๒๒๒ พระราชปรารภเรื่องเดินเปนผู้ว่าราชการเมือง

พระยานครสวรรค์ (ภู่) ถึงแก่กรรมแล้วแต่เดือน ๕ ข้างแรม ทรงพระราชดำริห์ว่าพระยอดเมืองขวางปลัด เดิมเปนหลวงเฑียรฆราชยกระบัตรมานาน แต่ครั้งแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ครั้นเมื่อพระยานครสวรรค์ (ภู่) เปนพระยานครสวรรค์ พระยอดเมืองขวางเก่าเปนพระยาบรรพตภูมาธิการแล้ว ก็ได้โปรดฯ ให้เปนพระยอดเมืองขวางปลัดทำราชการมา ที่แท้พระยานครสวรรค์ (ภู่) แต่ก่อนเปนแต่หลวงธรรมากรมการผู้น้อย ต่ำศักดิ์กว่าพระยอดเมืองขวางผู้นี้ เมื่อเปนหลวงเฑียรฆราชยกระบัตรนั้นอีก แต่เพราะเปนข้าหลวงเดิมมา จึงโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เปนพระยานครสวรรค์ ก็บัดนี้ถึงแก่กรรมแล้ว ทรงพระราชดำริห์เห็นว่าควรจะให้พระยอดเมืองขวางปลัด เปนพระยานครสวรรค์ ทำราชการฉลองพระเดชพระคุณต่อไป เพราะราชการในเมืองนครสวรรค์ประการใดๆ พระยอดเมืองขวางย่อมเข้าใจ จะได้ทำราชการถ้วนถี่ดีกว่าผู้อื่นจะไปเปน ก็ผู้อื่นจะไปเปนนั้นถ้าผู้มีบรรดาศักดิ์สูง อย่างครั้งหนึ่งพระยาอนุชิตราชาจางวางกรมพระตำรวจไปเปน ครั้งหนึ่งพระยาอภัยสงครามเจ้ากรมอาสาใหญ่ฝ่ายพระบวรราชวังไปเปน ผู้ที่มีบรรดาศักดิ์ใหญ่ในกรุงเทพฯ อยู่ก่อนแล้ว ไปเปนผู้สำเร็จราชการเมืองดังนั้นยกไว้ แต่ผู้น้อยๆ มิใช่ผู้มีบรรดาศักดิ์ใหญ่ในกรุงเทพฯ ถ้าขึ้นไปเปนที่พระยานครสวรรค์ เห็นขนบราชการในเมืองนั้นจะได้ถ้วนถี่ดีไปกว่าพระยอดเมืองขวาง ซึ่งทำราชการอยู่ในเมืองนั้นนานดังนี้จะหมายเชื่อว่าเปนดีกว่าไม่ได้ เพราะใครตะกุยตะกายขึ้น ก็คงเดินเหินเสียสินบน ๔๐ ชั่ง ๕๐ ชั่งขึ้นไป เงินสินบนนั้นจะเอามาแต่ไหน ที่มีของตัวก็จะลงทุนของตัวมาเสียสินบน ถ้าไม่มีก็คงจะกู้ยืมเขามาเสียสินบน ต้องเสียดอกเบี้ยไปพลาง ต้นทุนแลดอกเบี้ยนั้นจะเอาที่ไหน ก็คงจะไปรีดเอาที่ไพร่บ้านพลเมืองแลลูกค้าวานิชดิบๆ สุกๆ ไปต่างๆ ทำให้ราษฎรได้ความเดือดร้อน ยิ่งไปกว่าปรกติเปนแน่ จึงเห็นเปนแท้อยู่แล้ว ว่าผู้ใดเดินเหินจะไปเปนผู้สำเร็จราชการหัวเมือง คนนั้นสำหรับเกี่ยวกับปิศาจที่เรียกว่าห่า ผู้ใดรับสินบนเดินเหินช่วยแก้ไขให้คนเช่นนั้นได้ไปเปนผู้สำเร็จราชการหัวเมือง จะได้บาปกรรมมากนัก เหมือนกับเอาห่าไปปล่อยในบ้านในเมืองเปนที่อยู่ของมนุษย์ ขอเสียเถิดอย่าเอาเลย

• • • • • • • • •

ที่เมืองนครสวรรค์นั้น จะโปรดฯ ให้พระยอดเมืองขวางปลัดเปนพระยานครสวรรค์ หลวงเฑียรฆราชยกระบัตรจะโปรดฯ ให้เลื่อนเปนพระยอดเมืองขวางปลัด นายเกตมหาดเล็กบุตรนายมีหมื่นภักดีเสียจักษุ ข้าหลวงเดิม จะโปรดให้เปนหลวงเฑียรฆราชยกระบัตร

นายมีนั้น ได้เคยทรงใช้สอยมาแต่เดิมช้านาน เคยทรงเห็นสติปัญญาปากคำมา เคยรับสั่งใช้ให้ไปเฝ้าเจ้านายไปหาขุนนางในกรุงเทพฯ มาแต่ก่อน บัดนี้หมื่นภักดีก็ยังอยู่แต่ชรามากอายุเกือบ ๘๐ แล้วเสียจักษุทั้งสองข้างเปนราชการไม่ได้ ถ้ายังหนุ่มอยู่ฤๅไม่เสียจักษุ ก็ทรงพระราชดำริห์เหนว่า ควรจะเปนพระยานครสวรรค์ได้ นายมีมีบุตรชาย ๓ คน นายกอนที่ ๑ นายเกตที่ ๒ พระเอมพิธีธรรม[๑]ที่ ๓ นายกอนนายเกตเดิมก็ถวายตัวเปนมหาดเล็กในพระบรมมหาราชวัง แต่นายกอนนั้นครั้นมาภายหลังเชื่อมดถ่อหมอดูฤๅคาดหมายการเกินรู้มากล้นไปจึงหนีโจทย์เจ้านายเดิมของตัวของบิดาไปถวายตัวทำราชการในพระบวรราชวัง จนได้ลากขากดีเปนที่นายฉลองไนยนาถ แต่นายเกตพระเอมพิธีธรรมนั้น ก็ยังคงทำราชการในพระบรมมหาราชวัง ตามสังกัดเดิมมีความชอบอยู่ พระเอมนั้นบวชเปนพระภิกษุอยู่ ก็ทรงพระกรุณาชุบเลี้ยงให้เปนเหมือนเช่นพระเปรียญ ได้ไตรปีแลนิตยภัตรปี สมควรแก่ความรู้ แลความสามารถในธุระพระพุทธสาสนา แต่นายเกตนั้นยังหาได้ทรงพระกรุณาชุบเลี้ยงให้มีตำแหน่งราชการสถานใดไม่ ครั้นจะไม่ให้ได้ดีมียศบ้าง ก็จะเปนที่เสียใจแก่นายเกตพระเอม ซึ่งเปนผู้ซื่อสัตย์สุจริตไม่ได้คิดโจทย์จากเจ้านายเดิมของตัวไปตามนายกอนพี่ชาย อนึ่งถ้านายเกตแลพระเอมไม่ได้มียศก็จะสมความว่าร้ายคิดร้ายของนายกอนผู้พี่ ว่าเพราะโจทย์จากเจ้านายเดิมของตัวไปจึงได้ดีมียศนั้น เพราะฉนั้นอย่างไรๆ ก็คงจะโปรดฯ นายเกต ให้เปนหลวงเฑียรฆราชยกระบัตร เมืองนครสวรรค์ให้จงได้ ถึงจะโง่ฉลาดอย่างไร นายมีเสียจักษุผู้บิดาก็คงจะช่วยทำนุบำรุง

ที่เมืองไชยานั้น พระยาไชยา (จุ้ย) ป่วยหนักเปนวรรณโรคในท้องถึงแก่บวมแล้ว ถ้าถึงแก่กรรมลงก็ทรงพระราชดำริห์ไว้จะให้พระยาอัษฎงค์ทิศรักษาเมืองกระ ฤๅพระยาอภัยสงคราม ฤๅจมื่นเด็กชายนายใดนายหนึ่งไปเปน ห้ามอย่าให้ใครคิดเห็นผิดๆ ไปตะกายตะกุยวุ่นวายอายเขาเสียเปล่า ใครคิดเดินเหินเอาที่ผู้สำเร็จราชการเมืองต่างๆ ห่างพระเนตรพระกรรณ ด้วยเสียสินบนอย่างนี้ควรที่นักปราชญ์ผู้ฉลาดรู้ จะคิดเห็นว่าผู้นั้นไม่ใช่มนุษย์ คิดแต่จะไปกินเนื้อเถือหนังมนุษย์เปนเที่ยงแท้ ช่วยแก้ช่วยไขผู้นั้นก็บาปนักหนา

เรื่องเมืองนครสวรรค์เมืองไชยา ใครอย่าคิดอย่าว่าอย่างไรไปเลย ถ้าขืนเพ็ดทูลจะเอาใครไปเปนก็จะทรงเห็นว่า ผู้อยากได้เปนผู้สำเร็จราชการเดินเหินนั้นก็ดี ผู้เพ็ดทูลแก้ไขก็ดี ว่าอมนุษย์ภูตผีเข้าสิงจึงคิดการจะกินเนื้อมนุษย์ให้เกินไป จะทำให้ไพร่ได้ความยากไม่ต้องการเลย

• • • • • • • • •

เดี๋ยวนี้แต่คนต่ำๆ เลวๆ แขนก็ไม่เปนแขนคน ก็ยังคิดเจ๋อเจอะจะเอาที่พระยานครสวรรค์ จะเสียเงินสินบนสี่พันบาท ห้าพันบาท แลขุนนางบางนายไปที่ไหนฉาวที่นั้น ทำยศเกินๆ จนต้องโทษทัณฑ์เลื่องฦๅชื่อฉาวมาแต่ก่อน ยังเดินเหินจะเอาที่พระยาไชยา ก็เมืองไชยาชะตาร้าย ใครไปเปนผู้สำเร็จราชการเมืองต้องถอดกลับมาเปนพระยาไชยานอกราชการอยู่ถึงสามนายแต่ก่อน คือ พระยาไชยา หอ ๑ พระยาไชยา ปลอด ๑ พระยาไชยา กรับ ๑ ก็ถ้าเอาคนเช่นนี้ คือที่ไปที่ไหนฉาวที่นั้นมาหลายครั้งไปเปน กลัวจะต้องเปนเกินไปกว่าพระยาไชยานอกราชการ จะเปนพระยาไชยาติดคุกจนตายไป

คำที่ว่ามานี้จะเรียกว่าคำประกาศก็ไม่ได้ เพราะบ่นเพ้อนัก ใครอย่าว่าเพ้อเลย ผู้แต่งรู้ตัวอยู่แล้วว่าเพ้อ