๒๑๗ ประกาศพระราชบัญญัติรับฟ้องความเจ้า แลห้ามเจ้ามิให้ไปไกลพระนคร

ณวันอาทิตย์ เดือน ๖ ขึ้น ๙ ค่ำ ปีกุนเบญจศก

มีพระบรมราชโองการมารพระบัณฑูรสุรสิงหนาท ให้ประกาศขุนโรงขุนศาลในกรุงทุกโรงทุกศาล แลผู้รักษาเมืองกรมการหัวเมือง เอก โท ตรี จัตวา ปักษ์ใต้ฝ่ายเหนือหัวเมืองทั้งปวงจงทั่ว แต่นี้สืบไปเมื่อหน้า ถ้ามีผู้ใดร้องฟ้องกล่าวโทษเจ้าต่างกรม พระองค์เจ้ายังไม่ได้ตั้งกรมแลหม่อมเจ้า หม่อมราชวงศ์ ที่คนโดยมากเรียกว่าเจ้า แลเจ้าจอมข้างในๆ พระบรมมหาราชวังแลพระบวรราชวังก็ดี ถ้าความมีผู้มาฟ้องแล้วลูกขุนแลขุนศรีธรรมราชจ่าศาล แลผู้รักษาเมืองกรมการพนักงานรับฟ้อง จะใช้คำตอบอย่างเก่าว่าเปนความเจ้านายแลข้างในพระราชวังจนใจรับไม่ได้ดังนี้ อย่าให้มีเลยเปนอันขาดทีเดียว ว่าอย่างนี้เหมือนท่านทั้งปวงเปนข้าเจ้าแผ่นดินที่เปนคนเถื่อนคนป่า เปนโจรผู้ร้ายปล้นบ้านปล้นเมืองมาเก่าแลดุร้าย ให้ท้ายถือหางให้พี่น้องบุตรภรรยา เที่ยวคุมเหงราษฎรไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินแล้วจุกโรงจุกศาลเสีย เมื่อพูดดังนี้เปนอันกลัวเจ้ากลัวนายเล็กน้อยไปไม่เห็นแก่แผ่นดินใหญ่ ถ้ามีความอย่างนี้ให้รีบให้โจทย์ให้การต่างฟ้องถ้วนถี่ แล้วคุมตัวโจทย์ไว้อย่าให้ใครเอาตัวไปแลอย่าให้หนีไปแล้ว ถ้าในกรุงเปนความเจ้านายแลหม่อมราชวงศ์ก็ให้ยื่นถวายพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์ก็ดี เจ้าพระยาธรรมาธิกรณ์เสนาบดีก็ดี ให้กราบทูลพระกรุณา ถ้าเปนความข้างในๆ พระบรมมหาราชวัง ก็ให้ยื่นเจ้าพระยาธรรมาธิกรณ์ ฤๅพระยาบำเรอภักดิ์ พระยาอนุรักษ์ราชมณเฑียรกราบทูลพระกรุณาโดยเร็ว ถ้าความช้าไปถึง ๑๕ วันฤๅเดือนหนึ่งให้พวกโจทย์ร้องถวายฎีกาเอาเถิด ถ้าเปนความข้างในพระบวรราชวัง ให้เอาฟ้องกับตัวโจทย์ยื่นไปส่งพระยามณเฑียรบาลนำกราบทูลในพระบวรราชวังเถิด ถ้าเปนความฟ้องหัวเมือง ให้ผู้รักษาเมืองกรมการรับฟ้องแล้ว รีบบอกส่งฟ้องกับตัวโจทย์มากรุงเทพมหานครโดยเร็ว ตัวหม่อมเจ้าหม่อมราชวงศ์ที่หนีออกไปก่อถ้อยทำความที่หัวเมืองนั้น ก็ให้ผู้รักษาเมืองกรมการจับตัวจำตรวนส่งเข้ามาด้วยทีเดียว ถ้าไม่ทำดังนี้ พูดว่าเปนความเจ้านายว่าไม่ได้จนใจอย่างก่อน จะปรับให้ใช้ทั้งเรื่อง แล้วจะให้มีเบี้ยลเมิดด้วยตามถานานุศักดิ์ ผู้รับฟ้องที่ปัดเสียนั้นกี่นาย แต่ละนายมีศักดินาเท่าไร จะให้ปรับเปนเบี้ยลเมิดร้อยละตำลึง จนถึงผู้รักษาเมืองนาหมื่นต้องเสียเบี้ยลเมิดห้าชั่งเปนค่าทรายถมท้องสนาม ถึงผู้รับฟ้องในกรุงแลลูกขุนพูดอย่างนั้นอิก ก็จะให้ใช้ความแลปรับเปนเบี้ยลเมิดเหมือนกัน ถ้าหม่อมเจ้าหม่อมราชวงศ์ชายหญิงใดๆ หนีไปหัวเมืองใดๆ แอบแฝงซุ่มซ่อนอยู่แห่งใดๆ ฤๅคุมสมัคพรรคพวกอยู่แห่งใดๆ ใครรู้ให้มาบอกแก่ผู้สำเร็จราชการเมืองกรมการ ให้ผู้สำเร็จราชการเมืองกรมการไปล้อมไปตามจับตัวจำส่งลงมาโดยเร็ว ใครนำจับใครฟ้องจะพระราชทานรางวัลชั่งห้าตำลึง ตามนับตัวหม่อมเจ้าหม่อมราชวงศ์ที่จับตัวได้มา ถ้าผู้รักษาเมืองกรมการเกรงวาสนาเจ้านายบิดเบือนเชือนแชเสียไม่จับ ให้ผู้นำลงมาร้องถวายฎีกาโดยเร็ว ประกาศไว้แก่เจ้าต่างกรม พระองค์เจ้ายังไม่ได้ตั้งกรม แลหม่อมเจ้าหม่อมราชวงศ์ ฝ่ายหน้าฝ่ายในทั้งปวง ถ้าผู้ใดไปเที่ยวในที่ต่างๆ ไปเองได้แต่เพียงกำหนด ข้างตวันออกเพียงปากคลองบางขนากเข้ามา ฤๅทางข้างใต้เพียงด่านเมืองสมุทปราการแลปากบางเหี้ยเข้ามา ข้างตวันตกเพียงด่านเมืองสมุทรสาครเข้ามา ทางคลองมหาสวัสดิ์เพียงปากคลองท่าหวดเข้ามา ทางคลองบางใหญ่เพียงปากคลองลานตากฟ้าเข้ามา ทางเหนือเพียงด่านบ้านงิ้วเข้ามา เที่ยวอยู่ในจำกัดนี้ไม่ห้าม ถ้าเปนหม่อมเจ้าหม่อมราชวงศ์จะไปตั้งอยู่ก็ได้ ถ้าจะไปเกินกว่ากำหนดนั้น คือ ประสงค์จะไปการบุญจะไปทอดกฐิน ฤๅฉลองอารามเจดีย์ในหัวเมืองต่างๆ ก็ดี จะไปนมัสการพระพุทธบาทพระพุทธฉายพระปฐมเจดีย์ พระแท่นดงรังก็ดี จะไปเยี่ยมเยียนไข้เจ็บมารดาแลย่าตายายพี่น้องฤๅครูอาจารย์ ซึ่งไปตั้งบ้านเรือนฤๅไปป่วยไข้อยู่หัวเมืองก็ดี จะไปด้วยการเลี้ยงชีวิตหาทรัพย์สิ่งสิน คือนำของไปขายแลซื้อไม้ซื้อเสาแลสินค้าอื่นๆ มา แลทวงหนี้สินแลปลดเปลื้องใช้สอยหนี้สิน แลตามตัวทาสลูกหนี้ที่หนีหายไปแลอื่นๆ บรรดาที่เกิดเหตุให้มีประสงค์ซึ่งจะต้องไปในหัวเมืองต่างๆ ซึ่งเปนเมืองน้ำพิพัฒสัตยาชั้นในไม่สู้ไกลนัก เปนชั้นนอกต่อเขตรแดนกับนานาประเทศแล้ว ก็ให้กราบทูลถวายบังคมลากำหนดไปช้าอยู่ตั้งแต่ ๗ วันขึ้นไป ๓ เดือนลงมาให้ทราบ จะทรงพระมหากรุณาโปรดฯ ไม่ห้ามไว้ ถ้าไม่มีกำลังจะเข้ามาเฝ้าทูลลอองธุลีพระบาทได้ ก็จงจดหมายให้เจ้านายพี่น้อง ฤๅข้าราชการฝ่ายหน้าฝ่ายในตามที่รู้จักกราบทูลถวายจดหมายกราบถวายบังคมลาเถิด ถวายที่ใดๆ เมื่อใดก็ได้ไม่ห้าม เจ้านายแลข้าราชการฝ่ายหน้ารับจดหมายเข้ามาทูลเกล้าฯ ถวาย ไม่มีช่องถวายข้างหน้า ก็ให้ส่งแก่เจ้าจอมเถ้าแก่ท่านเถ้าแก่ทูลเกล้าฯ ถวายข้างในเถิด จะโปรดสั่งเจ้าพนักงานตามบังคับหัวเมืองให้ทำตรานำแลช่วยธุระตามประสงค์ แลระวังไม่ให้มีเหตุการต่างๆ แลหนังสือเดินทางเปิดด่านให้ไปโดยสดวก แลกำหนดคุ้มจับกุมในเวลาที่ควรแก่ธุระ การที่ว่ากราบทูลยากไม่มีช่องนั้นอย่าพูดเลย ให้ถวายจดหมายกราบถวายบังคมลาเถิด จะโปรดสั่งตรานำแลหนังสือเดินทางให้ ไม่ให้ต้องเสียค่าตราเลย แต่ถ้าจะกราบถวายบังคมลาไปไกลนัก จนถึงหัวเมืองน้ำพระพิพัฒสัตยาชั้นนอกใกล้เมืองลาวเมืองพม่าเมืองมอญเมืองแขก คือ เมืองตาก เมืองสวรรคโลก เมืองอุตรดิฐ เมืองสรรคบุรี เมืองพระตะบอง เมืองประจวบคิรีขันธ์ เมืองประจันตคิรีเขตร เมืองไทรโยคแลอื่นๆ จะโปรดให้ไปทุกองค์ทุกนายไม่ได้ จะต้องทรงพระราชดำริห์เลือกก่อน ควรจะโปรดให้ไปจึงจะโปรดเกล้าฯ ได้ ถ้าเจ้าต่างกรมแลพระองค์เจ้ายังไม่ได้ตั้งกรม แลท่านเสนาบดีซึ่งจะไปราชการทิศใดๆ ตำบลใดๆ จะต้องการหม่อมเจ้าลางองค์ หม่อมราชวงศ์ลางนายไปใช้สอย โดยความประสงค์ศิลปศาสตร์วิชาการ แลความอาจหาญใดๆ ที่จะได้ราชการแลการของท่านนั้น คือจะให้เปนเสมียนเขียนหนังสือแต่งหนังสือ ฤๅเปนผู้ประกอบการกลไฟ ฤๅเปนช่างเหล็กช่างไม้ซ่อมแซมการในเรือฤๅการอื่นๆ ประสงค์จะให้หม่อมเจ้าหม่อมราชวงศ์นั้นไปด้วย ก็ให้กราบทูลพระกรุณาด้วยวาจาฤๅจะเขียนจดหมายถวายแลให้ถวาย การทราบใต้ฝ่าลอองธุลีพระบาทแล้วก็จะทรงชื่นชมยินดีด้วย จะได้พระราชทานเสื้อผ้าเปนเครื่องแต่งตัว แลเงินตราเปนทุนเสบียงอาหารแก่หม่อมเจ้าหม่อมราชวงศ์ ซึ่งจะได้ไปราชการด้วยนั้น แล้วจะได้ทรงมอบหมายไปไม่ให้มีถ้อยความ แต่ซึ่งจะเปนดังเจ้าวังจะตื่นวิชาความรู้พระสงฆ์มาแต่ลังกา ว่าดีกว่าพม่าทั้งแผ่นดิน จนมอบราชบุตรชื่อฉับปัตตะราชกุมารให้เปนศิษย์พระสงฆ์ลังกาบวชเปนสามเณรให้ตามอาจารย์ไปเห็นการในเกาะลังกาแลเรียนวิชาต่างๆ มานั้น เห็นเปนอันพิฦกนัก จะให้ทรงเห็นตามไปด้วยนั้นเหลือพระสติปัญญาที่จะตามไปได้ เมื่อจะติเตียนว่าพระราชอัธยาศรัยเปนเจ้านายโบราณถือการเก่าไปก็ตามแต่จะติเถิด

ประกาศเปนกฎหมายมาณวันอาทิตย์ เดือน ๖ ขึ้น ๙ ค่ำ ปีกุนเบญจศก ศักราช ๑๒๒๕ เปนวันที่ ๔๓๖๕ ในรัชกาลปัตยุบันนี้