วันที่ ๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๕ น (๒)

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๗ พฤษภาคม ๒๔๘๕

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ฯ ทราบฝ่าพระบาท

อภิปราย

๑. หนังสือเวรค้างอยู่ ๒ ฉบับส่งไม่ทัน ควรจะวุ่นในข้อนั้นแต่ไปวุ่นคิดถึงฝ่าพระบาท ว่าจะมีภัยอย่างไรบ้างหรือไม่ แต่ครั้นได้ทราบว่าคนไทยที่ปีนังไม่มีใครต้องภัยอย่างไรแม้แต่คนเดียวก็เบาใจ รวมทั้งได้ทราบข่าวว่าหนังสือเวร ๒ ฉบับซึ่งค้างอยู่นั้นก็ได้ทรงรับแล้วด้วยจึงเป็นเหตุให้เกิดย่ำใจ ทำให้เขียนหนังสือเวรมาถวายอีกในบัดนี้

ย้อนหลัง

๒. รามเกียรติ์ของพระเจ้ากรุงธนบุรี ได้อ่านต่อไปในตอนหลังเป็นบทว่าความ ที่จริงบทนั้นเป็นบทปล่อยม้าอุปการ ​เห็นได้ว่าแต่งทีหลังจึงสับกันดังนั้น และในบทว่าความนั้นแบ่งเป็นบทใครก็ใคร ไม่เป็นเพลงยาวอย่างบทปล่อยม้าอุปการ เว้นแต่ “เมื่อนั้น บัดนั้น” ไม่เป็นยศ เขียนเป็น “บัดนั้น พระอวตารผู้ชาญไชยศรี” ก็มี ที่จริงเมื่อนั้นบัดนั้นถึงเวลาก็พูดไม่ควรจะเอาไปปรับเป็นยศตัวดีตัวเลว แต่ของเราไม่ว่าอะไรในที่สุดก็เอาไปปรับเข้ากับยศทั้งนั้น เป็นเรื่องน่าขัน

ได้พิเคราะห์กลอนเก่าๆ เห็นกลอนต้นจะมีกี่พยางค์ก็ได้ แต่คงไม่น้อยกว่าสองพยางค์ ส่วนกลอนหลังนั้นต้องเป็นหกพยางค์ และต้องเป็นคำเต็มชนิดที่เรียกว่า “ครุ” หากจะเป็นเจ็ดเป็นแปดไปก็เป็นด้วยคำกล้ำ ซึ่งตามภาษามคธเรียกตัวหน้าว่า “ลหุ” ที่มาพูดกันว่า “กลอนหก กลอนเจ็ด กลอนแปด” นั้นหลง เดี๋ยวนี้ยาวจนถึงสิบสองพยางค์ก็มี กรมพระนราธิปทรงเขียนบทละครแยกกลอนหนึ่งเป็นสามตอน ในการที่ทรงทำดังนั้นก็เพื่อจะไม่ให้คนร้องตัดคำเอาเอง แต่คนซึ่งแต่งกลอนทีหลังคิดว่าแบบต้องเป็นเช่นนั้น ก็มาแบ่งเขียนกลอนเป็นสามระยะ นั่นก็คือหลง เคยได้ยินพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าตรัสเล่า ว่าพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงแต่งกลอนว่า “กลางวันก็ใช้กลางคืนก็ใช้นั่งยามตามไฟอยู่ไม่ได้จึ่งหนีมา” ว่าคนร้องๆ ไม่ได้คิดว่าเป็นสองกลอน คือ “กลางวันก็ใช้​กลางคืนก็ใช้ นั่งยามตามไฟอยู่ไม่ได้จึงหนีมา” ถ้าเป็นสองกลอนอย่างที่นึกแล้วคนร้องๆ ไม่ได้นั้น “ผิดมนุษย์ม้วย” กลอนต้นก็แปดพยางค์ กลอนหลังก็สิบพยางค์ ควรจะร้องได้ แต่เขาแต่งกันเป็นสิบสองพยางค์มากกว่าเสียอีกยังร้องได้ แต่ถ้าเป็นกลอนเดียวสิบแปดพยางค์แล้วร้องไม่ได้จริง

กลอน “พระไชยเชฐฤทธิไกร” จำเขามาได้บ้าง มีคนว่า พระเจ้ากรุงธนบุรีแต่ง สำเนากลอนเป็นดังนี้

