วันที่ ๑๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๕ ดร

บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๑๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๕

ทูล สมเด็จกรมพระนริศฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์เวร ๒ ฉบับลงวันที่ ๙ ธันวาคม กับฉบับลงวันที่ ๑๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๔ อันรวมมาในซองเดียว ๒ ฉบับนั้นแล้ว

๑) เวลาเมื่อลายพระทัตถ์มาถึงนั้น หม่อมฉันนั่งเล่นอยู่ที่เก้าอี้ยาวในสนามหญ้าหน้าเรือนเมื่อเวลาจวนพลบ และ​ได้ทราบว่าในเวลานั้นเองว่าถ้าจะตอบต้องส่งในค่ำวันนั้น แต่เวลาค่ำเขาปิดไฟมืดเขียนหนังสือไม่ได้ ก็เป็นอันพ้นวิสัยซึ่งจะเขียนจดหมายถวายตอบได้ทัน จึงได้แต่เอาการ์ดชื่อออกจากซองในกระเป๋าเสื้อ มาวางบนตักเขียนอย่างปู้ยี้ปู้ยำพอเต็มกระดาษการ์ดแล้วส่งไปในขณะนั้น ก่อนอ่านลายพระหัตถ์เวร ความที่เขียนก็จำกัดด้วยหน้ากระดาษการ์ด จึงเขียนแต่ข้อสำคัญ ซึ่งตัวหม่อมฉันกับลูกทุกคนได้ปรารภกันมาหลายวันว่า “นี่ปีนี้เราจะมิได้ถวายพรวันประสูติ เสด็จอาหรือ” จึงเขียนถวายพรวันประสูติพระชันษาครบ ๗๙ ปีไปในการ์ดนั้น และเพิ่มถวายในจดหมายนี้ขอให้ทรงเจริญพระชนม์สุขสถาพรยั่งยืนต่อไปให้ช้านานอย่างยิ่งเทอญ หวังว่าการ์ดที่ได้ส่งไปแล้วจะไปถึงทันวันกำหนด

๒) หม่อมฉันนึกความสำคัญขึ้นอีกข้อ ๑ ซึ่งรู้ไม่ทันเขียนลงในการ์ด ต่อเวลาค่ำลูกเธอจึงบอกว่าคุณโตฝากปลาแห้งปลาสลิด “กับนมวัวตราหมีหลายกลัก” มาให้ด้วย ก็ปลาแห้งกับปลาสลิดนั้นเป็นของที่คุณโตเคยฝากมาให้แต่ก่อนเนืองๆ ดูเหมือนถ้าเธอพบที่เนื้อดีมีเมื่อใด เธอเป็นคิดถึงหม่อมฉันเสมอก็ว่าได้ แต่นมวัวตราหมีนั้นเป็นของแปลก เธอเพิ่งฝากมาให้ในครั้งนี้ หม่อมฉันนึกว่าเธอคงรู้ว่าเป็นของเฉพาะสำหรับกับ​อนามัยของตัวหม่อมฉัน เกรงจะขาดแคลนเธอจึงหาส่งมาให้เพราะเป็นห่วงด้วยอีกสถานหนึ่ง หม่อมฉันจึงขอบใจเธอยิ่งขึ้นอีกสถานหนึ่ง ขอได้โปรดตรัสบอกคุณโตด้วย

ที่น้ำนมตราหมีเกี่ยวกับหม่อมฉันนั้น อยู่ข้างเป็นเรื่องยืดยาวพอจะทูลบรรเลงได้ หม่อมฉันไปติดกินน้ำนมวัวสดมาตั้งแต่ไปยุโรปครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๔ เวลาตื่นนอนเช้าคงกินน้ำนมสดเจือกาแฟบ้าง เต็มจอกแก้วขนาดใหญ่วันละจอกเป็นนิจ ถ้านับเวลาแต่กินนมสดมาก็ได้ ๔๘ ปีมาแล้ว แต่เมื่อกลับมาถึงเมืองไทยหานมที่รสดีหรือไว้ใจในความสะอาดไม่ได้เหมือนน้ำนมวัวในยุโรป หม่อมฉันจึงซื้อนมกลักอย่างเหลวที่มาจากยุโรปมากินเสมอ ครั้นถึงสมัยหญิงเหลือเป็นอุปัฏฐาก ดูเหมือนวันหนึ่งหม่อมฉันมีอาการท้องเสีย โทษกันว่าเป็นเพราะนมวัวที่กินในวันนั้น หญิงเหลือเธอปรารภว่านมกลักอย่างเหลวนั้นฝรั่งทำหลายเจ้า รสและธาตุต่างกัน เพราะหม่อมฉันกินสำส่อน ถูกอย่างไม่ชอบกับธาตุท้องจึงเสีย เธอสังเกตเห็นนมกลักตราหมีชอบกับธาตุของหม่อมฉัน จึงหามาให้กินเป็นนิจแต่นมตราหมีอย่างเดียว ตั้งแต่ยังอยู่ในกรุงเทพฯ ครั้นออกมาอยู่ปีนังนมตราหมีก็หาได้ง่าย เพราะชาวปีนังก็ชอบกินกันมาก มาจนถึงสมัยเมื่อเตรียมสงครามคราวนี้ รัฐบาลเขาประสงค์จะ​ป้องกันมิให้เกิดอัตคัดอาหารในเวลาเกิดศึก เขาตั้งข้อบังคับให้บรรดาห้างที่ขายอาหารอันจำเป็นที่มนุษย์ต้องบริโภค เขานับนมกลักอยู่ในอาหารพวกนั้นด้วย ให้สะสมอาหารมีสำรองไว้ไม่ต่ำกว่าอัตราที่รัฐบาลกำหนด และให้ขายแต่แก่ผู้ซื้อไปบริโภคจริง ๆ ด้วยเกรงจะมีผู้ซื้อเอาไปกักไว้ขึ้นราคาขายเมื่อยามขาดแคลน ถึงให้ทำบัญชีชื่อผู้ซื้อไว้ที่ห้าง และยอมขายให้แต่เพียงปริมาณที่จะต้องบริโภค หญิงเหลือลงชื่อและได้รับอนุญาตให้ซื้อนมตราหมีมาพอบริโภคได้เดือน ๑ แล้วต้องไปซื้อใหม่

การศึกมากระทั่งถึงปีนังเมื่อวันที่ ๘ ธันวาคม ในเวลาฉุกละหุกนมตราหมีเป็นอันตรธานในท้องตลาด ก็เหลืออยู่ราว ๒ โหลพอหม่อมฉันจะกินต่อไปได้จนสิ้นเดือนธันวาคม พวกลูกพากันวิตก หม่อมฉันบอกว่านมไม่มี กินข้าวต้มก็แล้วกัน เคยกินมาแต่เด็กแต่เล็กเป็นไรไป แต่เดชะบุญในวันต่อมาคนรับใช้ไปเที่ยวหาซื้อนมตราหมีจากชาวตลาดมาได้ครั้งละสี่กลักห้ากลักบ้าง จึงได้กินมาเสมอไม่ขาดแคลน และยังมีสำรองอยู่บ้างจนบัดนี้ นมกลักที่คุณโตฝากมาก็คงเข้าในของสำรอง จะขยายอายุนมวัวที่เป็นอาหารของหม่อมฉันให้มียืดยาวต่อออกไปอีก

​๓) จะทูลย้อนถึงลายพระหัตถ์เวรฉบับลงวันที่ ๒ ธันวาคมก่อน เรื่องจะได้ต่อกับลายพระหัตถ์เวรฉบับลงวันที่ ๙ กับฉบับลงวันที่ ๑๖ ธันวาคม ซึ่งมาถึงพร้อมกันในคราวนี้ ลายพระหัตถ์เวรฉบับลงวันที่ ๒ ธันวาคม มาถึงหม่อมฉัน ณ วันศุกร์ที่ ๕ เดือนนั้นตามเคย ในลายพระหัตถ์ฉบับนั้นตรัสถามหม่อมฉันถึงเรื่องเมืองเชลียง ซึ่งหม่อมฉันช่ำชองอยู่แก่ใจ พอรุ่งขึ้นก็เขียนจดหมายถวายตอบ ขึ้นต้นว่าด้วยอธิบายเรื่องเมืองเชลียง เขียนไปถึงวันอาทิตย์ที่ ๗ พอได้ยินข่าวเกิดสงครามในเมืองไทยก็เสียสมาธิ ต้องหยุดเขียนในวันนั้น แต่ได้เขียนไว้จวนจะสิ้นเรื่องอยู่แล้ว ต่อมาถึงวันจันทร์ที่ ๘ การสงครามเดินต่อมาถึงเมืองปีนัง เป็นโกลาหลพ้นวิสัยที่จะเขียนจดหมาย หม่อมฉันทนอยู่ที่ซินนามอนฮอล ๓ วัน ถึงวันที่ ๑๑ ธันวาคม ก็ต้องทิ้งถิ่นหลบภัยไปอยู่ที่อื่น และอยู่ที่นั่นต่อมาเกือบถึง ๓ เดือน เพิ่งกลับมาอยู่ซินนามอนฮอล เมื่อวันอังคารที่ ๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๔

หญิงพูนเธอรู้ว่าเครื่องแก้รำคาญของหม่อมฉันมีแต่เขียนหนังสือกับอ่านหนังสือ อุตส่าห์เอาลายพระหัตถ์เวรฉบับลงวันที่ ๒ ธันวาคมนั้นกับร่างตอบที่ยังค้างติดไปด้วย เอาไปวางไว้ตรง​หน้าที่บนโต๊ะเขียนหนังสือแลเห็นอยู่ทุกวัน แต่เมื่อตอนแรกย้ายไปเป็นเวลาเขารบกันอยู่ใกล้ๆไม่มีใจจะคิดถึงเขียนจดหมายถึงใคร ๆ ครั้นต่อมาถึงสมัยเมื่อนับว่าไม่มีการรบพุ่งในเมืองปีนังแล้ว ก็ได้ยินว่าการคมนาคมของคนสามัญในระหว่างกรุงเทพฯ กับเมืองปีนังปิด จะเขียนจดหมายเวรก็ส่งถวายไม่ได้ จึงต้องเลยเฉยต่อมาอีก แต่หญิงพูนเธอว่าเมื่อลายพระหัตถ์เวรของเสด็จอามาถึงได้ ถ้าหม่อมฉันเขียนตอบเก็บไว้อย่างเช่นเสด็จอาทรงเขียน บางทีจะมีโอกาสส่งไปถวายได้บ้างดอกกระมัง หม่อมฉันเห็นชอบด้วยจึงเขียนจดหมายเวรฉบับนี้ จะส่งไปถึงพระหัตถ์ได้เมื่อใดก็แล้วแต่บุญกรรม

๔) เมื่อหม่อมฉันกลับมาอยู่ซินนามอนฮอลแล้ว เห็นร่างเรื่องเมืองเชลียงค้างอยู่ จะส่งไปถวายก็ไม่ได้ จะทิ้งเสียก็เสียดายด้วยเขียนไว้มากแล้วจึงแต่งแปลงเป็นนิทานโบราณคดี หม่อมฉันจึงให้คัดส่งมาถวายกับจดหมายฉบับนี้สนองลายพระหัตถ์เวรฉบับลงวันที่ ๒ ธันวาคม แต่เมื่อเขียนทูลสนองความข้ออื่นต่อไป เกิดรู้สึกตัวว่าความที่เริศร้างมิได้สนองลายพระหัตถ์มาเสียถึง ๔ เดือน ปัญญาออกเรื้อ คิดค้นข้อความต่าง ๆ ยังมิใคร่จะออก ขอประทานงดสนองความในลาย​พระหัตถ์ฉบับที่ ๒ จนฝึกปัญญาให้หายเมื่อยมึนเสียก่อน จึงจะทูลในจดหมายเวรฉบับอื่นต่อไป

ทูลบรรเลง

๕) หม่อมฉันได้เห็นการประหลาดถึงหูผึ่งอย่าง ๑ ซึ่งไม่ได้เคยเห็นมาแต่ก่อน แม้ใครมาเล่าให้ฟัง ถ้าเป็นแต่คนอย่างพอดีพอร้ายก็จะไม่เชื่อ นี่ได้เห็นด้วยตาตนเอง ทั้งด้วยตาเปล่าและด้วยส่องด้วยแว่นขยายดู ทั้งผู้อื่นในครัวเรือนแม้จนเด็กเล็กก็ได้เห็นด้วยกันหมด ได้ดูถึง ๔–๕ วันจึงต้องเชื่อ การประหลาดนั้นคือมดรบกัน มิใช่กัดกัน เพราะยกมารบกันฝ่ายละตั้งหลายพันและรบกันเป็นกระบวนยุทธ์เหมือนอย่างได้ฝึกหัดซักซ้อมกันไว้ จะลองพรรณนาเล่าถวายต่อไป

ที่บ้านซึ่งหม่อมฉันหลบภัยไปพักอยู่ มีมดดำอยู่ตามต้นไม้และในพื้นดินมาก วันหนึ่งในเวลากำลังแล้งอยู่ข้างร้อนจัด เวลาค่ำมีมดดำกอง ๑ ปริมาณเห็นจะถึงสองสามพันตัว ไต่ขึ้นทางหลังเรือนไปมั่วสุมประชุมกันอยู่ในห้องข้างด้านหลัง พอรุ่งขึ้นเช้าก็มีมดดำอีกกอง ๑ จำนวนปานๆ กันกับพวกก่อนขึ้นทางข้างหน้าเรือนเข้าในห้องทางด้านหน้า มาปะทะพวกขึ้นทางข้างหลังเรือนที่ตรงประตูต่อห้องหน้ากับห้องหลัง รบกันที่ตรงหน้าช่องประตู ที่สังเกตเห็นว่ามันมีกระบวนยุทธ์นั้น เพราะ​มันไม่ตรงเข้ากัดกันชุลมุนไปหมด ให้รี้พลโดยมากตั้งอยู่ข้างหลังเหมือนกันทั้ง ๒ ฝ่าย ดูเหมือนจะให้แต่ตัวนายหรือทหารเสือเข้าสู้กันตัวต่อตัวเป็นคู่ๆ ในสมรภูมิ ซึ่งมันปล่อยไว้เหมือนสนามรบอยู่กลาง พวกมดนักรบเดินรายเข้าไปแต่ตัวทั้ง ๒ ฝ่าย ดูราวกับมันจะมีวิธีปรับคู่กันอย่างไรอย่างหนึ่ง เมื่อเดินเข้าไปเจอะกัน ถ้ามิใช่คู่ปรับพอดูหรือดมกันแล้วก็หลีกกันไป ถ้าเจอะคู่ปรับก็ตรงเข้าเกาะกัดกันตัวต่อตัว สู้กันอยู่ช้านานจนข้างหนึ่งตายจึงเลิก น่าจะมีที่หนีบ้าง แต่สังเกตไม่เห็น รบกันแต่เช้าไปจนบ่ายหยุด ต่างพวกต่างถอยออกไปนอกเรือน เหลือแต่ศพมดที่ตายทิ้งเกลื่อนอยู่ในสมรภูมิ ได้ลองให้ทิ้งไว้อย่างนั้น ดูว่ามันจะทำอย่างไรกัน พอเข้าไปดูไม่เห็นมีศพมดเหลืออยู่ จึงสันนิษฐานว่าต่างพวกคงให้มาเก็บศพพวกของมันไป ได้เห็นรบกันที่สนามในเรือน ๒ วันแล้วหยุดไป เว้นไปอีกสองวันมันเปลี่ยนไปรบกันที่อื่นในเรือนนั้นอีก นับวันรบได้ถึง ๕ วัน จึงเห็นว่าประหลาดนักหนา ลองคิดดูว่ามันรบกันด้วยเหตุใด เห็นว่ามูลเหตุน่าจะเกิดด้วยมดทั้ง ๒ พวกนั้นต่างประสงค์จะย้ายที่อาศัย เพราะเห็นดินฟ้าอากาศวิปริตอย่างใดอย่างหนึ่ง ต่างอยากขึ้นไปอาศัยบนเรือนแต่พวกของตัวเหมือนกัน จึงเกิดวิวาทด้วยแย่งที่อาศัยนั้น

​๖) ทำพิธีเปลี่ยนปีใหม่นี้อยู่ข้างลำบาก ด้วยเมื่อวันที่ ๑ มกราคม อยู่ในระหว่างฉุกละหุก ครั้นต่อมาถึงวันที่ ๑ เมษายนจะทำพิธีวันนั้นดูก็ไม่มีหลัก เพราะจะเป็นประเพณีอย่างเก่าก็มิใช่อย่างใหม่ก็มิเชิง จึงตกลงกันว่าจะทำเมื่อวันสงกรานต์พร้อมกับพวกไทยชาวปีนังเขายังทำกันอยู่เป็นนิจ เมื่อวันที่ ๑๒ เมษายน หม่อมฉันนิมนต์พระบรรดามีมารับบาตร ๘ รูป ที่ตำหนักพระองค์หญิงประเวศก็ทำเช่นนั้นเหมือนกัน ถึงวันที่ ๑๓ กำหนดให้พระองค์หญิงฯ กับพวกลูกหลานรดน้ำหม่อมฉัน หม่อมฉันนั่งให้รดอย่างอาบน้ำตามแบบโบราณ เพราะเห็นว่าปีนี้อายุเข้า ๘๐ ปีแก่เฒ่าควรรับรดน้ำอย่างนั้นได้ ถึงเวลาเที่ยงเลี้ยงข้าวแช่ แต่กินด้วยกันเพียงในครัวเรือนเหมือนเวลาปรกติและจัดส่งเครื่องข้าวแช่ไปถวายพระองค์หญิงฯ เสวยที่ตำหนักของเธอด้วย ที่หม่อมฉันได้ทำพิธีปีใหม่ขอถวายส่วนกุศลอันมีในพิธีนั้น แด่พระองค์ท่านกับทั้งพระญาติขอให้มีความสุขสถาพรตลอด พ.ศ. ๒๔๘๕ นี้เทอญ.

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด