วันที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๘๕ น

๒๑/๘๕

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๑ พฤศจิกายน ๒๔๘๕

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

รายการ

๑) เมื่อวันที่ ๕ สำนักพระราชวังส่งหมายกฐินเสด็จพระราชดำเนินมาให้ หมายกำหนดนี้ตั้งใจคอยฟังอยู่แล้ว แปลว่าช้าไปกว่าวันกำหนดที่เคย เห็นจะเป็นเพราะน้ำท่วม ได้แบ่งส่งมาถวายเพื่อให้ทราบฝ่าพระบาทด้วยแล้ว เพราะได้รับหลายฉบับ

๒) เมื่อวันที่ ๙ มีหมายมาอีกว่า พระองค์เจ้าเทวีวิไลยวรรณ พระชันษา ๖๗ ประชวรพระโรคมเร็ง สิ้นพระชนม์​ที่ศิริราชพยาบาล เวลา ๙.๓๐ น. แล้วสรงพระศพที่นั่น เวลา ๑๕.๐๐ น. แล้วเชิญพระศพมาตั้งที่อัตวิจารณศาลา ๑๗.๓๐ น. คณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ไปที่พระศพ ประธานผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ทอดไตรของหลวง ๕ ไตร

พระองค์เจ้าเทวีวิไลยวรรณนั้น ลาออกไปอยู่บ้านตระกูลภมรมนตรี นานมาแล้ว

กราบทูล

๓) ตามที่กราบทูลว่ามีหนังสือขอตัวในการทอดกฐินพระราชทานไปทางลัดนั้น ได้หนังสือตอบมาว่าเขาเห็นสมควรจะไปทอด แต่ได้รับหมายเกณฑ์โดยตรง เช่นได้กราบทูลมาแล้ว จึ่งได้แปรหมายไปตามคำบุราณมีอยู่ว่า “แปรหมาย”

บรรเลง

๔) เห็นนกยางลงที่ลานบ้านปลายเนินซึ่งไม่เคยมี ก็คิดไว้ว่าที่มีก็เพราะอาหาร ด้วยหากุ้งเล็กปลาน้อยกินได้เพราะน้ำท่วมบ้าน

๕) นึกเรื่องเก่าขึ้นมาได้ เมื่อบวชเป็นพระอยู่นั้นชอบกับคุณมิ่ง ว่าเป็นใบฎีกาหม้ายของเจ้าพระยาธรรมมุณหิศ ​(มูลหิด) ที่ชอบก็เพราะสวดมนต์ เกล้ากระหม่อมเคยพูดว่าถ้าเป็นผู้นำรับสังฆทานจะสวด “สัพพพุทธา” อย่างธรรมยุติ เล่นเอาคุณมิ่งต้องดูฟุลสตอปและคอหมาในตำราสวดมนต์ เพราะไม่เคยสวด “สัพพพุทธา” เป็นธรรมยุติ

พูดถึงสังฆทาน มีครั้งหนึ่งที่หลวงตา “ราโท” นำ หลวงตา “ราโท” นั้นว่าเคยเป็นสัทธิงของทูลกระหม่อมเรา แล้วแก่ลงก็กลับย้อนมาบวช เป็นสัทธิงของเสด็จอุปัชฌาย์ ท่านทรงเอาชื่อของสัทธิงแห่งพระพุทธเจ้าองค์หลังที่สุดมาตั้งว่า “ราโท” แต่กรมพระสมมตตรัสเรียกว่า “ราเทอ” (ราเดอ) เพราะท่านเขลาเต็มที

วันหนึ่ง ท่านไปรับสังฆทานกับเกล้ากระหม่อมสองคน ยถาสัพพีนั้นเรียบร้อย แต่พอถึงคาถาพิเศษเกล้ากระหม่อมตั้งใจจะรับคาถาที่สอง ท่านควรจะชักว่า “อัคคโตเวปสันนานัง” ท่านกลับว่า “อัคคโตเวปสังสันติ” เกล้ากระหม่อมก็หมดปัญญาที่จะรับ ใช่แต่เท่านั้น ท่านกลับหันมาถามว่า “ไม่ได้หรือ” เกล้ากระหม่อมก็ตอบว่า “ตั้งใหม่” พอท่านขึ้น “อัคคโต” เกล้ากระหม่อมก็รับว่า “เวปสันนานัง” จึ่งเป็นที่เรียบร้อยไปได้