ฝ่าพระบาททราบหรือไม่ว่าจริงหรือไม่จริง เมื่อพิจารณาดูก็เห็นผิดกับที่ว่าพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงแต่งไปมาก ถ้าหากว่าเป็นปกติก็จะต้องเป็นเก่ากว่านั้น เว้นแต่จะทรงแกล้งแต่งให้เหิรเห่อ แต่จะว่าผิดอะไรไม่ได้ทั้งนั้น ถ้าจะว่าได้ก็เพียงแต่ว่าผิดไปจากที่เขาแต่งกันเท่านั้น

๓. ตามที่ตรัสว่าศัพท์ซึ่งยังไม่รู้เห็นจะมีอีกมาก ข้อนี้เป็นไปในศัพท์ “บริเวณ” เห็นไม่มีทางใดจะดีกว่าทางพระปลงอาบัติ ว่าจะสำรวมระวังต่อไป ได้แก่สิ่งซึ่งได้ทำไปแล้ว

​๔. เคยมีความเห็นมาถวาย ว่า “ลูกขุน” นั้นจะมิต้องเจ้าเป็นหรือ แต่พระอนุมานคิดเดาไปอย่างหนึ่งว่าจะมาแต่คำจีนว่า “ลกกุน” คือเสนาหกตำแหน่ง เดาเข้าทีมาก จึงนำความมากราบทูล

๕. เคยทรงพระปรารภถึงการเรียกอุตตราสงค์ว่าจีวร เกล้ากระหม่อมรับอาสาจะเรียนถามสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ก็ได้ถามแล้ว ท่านมีหนังสือมาให้ว่ากระนี้

“สังฆษฏิ แปลว่าผ้าทาบ คือซ้อน ๒ ชั้น เป็นผ้าห่มนอนอุตตราสงค์ แปลว่าผ้าพาดบ่าซ้าย เป็นผ้าห่มทั่วไป เช่นในการทำสังฆกรรมเป็นต้น อันตรวาสก แปลว่าผ้าอยู่ข้างใน เป็นผ้านุ่ง ถ้าแยกเรียกก็เรียกอย่างนี้ เช่นพระอุปสัมปทาจารย์ บอกบาตรจีวรว่า อยนฺเต ปตฺโต ฯลฯ ถ้าเรียกรวมก็เรียกจีวร เช่น ติจีวรํ แปลว่า ผ้า ๓ ผืน ดังในคาถาปริกขาร ๘ ว่า

เช่นพูดกันว่า หีบผ้า ตู้ผ้า เป็นต้น ซึ่งมีผ้าต่างๆ รวมอยู่ในตู้นั้นๆ”

​ข่าว

ในระหว่างที่ส่งหนังสือเวรมาถวายไม่ได้นั้น มีคนตายไปหลายคนซึ่งลางคนฝ่าพระบาทจะเอาพระทัยใส่อยู่มาก ทั้งได้รับใบดำกับอื่นๆ ด้วย คือ

ก–เจ้าพระยาธรรมธิกรณ์ ตายวันที่ ๒๓ มกราคม เป็นโรคเส้นโลหิตในสมองแตก (อย่างไทยก็ว่าเป็นลมอัมพาต) อาบน้ำศพที่ตึกท่านอยู่ แต่จะเอาศพไปตั้งที่ตึกหอนั่ง ได้ไปเห็นแต่การอาบน้ำศพ ส่วนการตั้งศพนั้นได้ไปเห็นต่อเมื่อมีการทำบุญ ๗ วัน โกศตั้งบนแท่นแว่นฟ้าสองชั้นประกอบลองมณฑป มี “ฉัตรเครื่อง” ตั้งสามด้านสิบคัน

ข–หญิงจามเทพี ยุคล ลูกองค์ชายกลาง (เฉลิมพล) หญิงเฉลิมเขตรเลี้ยงไว้ ไปจมน้ำหรือจมโคลนตายที่วัดหน้าต่างนอก อำเภอบางไทร แขวงกรุงเก่า เขาเผาศพกันที่วัดนั้น หญิงเฉลิมเขตรก็บอกมา แต่ไม่ได้ไปเพราะไกลนัก

ค–หญิงน้อย (กัลยางคสมบัติ) ลูกสาวกรมพระจันทบุรีที่แต่งงานไปกับชายมุรธาภิเศก โสณกุล คือคนที่ให้สมุดฝีมือช่างสมัยใหม่ แล้วฝ่าพระบาทตรัสเรียกเอาสมุดมาทอดพระเนตรนั้น เข้าใจว่าตายวันที่ ๔ กุมภาพันธ์ ว่าเจ็บในกระเพาะอาหาร เขาจะเผาศพกันที่วัดไตรมิตรวันที่ ๑๒ ในเดือนนั้นก็ได้ไปเผา

​ฆ–หญิงสมทรง ในกรมอดิศร แต่งงานไปกับชายโอ่ง (นิกรเทวัญ) ตายวันที่ ๑๒ กุมภาพันธ์ ที่โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ ว่าเป็นโรคเนื้องอกในสมอง เขาจะเผาศพกันที่วัดไตรมิตรวันที่ ๒๘ ในเดือนนั้นก็ได้ไป

ง–เจ้าพระยาสุรสีห์ เห็นหนังสือพิมพ์ว่าตายที่เมืองลับแล จะเป็นวันไรไม่ได้กล่าว แต่ในเดือนมีนาคมนั้นเป็นแน่ ว่าเผาศพเสร็จแล้วด้วย เจ้าพระยาสุรสีห์นั้นเงียบชื่อไปนาน จนสำคัญว่าตายแล้วพวกเดียวกับพระยาธรรมศาสตร์ แต่ให้รู้สึกใจคอไม่ดีด้วยเป็นคนปีเดียวกัน เมืองลับแลนั้นได้เคยสังเกต ถ้าหากจะอยู่ที่นั่นอย่างเงียบๆ ก็ดีมาก

จ–พระยาภาณุพันธ์ (เจ้ากรมเวก ลูกคุณอ่ำ ปาลกวงศ์ พระพี่เลี้ยง) ตายวันที่ ๕ มีนาคม เขาว่าเป็นโรคดีท้น

ฉ–องค์หญิงผ่อง สิ้นพระชนม์วันที่ ๑๒ มีนาคม ประชวรพระโรคชรา รุ่งขึ้นวันที่ ๑๑ เชิญพระศพออกไปที่หออุเทศทักษิณา

ช–หลวงวิจิตรพัตราภรณ์ (เพี้ยน แสงรุจิ) เจ้าของวิวิธภูษาคาร เขาบอกจะเผาศพที่วัดไตรมิตร ณ วันที่ ๑๙ มีนาคม ตายตั้งแต่วันที่ ๕ ธันวาคม (พ.ศ. ๒๔๘๔) ที่โรงพยาบาล​จุฬาลงกรณ์ หากไม่ทราบว่าเป็นโรคลำไส้พิการ ได้ไปเผาตามที่เขากำหนดมาให้

ซ–หม่อมเจ้าวิบุลย์สวัสดิวงษ์ สวัสดิกุล เขาบอกมาว่าจะเผาศพที่วัดมกุฎกษัตริย์ วันที่ ๒๙ มีนาคม ก็ได้ไปตามที่เขาบอกกำหนดมา เธอเป็นอะไรตาย และตายเมื่อไรย่อมทรงทราบอยู่แล้ว

ฌ–หม่อมราชวงศ์เสงี่ยม สวัสดิวัตน์ (แม่ท่านชิ้น) ตายวันที่ ๒๓ มีนาคม ไม่ทราบว่าเป็นโรคอะไร เขาบอกกำหนดมาว่าจะเผาศพที่วัดไตรมิตรวันที่ ๒๖ มีนาคม ก็ได้ไปเผาศพตามที่เขาบอกมา

ญ–หม่อมสมบุญ จรูญโรจน์ ณ อยุธยา ในกรมหมื่นจรัสพรตายเมื่อวันที่ ๑๖ มีนาคม หม่อมเจ้าประสิทธศักดิลูกชายมาบอกว่าจะเผาศพที่ภูเขาทองวัดสระเกศ วันที่ ๒๖ เมษายน เกล้ากระหม่อมก็เห็นว่าดี เพราะเอาศพไปไว้ที่นั่น ศพอยู่ที่ไหนก็เผาที่นั่น เกล้ากระหม่อมรับกับเธอว่าจะไป แต่เผอิญหกล้มป่วยไปเสียไปไม่ได้ เป็นเคราะห์ดีที่กระดูกไม่หัก เป็นแต่ขัดไปทางตำหระขวา อีกสองสามวันก็หายไม่ต้องทรงพระวิตก

​๕. สำนักพระราชวังก็ส่งหมายมาให้หลายฉบับ คือ

ก–หมายฉลองรัฐธรรมนูญ วันที่ ๑๑ ธันวาคม (พ.ศ. ๒๔๘๔ เข้าใจว่างานนี้เลิก)

ข–สรงน้ำและสดับปกรณ์ผ้าคู่ ในการขึ้นปีใหม่ ดูทีเป็นสดับปกรณ์ในอุโบสถ ไม่เป็นหอพระนาก วันที่ ๑ มกราคม

ค–เซ่นพระป้าย บนพระที่นั่งอัมพรสถาน วันที่ ๑๕ กุมภาพันธ์ (คิดดูเห็นได้แก่วันตรุษจีน)

ฆ–มาฆบูชา ที่วัดพระแก้ว วันที่ ๑ มีนาคม

ง–ทักษิณานุปทานในงานพระราชพิธีรัชมงคล ที่พระที่นั่งอมรินทร์ วันที่ ๑ มีนาคม แต่ตัดการสวดมนต์กับเทศน์เพื่อให้เวลาสั้น (งานตอนนี้บอกแต่ผู้ที่ควรบอก ไม่ได้มีหมายกำหนดการให้คนรู้ทั่วไป)

จ–พระราชพิธีรัชมงคล ที่พระที่นั่งอมรินทร์ วันที่ ๒ มีนาคม ให้แต่เจ้าพนักงานเลี้ยงพระ คณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์เข้าไปต่อเวลาเที่ยง ตัดสวดมนต์เพื่อให้เวลาสั้นเหมือนกัน (งานตอนนี้มีหมายกำหนดการออกตามเคย)

ฉ–เปลื้องเครื่องพระแก้ว วันที่ ๒ มีนาคม

​ช–สรงพระศพพระองค์เจ้าผ่องที่ตำหนัก แล้วเชิญพระโกศออกไปตั้งที่หออุเทศทักษิณา วันที่ ๑๒ มีนาคม

ซ–ให้ในพระราชสำนักไว้ทุกข์ถวายพระองค์เจ้าผ่อง ๗ วัน

ฌ–สังเวยพระสยามเทวาธิราช วันที่ ๑๗ มีนาคม

ญ–พระราชกุศล ๗ วัน ที่พระศพพระองค์เจ้าผ่อง ณ หออุเทศทักษิณา วันที่ ๑๘ มีนาคม

ฎ–เปิดพระบรมรูปฉัฐมราชานุสรณ์ที่สวนลุมพินี วันที่ ๒๗ มีนาคม

ฏ–วันที่ระลึกมหาจักรี วันที่ ๖ เมษายน กำหนดให้ไปที่ปราสาทพระเทพบิดร และปฐมบรมราชานุสรณ์

ฐ–สมเด็จพระพันวัสสาเสด็จไปประกอบการพระราชกุศลที่วัดราชาธิวาส วันที่ ๑๓ เมษายน (สงกรานต์วันต้น)

ฑ–รัฐพิธีพืชมงคล ทำที่วัดพระแก้ว วันที่ ๒๔ เมษายน

งานเหล่านี้ที่มีหมายกำหนดการซึ่งเขาส่งมาให้หลายฉบับ ก็ได้แบ่งส่งมาถวายเพื่อทราบฝ่าพระบาทตามเคย ที่ไม่ได้หมายกำหนดการก็ไม่ได้ส่ง เป็นแต่กราบทูล

​เรียน

๗. “โอฆบุรี” คือเมืองพิจิตรเก่าหรือไม่ใช่ คำ “โอฆ” เข้าใจว่าหมายเอาบึงสีไฟ “เมืองพิจิตร” เข้าใจว่าเป็นชื่อเมืองใหม่ซึ่งย้ายมาตั้งอยู่ที่คลองเรียงถูกหรือไม่ ถ้าถูกอย่างนั้นเมืองพิจิตรเก่าก็ควรยืนเรียกอยู่ว่า “โอฆบุรี” ไม่ควรจะเรียกว่าเมืองพิจิตรเก่า

๘. “เมืองธาราบริวัต” (หรือ–วัติ–วัตร อะไรก็ไม่ได้สังเกต) อยู่ที่ไหน สังเกตชื่อดูเป็นใหม่ อันธรรมดาตั้งเมืองใหม่ก็ต้องยกหมู่บ้านซึ่งยกขึ้นนั้นเดิมชื่อบ้านอะไร.

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด