่งธารา |
ได้อาบพร่าแผ่ไปได้ก็มี |
| สายข้างใต้ไม่สู้กว้างแต่อย่างยิ่ง |
แรงจริงจริงโกรกตรงลงเต็มที่ |
| สักวาหนึ่งถึงอ่างรองก้องเกินดี |
จนวารีกระแทกท้นพ่นขึ้นไป |
| สูงกว่าศอกเปนละลอกกระฉอกฉาน |
ที่เชิงชานรับล่างอ่างใหญ่ใหญ่ |
| น้ำกระท้อนผ่อนเปนชั้นคั่นบันได |
จนตกในคงคาซ่ากระเซน |
| ที่ตรงกลางข้างบนชอบกลนัก |
เปนเพิงพักงามเอ๋ยไม่เคยเห็น |
| เปนถ้ำน้ำงามกระไรไหลเยือกเย็น |
ไปนั่งเล่นได้ข้างในไม่เปียกกาย |
| ที่หน้าถ้ำน้ำพรางอย่างมุลี่ |
กระจกคลี่แผ่นใหญ่ไม่ฉลาย |
| ถึงแดดร้อนซ่อนอยู่ในได้สบาย |
กระแสสายเสมือนรุ้งพุ่งอัมพร |
| ที่อ่างหน้าออกมาตื้นยืนเพียงข้อ |
มีแคร่ต่อพอสำนักหยุดพักผ่อน |
| ได้ชำระสระอินทรีย์สีกายกร |
แล้วจึงจรลงในอ่างข้างซ้ายมือ |
| อันวารีมิใช่ตื้นยืนเพียงอก |
ที่ล้นตกลงข้างใต้ใหญ่เบาหรือ |
| น้ำเชี่ยวคว้างเหมือนสีข้างจะฟัดครือ |
ต้องคอยดื้อดึงดันถึงยันกราน |
| ที่ชั้นล่างตรงกลางทางน้ำอาบ |
พอซึมซาบไปทั้งหน้าผาแผ่ผ้าน |
| แต่ต้นไม้นั้นไม่มีที่กันดาร |
ต้องคิดอ่านเล่นกรุดขุดมาเติม |
| คือต้นปรงกล้วยไม้ใบต่างต่าง |
เปนหลายอย่างซ่อมแปลงตกแต่งเพิ่ม |
| แต่คนทำเข้าทีดีกว่าเดิม |
ฉันนั่งเหิมฮึกใจในนาวา |
| พอรับสั่งว่าจะสรงฉันลงก่อน |
เที่ยววิ่งว่อนควักไขว่ไปหาผ้า |
| เสด็จขึ้นตามทางหว่างธารา |
ปีนหน้าผาจนต้องฉุดเกือบหลุดโครม |
| โผขึ้นไปได้เพียงอกจะหกหัน |
เพราะน้ำดันมาข้างหน้าสุดถาโถม |
| พลาดลงมาน้ำผ่าลงหัวโครม |
เผ่นกระโจมขึ้นไปได้ดีใจจริง |
| เที่ยวอาบเล่นเปนสุขสนุกสนาน |
จนถึงธารเที่ยวทุกคุ้งเดินหนุงหนิง |
| ไม่มีหนาวเลยสักนิดเหมือนปลิดทิ้ง |
เสียแต่วิ่งไปเนื้อเนื้อเจ็บเหลือหน |
| สายธาราว่ามากกว่าแต่ก่อน |
ฉันเด็กอ่อนจำไม่ชัดข้องขัดสน |
| เช่นท้องช้างอย่างเดียวเหนียวสกนธ์ |
รสระคนกร่อยฝาดไม่ขาดคง |
| เสด็จมาแต่เวลาห้าโมงถ้วน |
เล่นน้ำป่วนปั่นไปเหลือใหลหลง |
| จนเวลาสุริยาอัสดงค |
จึงได้วงเวียนกลับขึ้นพลับพลา |
| ดูตำแหน่งแห่งใดไม่ถ้วนถี่ |
ผัดพรุ่งนี้หน่อยหนึ่งจึงจะว่า |
| ปรอทร้อนที่ในเรือเมื่อขึ้นมา |
ผิดเวลาวานนี้ดิครีเดียว |
| แปดสิบเก้าเข้าขนาดไม่ขาดเหลือ |
เกือบไม่เชื่อจะใคร่เห็นเปนเหี่ยวเหี่ยว |
| ด้วยเหื่อไหลไปไม่ขาดประหลาดเจียว |
ขอเลิกเลี้ยวลงเปนจบสงบที ฯ |
