๒๑๕ ประกาศเรื่องการนุ่งขาวแลกระแสพระราชดำรัสในการที่ทรงแจกพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์

ณ ปีจอ จัตวาศก

มีพระบรมราชโองการมารพระบัณฑูรสุรสิงหนาท ให้ประกาศให้ทราบทั่วกันว่า ในหลวงไม่ได้ถือเราถือเขาถือเก่าถือใหม่ดอก ก็เมื่องานกรมหมื่นวิษณุนาถนั้น ข้าไทยที่เคยใช้สอยอยู่แต่เดิมก็ได้ใช้สอยถึงกัน จึงได้ให้นุ่งขาวก็ควร ครั้งนี้ไม่เหมือนอย่างนั้น ใครที่เปนผู้คุ้นเคยบ้างฤๅเนื่องนับในเปนญาติบ้างจะนุ่งขาวก็ควร มิใช่จะกำหนดว่าใครเปนข้าหลวงเดิมแล้วให้นุ่งขาวให้หมด มิได้ดอก อย่าตื่นกันวุ่นนักจะเลอะเทอะไป ที่พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ นายกวด นายรองขัน นายเอม มหาดเล็กน้องนายรองขัน จมื่นไชยาภรณ์ นายชิด นายเทศ หลวงนาวานุรักษ์ ก็ชอบอยู่แล้ว หลวงภาษีวิเศษ หลวงประมูลราชทรัพย์ ก็ชอบอยู่แล้ว มีพระบรมราชโองการให้จดหมายกระแสพระราชดำรัสดังนี้ ตัวข้าพเจ้านี้มีคนเปนอันมากทั้งพระทั้งคฤหัสถ์ข้างวัดข้างบ้านทั้งหญิงทั้งชาย ตั้งต้นแต่บ่าวผู้ใหญ่เก่าๆ ของข้าพเจ้าเองขึ้นไป ย่อมคิดเห็นว่าข้าพเจ้ามีกำลังน้อยทั้งกำลังกายกำลังปัญญา คือเห็นว่าซูบผอมไม่มีเรี่ยวแรงแขงกล้าโรคภัยมากเจ็บไข้บ่อยๆ แลว่าข้าพเจ้าคิดๆ พูดๆ อะไรผิดๆ ถูกๆ ไม่เหมือนท่านทั้งปวงคิดท่านทั้งปวงพูด ด้วยเหตุนี้คนเปนอันมากแม้นถึงมิใช่ชังตัวข้าพเจ้า ก็คิดเห็นว่าข้าพเจ้าเปนคนนอกเศษนอกเลย ไม่ควรจะคิดจะหมายให้ได้ลากขากดี โดยผู้ที่มีความเมตตากรุณาแก่ข้าพเจ้าจริงๆ ก็มีแต่ความปราถนาอธิฐานให้ข้าพเจ้าได้ที่พึ่งที่พิงที่อิงที่อาศรัย อย่าให้ผู้ใหญ่ในแผ่นดินรังเกียจชิงชัง ท่านทั้งปวงเปนอันมากที่มีความเมตตาแก่ข้าพเจ้าจริงๆ ก็ปราถนาสุขประโยชน์แก่ตัวข้าพเจ้าเพียงเท่านี้ ไม่มีใครได้คิดจะให้เปนโตเปนใหญ่ ก็เจ้านายผู้หญิงที่ไหนแหลมๆ อยู่ มีทรัพย์สมบัติบ่าวไพร่มาก ท่านทั้งหลายทั้งปวงนึกหมายว่าจะให้ได้แก่ท่านผู้อื่นจะได้ชมบุญตามวัยอายุก็ดี ตามทรัพย์สมบัติสติปัญญาก็ดี ที่คู่ควรกัน ไม่มีใครได้นึกได้หมายได้ฦๅได้เล่าได้อยากให้ได้แก่ข้าพเจ้า เพราะเห็นว่าข้าพเจ้าเปนคนแก่เปนคนโรคเปนคนจน ความที่จริงๆ ก็ท่านผู้หลักผู้ใหญ่บ้าง ท่านที่ล่วงแล้วบ้างยังบ้าง ไม่คิดไม่เห็นอย่างคนเปนอันมากที่ว่ามานั้นคิด แลมารู้มาเห็นความจริงในสติปัญญาแลปรกติธรรมดาของข้าพเจ้า แลบางท่านเห็นแก่บิดามารดาข้าพเจ้าจริงๆ แล้วมาชุบย้อมยกยอข้าพเจ้าให้เปนโตเปนใหญ่แล้วยังคิดอ่านให้ข้าพเจ้าได้เมียสาวๆ เปนเจ้าเปนนายซึ่งหลักแหลมที่ผู้อื่นหมายว่าควรแก่ท่านผู้อื่นนั้น ใจเจ้านายเช่นนั้นได้เปนของข้าพเจ้า ความปรากฎในแผ่นดินดังการที่ล่วงมาแล้ว เปนเกียรติยศแก่ข้าพเจ้านักหนา ข้าพเจ้าขอบคุณท่านผู้หลักผู้ใหญ่ทั้งปวงนั้นยิ่งนักไม่ลืมเลย แต่มาเสียใจนักหนาด้วยเหตุการที่เปนมาแต่หลังหลายครั้งซ้ำซากมาจนครั้งนี้ ดูเหมือนความคิดความชอบใจของผีสางเทวดาฤๅเคราะห์ฤๅกรรมอะไรๆ ที่เปนอังกฤษเขาเรียกว่าสเปอเรเยนซี แปลว่าผู้ทำข้างบน คือมิใช่วิสัยที่มนุษย์ที่จะทำได้นั้น มาทำแก่ข้าพเจ้าให้สมคิดคนทั้งปวงเปนอันมากไปเสียหมด ไม่ให้สมคิดท่านผู้หลักผู้ใหญ่ เปนเหตุให้คนทั้งปวงเปนอันมากจะลักว่าข้าพเจ้าลับหลังหยาบๆ เหมือนอย่างคำตลาดว่ากันว่าสมน้ำหน้าที่เจ๋อเจ๊อมาเอาของที่ไม่ควรแก่ตัวนั้นไป เพราะข้าพเจ้าถูกลูกเสียเมียตายเปนหลายหนหลายครั้งซ้ำซากมา ลูกคนไรที่แหลมๆ มีสติปัญญามีทรัพย์สมบัติ หรือลูกคนใดมีตาคือบิดาของมารดา ลูกคนนั้นเปนผู้มียศศักดิ์ชื่อเสียงแลมีญาติฝ่ายมารดามาก ลูกเช่นนั้นก็วิบัติไปหลายคน เมียที่ควรเปนเกียรติยศออกหน้าออกชื่อได้ก็เสียไปหลายซ้ำดังนี้ เปนที่คนเปนอันมากจะยิ้มเย้ยได้ แลการที่เปนทั้งนี้ก็มิใช่มนุษย์ทำเลย เปนแต่ดูเหมือนตามใจมนุษย์เปนอันมาก ไม่ตามใจท่านผู้หลักผู้ใหญ่ในบ้านในเมือง ถึงกระนั้นยังจะต้องขอบใจแก่ผีสางเทวดา แลเคราะห์กรรมอื่นๆ ซึ่งเปนเหตุข้างบนพ้นวิสัยมนุษย์ที่จะทำอยู่ ที่บันดาลให้ตัวข้าพเจ้าอยู่สบายดีไม่ป่วยไข้อะไรนักเหมือนอย่างแต่ก่อน ทนทานการงานทั้งกลางวันกลางคืน ไม่เปนดังคนเปนอันมากหมายแลทายแลทัก อนึ่งบันดาลให้ข้าพเจ้าได้มีทรัพย์สมบัติบริบูรณ์พอเลี้ยงบุตรภรรยาทำบุญให้ทานได้มาก ไม่ยากไม่จนไม่ต้องเปนหนี้เปนสินรุงๆ รังๆ แลมีทรัพย์สมบัติเหลืออยู่มากหลายพันชั่งมานานแล้ว แลให้ได้มีของต่างๆ ซึ่งแต่ก่อนไม่เคยมีเปนหลายสิ่ง ถึงถูกช้างเผือกได้มาปีเดียวล้มเสียช้างหนึ่ง ได้มากลางทางล้มเสียช้างหนึ่ง ก็ยังมีช้างเผือกอื่นมายืนอยู่ในบ้านในเมืองเปนเกียรติยศได้ แลขอบใจผีสางเทวดาเคราะห์กรรมอีกอย่างหนึ่ง ซึ่งไม่บันดาลให้ข้าพเจ้าให้ทำให้พูดให้ประพฤติการ ที่ท่านผู้หลักผู้ใหญ่จะสำคัญแลติเตียนได้ว่าผิดๆ ไปเชือนๆ ไป แต่อันนี้นั้นเปนเพราะข้าพเจ้าตั้งใจเปนหนึ่ง แลประพฤติอยู่เสมอในที่เมื่อจะทำอะไรจะประพฤติอะไรจะปฤกษาท่านผู้หลักผู้ใหญ่ก่อน ต่อท่านผู้หลักผู้ใหญ่เห็นชอบด้วยแล้วจึงจะทำจะประพฤติ จะไม่ทำแต่ตามใจตัวขัดขืนคำท่านผู้หลักผู้ใหญ่เลย แต่ครั้งนี้ถูกเสียใจด้วยความเปนที่เสียใจดังว่ามาแล้วนั้นก็เปนหลายครั้ง แลอายุวัยก็มากเท่าญาติพี่น้องที่เปนผู้ใหญ่ๆ แต่ก่อนนั้นมาแล้ว ในเจ้านายผู้ชายที่เปนเจ้าวังหลวงก็ไม่มีใครแก่กว่าข้าพเจ้าแล้ว ก็ร้อนใจไปด้วยเห็นว่าคนทั้งปวงเปนอันมากจะรำพึงว่าข้าพเจ้าเปนคนเคราะห์ร้าย ถูกลูกเสียเมียตายหลายซ้ำหลายซากเข้าอย่างเข้าเยี่ยงซึ่งเปนแก่ท่านแต่ก่อนอยู่แล้ว ก็พากันกระหยิ่มยิ้มไปด้วยทรัพย์สมบัติของข้าพเจ้า ก็ทรัพย์สมบัติของข้าพเจ้านั้นข้าพเจ้ารู้อยู่เปนแน่ว่า จะไม่ได้อยู่เปนของข้าพเจ้าคราวหนึ่งมื้อหนึ่งเปนแท้ แต่ไม่รู้เปนแน่ว่าเร็วหรือช้า ก็เมื่อใดจะไม่ได้อยู่เปนของข้าพเจ้าๆ จะต้องวางจะต้องละทรัพย์เหล่านั้นแล้ว ถ้าจะมีผู้โปรดให้ตามใจข้าพเจ้าไม่ข่มเหงข้าพเจ้าก็อยากแต่จะแจกญาติพี่น้องบุตรหลานเหลนที่นับโดยวงศ์ใกล้บิดามารดาแลตัวข้าพเจ้า แลบ่าวไพร่เดิมของบิดามารดาแลตัวข้าพเจ้าบ้าง แลท่านทั้งหลายทั้งปวงที่มีคุณอุปการะ แลบุตรหลานของท่านพวกนั้นบ้าง บุตรภรรยาของข้าพเจ้าที่ควรนับถือบ้าง ถ้าได้ดังนี้ข้าพเจ้ามีความยินดี ก็เมื่อผู้อื่นที่เห็นว่าควรอย่างอื่น เปนต้นว่าพระสงฆ์แลคนที่ถือสาสนากล้าจะติเตียนข้าพเจ้าว่าอยากจะสละแล้ว ทำไมไม่ถวายพระสงฆ์ ทำไมไม่ถวายวัด ทำไมไม่สร้างวัดไม่ซ่อมแซมวัด ปล่อยให้วัดหักพังอยู่ทั้งในกรุงนอกกรุงแลอื่นๆ ก็ดี ใครจะว่าอย่างไร ใครจะหมายอย่างไร ข้าพเจ้าดูเหมือนคาดใจถูกอยู่แล้ว แต่ว่าไม่สมัคทำอย่างท่านทั้งหลายทั้งปวงคิด สมัคจะแจกกันเสียอย่างว่านี้อย่างเดียว ก็ถ้าจะนิ่งไว้ต่อถึงเวลาที่จะไม่ได้อยู่กับทรัพย์แล้วจึงจะให้แจก เมื่อกำลังน้อยวาสนาน้อยแล้วกลัวจะไม่ได้ดังใจ ก็จะเปนที่เกิดความโกรธความเสียใจในปลายมือไป หรือจะให้ไว้ใจแก่ผู้อื่นให้แจกก็ไม่มีที่ไว้ใจ ครั้งนี้จึงหักใจแจกเสียเอง แต่ที่แจกไปแล้วเปนแต่ทองนากเงินทุนบ้าง คิดราคาสองพันชั่งมีเศษมากๆ เกือบสามพันชั่งแล้ว ยังเหลืออยู่บ้างเล็กน้อยก็ยังจะแจกต่อไปอิก แลต้องคิดจ่ายเสียในการครั้งนี้บ้างก็หลายร้อยชั่ง แต่นี้ต่อไปข้างหน้าถ้าข้าพเจ้ายังอยู่ ทรัพย์ที่ยังมีอยู่ในมือเล็กน้อยก็ดี ฤๅยังติดลูกหนี้อยู่อิกหลายร้อยชั่งก็ดี ฤๅจะได้มาแต่ไหนอิกก็ดี ข้าพเจ้าขอรับประทานใช้บ้างเล็กน้อยในการที่ต้องการ คือทำบุญให้ทานทำบ้านทำเรือนให้ลูกเลื่อนๆ นอกนั้นก็สุดแต่ท่านผู้หลักผู้ใหญ่จะบังคับเถิด จะให้สร้างบ้านสร้างเมือง ฤๅช่วยจ่ายในราชการแผ่นดิน ฤๅการทำนุบำรุงพระสาสนา ฤๅเพิ่มเติมในท้องพระคลังที่เก็บสำหรับแผ่นดิน ก็จะยอมทำตามทุกประการ พระราชทรัพยของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ซึ่งอยู่ในที่ใดก็ดี ในพระคลังก็ดี ข้าพเจ้าไม่รับประทานเลย เมื่อหายหกตกหล่นไปเสียบ้างด้วยเหตุต่างๆ ไม่เต็มตามบาญชีข้าพเจ้าจะรับใช้ ของก็ยังอยู่พร้อมขาดไปไม่มากนักแจ้งอยู่แก่พนักงานแล้ว ขอรับประทานให้มีที่เก็บที่ไว้ที่รวบที่รวมให้ห่างให้ไกลจากพระที่นั่งที่ข้าพเจ้าอยู่ แลคลังเปนที่ไว้เงินไว้ทองของข้าพเจ้า ถ้าท่านผู้ใดสงสัยว่าข้าพเจ้ายักยอกไปข้างไหน คือพระสงฆ์ก็ดีเจ้านายขุนนางก็ดี ก็ให้เชิญมาดูตรวจเอาเถิด ของยังเต็มอยู่หมดข้าพเจ้าไม่ได้ยักยอกเอามาใช้สอย นอกจากจ่ายทำวัดของท่านที่ยังค้างอยู่ดังท่านรับสั่งนั้นเลย แต่ซึ่งข้าพเจ้าแจกเงินทองวุ่นวายมากในครั้งนี้ จะเปนที่ท่านผู้หลักผู้ใหญ่ฤๅใครๆ อื่นๆ เห็นว่าทำผิดๆ คิดผิดๆ ไป ฤๅอย่างไรก็ไม่ทราบเลย อนึ่งท่านผู้หลักผู้ใหญ่ซึ่งมีความดีเปนคุณแก่ข้าพเจ้าแต่เดิมมาจนบัดนี้ แลเปนกำลังในที่ว่าราชการรักษาแผ่นดินอยู่นั้นก็ดี บ่าวไพร่ซึ่งเปนคนข้างเคียงของข้าพเจ้าเอง ที่นับถือข้าพเจ้าจริงๆ ไม่ได้ดูหมิ่นดูแคลนข้าพเจ้า เหมือนอย่างคนเปนอันมากดังว่าแล้วนั้นก็ดี ยังอยู่ยั่งยืนเปนปรกติตลอดมาเหมือนตัวข้าพเจ้า ข้าพเจ้าได้ไว้ใจวางตามอบหูให้คิดให้ดูให้ฟังราชการในที่ต่างๆ ห่างๆ ไกลๆ ฤๅเปนการไพร่ต่ำๆ จากตาจากหูข้าพเจ้าจนข้าพเจ้าได้ความสุขเบาใจเบาแรงอยู่จนทุกวันนี้ก็เปนดีนักหนา