​สนองลายพระหัตถ์

๖) เมื่อวันที่ ๙ ได้รับลายพระหัตถ์เวร ที่ ๑๑/๘๕ ลงวันที่ ๗ พฤศจิกายน ดีใจที่ไม่ขัดข้องด้วยการคมนาคม เพราะเสด็จกลับมาแล้ว แต่ได้รับจวนถึงวันที่กำหนดถวายไว้แล้ว จึงกราบทูลตอบไว้บ้างแต่ไม่หมด ได้เพียง ๒๕ ในร้อย อีก ๗๕ ในร้อยนั้นเอาไว้คราวหน้า

๗) เรื่องเรือน ตามพระดำรัสนั้นเห็นด้วยบ้างไม่เห็นด้วยบ้าง ในข้อที่ว่าทำเรือนตามประเทศและตามสิ่งที่จะปลูกสร้างนั้นถูก เคยได้ฟังกรมหมื่นมหิศรมาเล่า ว่าตามเสด็จไปในยุโรปด้วยรถไฟ ได้สังเกตเห็นเรือนต่างกัน ทำตามสิ่งซึ่งจะหาได้ง่ายทั้งนั้น แต่ชาวเราไม่ถือกันอย่างนั้น ถือเป็น “แฟแช่น” เสียมากกว่า เรือนอย่างเก่าซึ่งเหมาะสำหรับประเทศก็รีบขายเสียราคาถูกๆ ด้วยจะทำเรือนอย่างใหม่ เกล้ากระหม่อมไม่เห็นเป็นไร ได้รับซื้อมาปลูกที่บ้านปลายเนินจนได้รับหนังสือว่าเปนวัด ท้อใจอย่างเดียวแต่ที่เรือนอย่างเก่าต้องข้ามประตูสูงนัก แต่นั่นก็จำเป็น เพราะจะรื้อเอาไปกับตัวอย่างกระแสพระดำรัสในการขายเรือนอย่างเก่าเสียราคาถูกๆ เพราะจะทำเรือนอย่างใหม่​อยู่นั้น ก็ไม่ไปทางไหน เป็นอย่างต่างประเทศอันไม่เหมาะแก่บ้านเรานั่นเอง ฝ่าพระบาทคงทรงจำได้ เกล้ากระหม่อมเคยเขียนหนังสือมาถวายทีหนึ่งแล้ว ว่าไปเที่ยววัดเล่งเนยยี่ ไปชอบวิธีเขาทำตึกที่วัดนั้น แต่เห็นว่าไม่เหมาะสำหรับเมืองเราก็เลยไม่ได้จำมา ตึกที่วัดนั้นก็คือทำตามแบบจีนนั่นเอง

ข้อที่ไม่เห็นด้วยก็คือที่ตรัสว่า เรือนเรามีห้องนอน ห้องนั่ง ห้องรับแขก และใต้ถุนก็ใช้เป็นทอหูก สีข้าว เป็นต้นนั้น จะคัดค้านว่าการที่ทำใต้ถุนสูงก็ตั้งใจจะหนีน้ำท่วมเท่านั้น แต่ไม่ใช่หน้าน้ำว่างอยู่ จึงเอาเป็นโรงงานเสีย เวลาน้ำท่วมก็ยกหนีไป อีกประการหนึ่ง ห้องนั่งห้องรับแขกนั้นเราไม่ต้องการในเรือนก็เป็นแต่ห้องนอนเท่านั้น การรับแขกหรือนั่งมักเป็นที่เฉลียง

คำ “ทัพพสัมภาร” ในภาษามคธก็ได้ดูแล้ว ตรงกับภาษาสังสกฤตว่า “ทวฺรยสมภาร” (ขอประทานโทษที่เขียน ร เรผะไว้ข้างบน เอาอย่างเขมร) คำ “ทรัพยสัมภาระ” เราก็มีใช้ แต่ใช้อย่างอื่น ไม่หมายถึงเครื่องเรือน อันเครื่องเรือนนั้นควรจะใช้อย่างที่เคยใช้ คือ “ทรรพสัมภาร”

คำ “วรรณคดี” นั้นตรัสบอกได้จนถึงศักราช ดีเต็มที เกล้ากระหม่อมก็ได้นึกเหมือนกัน ว่าคงเป็นครั้งตราพระคเณศวร

​กฎหมาย “แพ่งและพาณิชย์” อันประชุมกันที่วังบางขุนพรหม ซึ่งเราเป็นกรรมการด้วยนั้น เป็นตรวจ ไม่ใช่ร่าง ร่างคงมาแต่กระทรวงยุติธรรม คำ “จำนอง” และ “ค้ำประกัน” นั้น ทีเป็นคำของสมเด็จกรมพระสวัสดิ์ ทูลกระหม่อมชายตรัสขอแก้ อธิบายกันว่ากระไรเกล้ากระหม่อมก็จำไม่ได้.

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด