วันที่ ๓๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๕ น

​๒๘/๘๕

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๓๐ ธันวาคม ๒๔๘๕

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

บรรเลง

๑) ที่แปล “โมหะ” ว่าหลงนั้นสงสัยมานานแล้ว กลัวจะผิดหลงทางกับหลงเมีย ผิดกันเป็นกองสองกอง จึงปรึกษากับสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ ท่านจึงตัดสินอย่างที่กราบทูลมาแล้ว

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์นั้นท่านชอบกล ความชอบกลของท่านนั้นเป็นไฉน จะกราบทูลให้เข้าพระทัย คือท่านไม่เชื่อว่าคำแปลภาษามคธจะถูกไปทุกคำ เช่นคำ “สัมผัปลาปวาท” แปลกันว่าพูดโปรยเสียซึ่งประโยชน์ (เจ้านายว่าพูดถึงฝรั่งรบกัน) ท่านกลัวจะแปลผิดเพราะเขาจะให้ไปลงนรก แต่ท่านเห็นว่าโทษไม่ถึง

สีมาต่างๆ เกล้ากระหม่อมก็ได้ถามท่าน ลางอย่างท่านก็บอกว่าท่านไม่เข้าใจ อะไรพูดเป็นประโยชน์ๆ เมื่อได้คำสงสัยของท่านมาก็มาเปิดดูพจนานุกรมก็แปลเลือนๆ จับหลักได้คำหนึ่งว่างัวร้องต่อกัน ๔ ตัว งัวก็ร้องไม่ดังนักที่กะว่าโยชน์หนึ่ง ๔๐๐ เส้นเห็นจะมากไป

​ฝ่ายท่านเจ้าแจ่ม (พระสาสนโสภณ) ถามอะไร ท่านก็บอกว่าท่านไม่รู้ คงเป็นด้วยปัญหาของเรานั้นเหลือรับ

กราบทูล

๒) ที่กราบทูลว่าการเซ็นชื่อถวายพระพรปีใหม่ จะเสด็จไปเมื่อไรก็ได้ ไม่จำเป็นต้องไปในเวลาที่กำหนดนั้น แปลว่าได้เคยมาแก่ตัวแล้ว ไปนอกเวลาไม่ต้องเบียดกันเซ็น ทั้งเขาก็รับรองดีด้วย

๓) ตรัสบอกถึงยาถ่ายเยี่ยว ไม่เคยทราบเลย แต่ไม่ประหลาดอะไรคงจะมีวิธีมาใหม่เสมอ ให้วิตกแก่หมอทั้งหลายของเรา จะรู้วิชาซึ่งเพิ่มมาใหม่ พอที่จะตรวจอาการ (Diagnosis) หรือไม่ ถ้าไม่รู้เสียทีเดียวก็จะไม่เกิดผล แต่ถ้ารู้งูๆ ปลาๆ นั่นแหละสำคัญ ผู้มีบุญจะตายโดยสงบไม่ได้ จะต้องเป็นเครื่องลองทุกวิธีไปจนตายคาที่ การฉีดยาก็มีตัวอย่างคนที่ต้องฉีดยาไปจนตายก็มี

๔) ทีนี้จะถวายชื่อนักเรียนซึ่งลงหนังสือพิมพ์ แต่ที่แท้เขาพูดวิทยุกระจายเสียง หนังสือพิมพ์เก็บเอามาลงอีกต่อหนึ่ง เขาว่าเขาชื่อ “นายทองเปลว ชลภูมิ ราชบัณฑิตในวิชาสังคมศาสตร์” เขาไม่เชื่อตำราที่ว่าคนเกิดแต่อะไรทั้งสิ้น ที่ฝรั่งว่าคนกลายมาแต่ลิงนั้น ถ้าหากคนกลายจากลิงได้ กลายจาก​ปลาก็ได้ไม่ขัดข้อง เห็นจริงกับเขา ด้วยคนมีหลายจำพวก ถ้าว่าถึงผิวก็ไม่ใช่เป็นเพราะประเทศ โครงกระดูกผิดกันทีเดียวด้วย ไม่นึกเลยว่าบุคคลผู้นี้จะไม่เชื่อตำราที่ฝรั่งว่าคนกลายมาแต่ลิง ทีก็จะอาศัยที่รูปคล้ายกัน

๕) เมื่อวันที่ ๒๗ เดือนนี้ ได้ทำบุญถวายทูลกระหม่อมเราและสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง ตามที่ได้กราบทูลไว้ว่าเลื่อนเพราะพระลุยน้ำมาลำบาก

ข้าวพระ (พุทธรูป) ตรงกับเครื่องเซ่นเมื่อถือผี

ที่ตรัสว่าพ่อของเจ้านายแต่ก่อนเรียกว่า “ทูลกระหม่อมแก้ว” นั้นควรแล้วที่จะหมายความว่าพ่อ เพราะคำว่า “แก้ว” ก็หมายความว่าดี ดุจช้างแก้วม้าแก้วเป็นต้น แล้วเลิกคำว่า “แก้ว” เสีย มาโดนกับ “ทูลกระหม่อม” หรือ “ทูลหม่อม” ในพวกเจ้าฟ้า จะหาความว่าพวกข้าหลวงมหาดเล็ก “รับพร่าอาทานอย่าง”

รายการ

๖) เมื่อวันที่ ๒๖ นี้ มีดอกไม้ธูปเทียนลาตายมา มีห่อธูปเทียนมีหนังสือจดว่า พระองค์เจ้าวรวุฒิอาภรณ์สิ้นพระชนม์วันนั้น ลูกบอกว่าจะสรงพระศพวันที่ ๒๗ เวลา ๑๖.๐๐ น. ​ได้สั่งให้ส่งน้ำอบไป พระองค์เจ้าวรวุฒิเป็นโอรสกรมพระราชวังบวรวิชัยชาญองค์หลังที่สุด

๗) ครั้นรุ่งขึ้นวันที่ ๒๗ ได้รับหมายสำนักพระราชวังมีมาว่าดังนี้

ก. พระองค์เจ้าวรวุฒิอาภรณ์สิ้นพระชนม์วันที่ ๒๖ ธันวาคม เวลา ๑๕.๐๔ น. บอกพระชนม์ ๖๙ และบอกพระโรคว่าประชวรอัมพาต อัมพาตทีจะเป็น “แฟแช่น” ของวังนั้น เคยเห็นหม่อมของเธอจะไปไหนก็ขึ้นเก้าอี้หามเข้าใจว่าเป็นอัมพาต จะสรงพระศพวันที่ ๒๗ เวลา ๑๖.๓๐ น. เสร็จแล้วเชิญไปบรรจุที่วัดผาติการาม (ส้มเกลี้ยง) ที่ใช้คำว่า “บรรจุ” นั้นจะทำกันอย่างไรไม่ทราบ

ข. วันที่ ๒๙ ได้รับหมายกำหนดการขึ้นปีใหม่ ๒ ฉบับ อันได้แบ่งส่งมาถวายเพื่อทราบฝ่าพระบาทในคราวนี้ด้วยแล้ว (ไม่ใช่ทางราชการ)

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด