- คำอธิบาย ว่าด้วยบทละคร อิเหนาฉบับหอพระสมุดวชิรญาณ
- เล่มที่ ๑
- เล่มที่ ๒
- เล่มที่ ๓
- เล่มที่ ๔
- เล่มที่ ๕
- เล่มที่ ๖
- เล่มที่ ๗
- เล่มที่ ๘
- เล่มที่ ๙
- เล่มที่ ๑๐
- เล่มที่ ๑๑
- เล่มที่ ๑๒
- เล่มที่ ๑๓
- เล่มที่ ๑๔
- เล่มที่ ๑๕
- เล่มที่ ๑๖
- เล่มที่ ๑๗
- เล่มที่ ๑๘
- เล่มที่ ๑๙
- เล่มที่ ๒๐
- เล่มที่ ๒๑
- เล่มที่ ๒๒
- เล่มที่ ๒๓
- เล่มที่ ๒๔
- เล่มที่ ๒๕
- เล่มที่ ๒๖
- เล่มที่ ๒๗
- เล่มที่ ๒๘
- เล่มที่ ๒๙
- เล่มที่ ๓๐
- เล่มที่ ๓๑
- เล่มที่ ๓๒
- เล่มที่ ๓๓
- เล่มที่ ๓๔
- เล่มที่ ๓๕
- เล่มที่ ๓๖
- เล่มที่ ๓๗
- เล่มที่ ๓๘
เล่มที่ ๕
| ๏ มาจะกล่าวบทไป | ถึงสามระตูผู้แกล้วกล้า |
| ร่วมพระบิตุเรศมารดา | เชษฐาครองปันจะรากัน |
| มีราชธิดานารี | ชื่อสการะวาตีสาวสรรค์ |
| ระตูผู้น้องถัดนั้น | ครองปักมาหงันพระนคร |
| ท้าวมีพระราชบุตรี | ชื่อมาหยารัศมีศรีสมร |
| อันองค์อนุชาบังอร | นามกรสังคามาระตา |
| ระตูผู้น้องที่สุด | ครองเมืองชื่อบุศสิหนา |
| ไร้คู่ตุนาหงันกัลยา | พระเชษฐาสงสารรำคาญใจ |
| จึงไปขอธิดาปะตาหรำ | มาทำวิวาห์การใหญ่ |
| เสร็จแล้วเลิกพหลพลไกร | สามกษัตริย์จะไปพารา ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ เชิด
| ๏ มาถึงเนินทรายชายทุ่ง | เชิงกุหนุงปะราปีภูผา |
| พระแลไปบนยอดบรรพตา | เห็นบรรณศาลาก็ยินดี |
| จึงตรัสชวนอนุชาชาญชัย | จะแวะขึ้นไปไหว้พระฤๅษี |
| พลางสั่งให้หยุดโยธี | แทบที่แนวน้ำลำธาร |
| ทั้งสามองค์ลงจากราชรถ | พร้อมทศโยธาทวยหาญ |
| ไม่สรงสีวิกามาศราชยาน | เสด็จเดินไปสถานพระสิทธา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เพลง
| ๏ ถึงบริเวณวงที่จงกรม | พ่างพื้นรื่นร่มด้วยพฤกษา |
| จึงเข้าไปในบรรณศาลา | ต่างถวายวันทาพระมุนี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์สังปะติเหงะฤๅษี |
| เห็นสามทรงธรรม์มาอัญชลี | พระมุนีจึงปราศรัยไป |
| ดูราบรมบพิตร | มีกิจกังวลเป็นไฉน |
| ยกพยุหโยธาคลาไคล | มาไยในอรัญกันดาร |
| อันนิเวศน์เขตขอบบุรีรัตน์ | ยังไพบูลย์พูนสวัสดิ์เกษมศานต์ |
| หรือเกิดเหตุเภทภัยพ้องพาน | จึงละราชฐานบ้านเมืองมา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวปันจะรากันเชษฐา |
| นบนอบตอบคำพระสิทธา | อาณาจักรนัคราก็ถาวร |
| ปราศจากศัตรูหมู่ภัยพาล | ประชาชนชื่นบานสโมสร |
| ซึ่งโยมยกโยธาพลากร | ดัดดั้นดงดอนมาทางนี้ |
| ไปแต่งการสยุมพรอนุชา | ด้วยธิดาปะตาหรำบุรีศรี |
| เสร็จสรรพแล้วจะกลับไปธานี | จึงแวะมาอัญชลีพระอาจารย์ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | โยธาสามระตูผู้ห้าวหาญ |
| เร่งรัดจัดแจงจับการ | อลหม่านอึงมี่นี่นัน |
| ต่างปลูกที่ประทับพลับพลา | หลังคาดาดสีมู่ลี่กั้น |
| ทั้งสามเหล่าแล้วเสร็จสำเร็จพลัน | เรียงรันริมน้ำลำเนา |
| พลับพลาระตูอยู่ข้างนี้ | ปันหยีอยู่ข้างละฟากเขา |
| ข้ามละเมาะทุ่งหญ้าป่าแขมเลา | ระยะทางพอเช้าชั่วงาย ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวบุศสิหนาเรืองฉาย |
| เมื่อจะสิ้นอาสัญวันตาย | เผอิญให้ไม่สบายวิญญาณ์ |
| เดือดดาลร่านร้อนอารมณ์ | นั่งในอาศรมไม่หรรษา |
| จึงบังคมพระมุนีลีลา | ลงไปพลับพลาเชิงคีรี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
| ๏ เข้าในห้องสุวรรณบรรจง | นั่งแนบแอบองค์มเหสี |
| เชยชมสมสุขเปรมปรีดิ์ | อยู่บนที่แท่นแก้วแพรวพรรณ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ประสันตาพี่เลี้ยงคนขยัน |
| นึกจะไปต่อนกเล่นสักวัน | หาสำคัญคารมให้สมคิด |
| จึงแต่งตัวตามอย่างชาวป่า | โพกพันเกศาผ้าตะบิด |
| คาดตะกรุดลงยันต์กันสรพิษ | ถือเสน่าเหน็บกริชกรีดกราย |
| เรียกบ่าวนักเลงนกหกเจ็ดคน | รีบร้นแต่งตัวกลัวจะสาย |
| อุ้มเพนียดถือส้าวทั้งบ่าวนาย | ออกจากค่ายเข้าดงพงไพร ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เชิด
| ๏ ลดเลี้ยวเที่ยวมาในอารัญ | ได้ยินนกเขาขันเสียงใหญ่ |
| เปลี่ยนซ้ำทำคารมชอบใจ | ก็แฝงไม้หยุดฟังนั่งมอง |
| เห็นนกยกเพนียดขึ้นพาดพุ่ม | แอบสุมทุมเมียงหมอบยอบย่อง |
| นกต่อตัวรู้คูคะนอง | คารมรบรับรองกันเต็มดี |
| พอนกเถื่อนบินผละประเปรียว | ตื่นเหนี่ยวเฉี่ยวฉาบถาบหนี |
| ก็เรียกบ่าวให้ปลดส้าวทันที | เลาะลัดพนาลีตามมา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เชิด
| ๏ พอแลเห็นม้ารถคชพล | ผู้คนคับคั่งไปทั้งป่า |
| ให้คิดสงสัยในวิญญาณ์ | จะเป็นทัพยกมาแต่เมืองใด |
| ชาวเรามาจะเข้าไปฟังดู | ดีร้ายให้รู้ยังสงสัย |
| จึงเอาเพนียดนกซุ่มรกไว้ | แล้วพากันเข้าไปใกล้พลับพลา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
| ๏ บัดนั้น | พวกทหารครั้นเห็นก็ร้องว่า |
| อ้ายนี่บ่าวใครไปไหนมา | กิริยากรีดกรายเหมือนเจ้าชู้ |
| ไม่รู้หรือว่าพลับพลาชัย | ระตูภูวไนยเสด็จอยู่ |
| ยิ่งว่ายังขืนยืนดู | บ้างจะไสคอขู่สำทับ |
| บ้างโบกมือบ้างถือดินทิ้ง | ก่งกระสุนขึ้นยิงแล้วร้องขับ |
| บ้างว่าน่าถองเสียให้ยับ | บ้างว่าจะจับเอาตัวตี ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ประสันตาไม่ท้อถอยหนี |
| จึงว่ากูเป็นชาวพนาลี | นายชื่อปันหยีชาญชัย |
| อันจารีตนิสัยชาวป่า | จะรู้จักท้าวพระยาก็หาไม่ |
| ถึงจะห้ามมิให้เข้าไป | เหตุใดไม่บอกแต่ดีมา |
| นี่หรือพลับพลาของระตู | แต่ชุมนุมนายกูก็ใหญ่กว่า |
| มึงอย่าเย่อหยิ่งหยาบช้า | ถึงเป็นชาวป่าไม่กลัวใคร ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พวกทหารได้ฟังก็มันไส้ |
| จึ่งร้องว่าฮ้าเฮ้ยไอ้โจรไพร | บังอาจใจขึ้นเสียงเถียงอึง |
| ว่าไม่รู้กูก็บอกออกให้ | ทำไมมากลับโกรธขึ้ง |
| โอหังอวดกล้าหน้ามึง | ถองเล่นคนละตึงก็เหลือตาย |
| มึงมาเท่านี้สี่ห้าคน | ไม่ครือมือพวกพลทั้งหลาย |
| แม้นรักตัวกลัวชีวิตวอดวาย | อย่าหยาบช้าท้าทายเร่งหนีไป ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ประสันตาแค้นขัดอัชฌาสัย |
| จึ่งร้องตอบไปพลันทันใด | มึงจะมาขู่ใครไอ้เช่นนี้ |
| ถึงกูน้อยตัวไม่กลัวเกรง | จะต่อสู้กับเอ็งไม่ถอยหนี |
| หน้าไหนใครเหวยว่ากล้าดี | ให้มึงขี่คอแข่งกันเข้ามา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | โยธีท้าวบุศสิหนา |
| ได้ฟังถ้อยคำก็โกรธา | จึ่งกรูออกมาทันใด |
| บ้างฉวยได้ไม้พลองตะบองสั้น | สกัดหน้าดากันเข้าล้อมไล่ |
| บ้างกำหมัดขัดเขมรเข้าไป | หมายใจจะจับเอาตัว |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ประสันตาชาญชัยมิใช่ชั่ว |
| กับบ่าวห้าวหาญไม่เกรงกลัว | ระวังตัวหลีกหลบรบพลาง |
| แต่ละคนเข้มขันสันทัด | รับรองป้องปัดไม่ขัดขวาง |
| แกว่งอาวุธเงื้อง่าเป็นท่าทาง | ล่อไว้ให้ห่างไม่เข้าชิด |
| เหล่าทหารหักโหมโถมเข้ามา | ประสันตาต่อแย้งแทงด้วยกริช |
| พลระตูแตกตายวายชีวิต | ได้ทีไล่ประชิดติดพัน ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ แต่บ่าวบาดเจ็บสองคน | ทานทนทรหดอดกลั้น |
| เช็ดเลือดเดือดแค้นขบฟัน | หุนหันโมโหโกรธา |
| พลางร้องว่าท้าทายเยาะเย้ย | เหวยเหวยพวกระตูที่อวดกล้า |
| ถ้าดีให้เจ้ามึงตามมา | จะให้นายกูฆ่าเสียบัดนี้ |
| ว่าแล้วรีบพากันคลาไคล | ไม่ตรงไปพลับพลาปันหยี |
| เข้าแอบซุ่มซ่อนอยู่ดูท่วงที | จะฟังเหตุร้ายดีให้รู้มา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูผู้ผ่านบุศสิหนา |
| ได้ยินเสียงอื้ออึงถึงพลับพลา | ขัดใจไคลคลาออกมาพลัน |
| เสด็จเหนือแท่นที่นั่งบัลลังก์รัตน์ | จึ่งดำรัสตรัสถามกิดาหยัน |
| ใครวิวาทชกตีกันนี่นั้น | จะกลัวเกรงใจกันก็ไม่มี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | กิดาหยันบังคมเหนือเกศี |
| ทูลสนองภูวไนยไปทันที | เมื่อกี้มีพวกโจรไพร |
| อาจอุกบุกบั่นเข้ามา | ชาวเราร้องว่ามันด่าให้ |
| อวดฝีมือถือตัวไม่กลัวใคร | ทะนงใจเจรจาท้าทาย |
| ครั้นล้อมไล่จับมันสัประยุทธ์ | พวกเราม้วยมุดเป็นมากหลาย |
| กราบทูลแต่ต้นจนปลาย | บรรยายให้ทราบทุกสิ่งอัน ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูขัดแค้นแสนศัลย์ |
| กระทืบบาทกราดกริ้วคือเพลิงกัลป์ | จึ่งกระชั้นสีหนาทตวาดไป |
| ดูดู๋ผู้คนทั้งกองทัพ | แต่จะจับโจรป่าก็ไม่ได้ |
| เกรงกลัวฝีมือมันหรือไร | มันจะมีฤทธิไกรกระไรมา |
| อ้ายลูกฟานลูกกระจงทะนงศักดิ์ | โอหังฮึกฮักเป็นหนักหนา |
| เร่งเร็วรีบรัดจัดโยธา | จะยกไปเข่นฆ่าเสียบัดนี้ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | เสนาอกสั่นขวัญหนี |
| รับสั่งแล้ววิ่งเป็นสิงคลี | ออกมาจัดโยธีทุกกระทรวง ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
ยานี
| ๏ ตั้งตามกระบวนเบญจเสนา | ซ้ายขวาปีกป้องกองหลวง |
| ทัพหน้าทัพหลังทั้งปวง | เคยหักโหมโจมจ้วงประจัญบาน |
| บ้างแต่งตัวปลุกเสกเลขยันต์ | ทาน้ำมันเคี้ยวขมิ้นกินว่าน |
| เนื้อเหน็บหนังเหนียวเชี่ยวชาญ | ห้าวหาญทรหดอดทน |
| บ้างขบฟันขันขออาสา | รู้วิชาบังเหลื่อมล่องหน |
| ต่างต่างตัวดีมีเวทมนตร์ | ใส่มงคลประคำคาดเครื่องราง |
| ล้วนถือปืนผาอาวุธ | คาบชุดทองปรายหลายอย่าง |
| ปืนหลักยังกะตราขานกยาง | ใส่หลังช้างพลายพังดั้งกัน |
| สารวัดจัดแจงโยธา | ตามตำราตำรับทัพขันธ์ |
| ที่เหลือออกนอกตำแหน่งแบ่งปัน | ให้อยู่เฝ้าสุวรรณพลับพลา ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ เจรจา
ร่าย
| ๏ บัดนั้น | ประสันตาแอบดูอยู่ในป่า |
| เห็นพวกระตูแต่งกายา | โยธาเป็นทำนองกองทัพ ฯ |
| สำคัญมั่นคงไม่สงสัย | ว่าจะไปทำสงครามตามจับ |
| จึงพาบ่าวบุกระนามหนามเกี่ยวยับ | มายังที่ประทับพลับพลา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงจึงคลานเข้าไปเฝ้า | ทูลแถลงแบ่งเบาจะเอาหน้า |
| บัดนี้ระตูเตรียมโยธา | จะยกมาหักโหมโจมตี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระโฉมยงองค์มิสาระปันหยี |
| ได้ฟังประสันตาพาที | ประหลาดใจจึงมีพจมาน |
| ระตูผู้นี้อยู่ที่ไหน | ทำไมจะฮึกฮักมาหักหาญ |
| เมื่อไม่มีสาเหตุเภทพาล | คำพี่ว่าขานข้าแคลงใจ |
| แม้นจะยกโยธามารบจริง | คงมีเหตุสักสิ่งจึงเป็นได้ |
| พี่เลี้ยงใครจะเห็นประการใด | จงว่าไปให้ต้องทำนองความ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ยะรุเดะได้ฟังรับสั่งถาม |
| จึ่งว่าถ้าจะเกิดสงคราม | ย่อมมีเหตุก่อความจึงลามไป |
| นี่เหตุผลไม่มีดีดีอยู่ | ประสันตาช่างรู้มาแต่ไหน |
| มีผู้บอกเล่าเจ้าหรือไร | หรือได้ไปเห็นแก่ตา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ประสันตาแสร้งยิ้มแก้หน้า |
| จึ่งว่าข้าไปต่อสกุณา | ที่ริมเนินภูผาปะราปี |
| พบพวกระตูเขาเตรียมทัพ | ว่าจะยกมาจับปันหยี |
| ถ้าสืบไปไม่สมเหมือนพาที | ขอถวายชีวีแก่ภูวไนย ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ปูนตาได้ฟังยังสงสัย |
| จะซ้ำซักประสันตาก็เกรงใจ | จึงลุกเดินออกไปเที่ยวสอดดู ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ สืบสาวบ่าวไพร่ไม่ได้ความ | ก็ลดเลี้ยวเที่ยวถามทุกหมวดหมู่ |
| ถึงมุมค่ายเห็นทับงับประตู | โลหิตสดหยดอยู่หลายกอง |
| กริ่งใจเข้าไปด้วยสงกา | เห็นคนนอนคลุมผ้าอยู่ทั้งสอง |
| จึงเลิกผ้าจากหน้าลงนั่งมอง | ก็รู้ว่าบ่าวของประสันตา |
| เห็นเนื้อตัวยับย่อยเป็นรอยริ้ว | ทำโกรธกริ้วขู่เข็ญจะเข่นฆ่า |
| มึงไปเที่ยวปล้นใครเขาแทงมา | หรืออย่างไรเร่งว่าแต่ตามจริง ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | คนป่วยตกประหม่าก้มหน้านิ่ง |
| ขอทานโทษโปรดก่อนวอนวิง | แล้วเล่าความตามจริงทุกสิ่งอัน ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ปูนตาฟังคำเห็นเหมาะมั่น |
| เหตุผลต้นความพองามกัน | ก็รีบมาสุวรรณพลับพลาชัย |
| จึ่งบอกแก่ตำมะหงงเสนี | โดยดังคดีที่ถามไถ่ |
| พี่เลี้ยงแลบรรดาเสนาใน | ต่างคนขัดใจประสันตา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงได้ฟังไม่กังขา |
| ชี้หน้าว่าไปด้วยโกรธา | ชะเจ้าประสันตาตัวดี |
| ไปเที่ยวซุกซนจนเกิดความ | ให้สงครามติดต่อไม่พอที่ |
| ยังกลับมาเอาหน้าพาที | ให้กูนี้เชื่อลิ้นหลงไป |
| น้อยหรือเล่ห์กลเจ้าคนเอก | ทำโหยกเหยกให้ระตูดูหมิ่นได้ |
| ชอบแต่สับเสี่ยงซ้ำให้หนำใจ | ตัดศีรษะเสียบไว้ทั้งไพร่นาย |
| เสนีพี่เลี้ยงจงปรึกษา | โทษตัวประสันตาตามกฎหมาย |
| ตำมะหงงด่าว่ามากมาย | ประสันตาเต็มอายไม่เจรจา ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | มิสาระปันหยีสุกาหรา |
| จึ่งตรัสห้ามตำมะหงงเสนา | จะโมโหโกรธาไปว่าไร |
| ถึงจะเอาประสันตาไปฆ่าฟัน | สงครามนั้นจะหายก็หาไม่ |
| มาตรแม้นศัตรูรู้ไป | จะได้ใจว่าเราครั่นคร้าม |
| ไหนไหนก็ในจะต่อสู้ | ด้วยระตูผู้นี้ไม่เข็ดขาม |
| คิดไว้ว่าจะใคร่ทำสงคราม | พึ่งจะได้ออกสนามครั้งนี้ |
| ตำมะหงงจงเร่งไปจัดทัพ | ให้พร้อมสรรพตามกระบวนถ้วนถี่ |
| ประสันตาทำความไว้งามดี | ให้ออกตีเป็นทัพโทษแก้ตัว |
| ทั้งบรรดาบ่าวไพร่ในกองนั้น | ประกาศกันกำชับให้รู้ทั่ว |
| ถ้าย่อท้อสงครามคร้ามกลัว | จะเอาโทษตัดหัวเสียบไว้ ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงเสนาอัชฌาสัย |
| มิรู้ที่จะทัดทานประการใด | ก็ออกไปเร่งรัดจัดโยธา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | ขุนหมื่นมุลนายซ้ายขวา |
| สับสนอลหม่านไปมา | นายหมวดตรวจตราหากัน |
| ที่ขี้ขลาดตาขาวได้ข่าวศึก | อกใจทึกทึกให้นึกพรั่น |
| ทำเป็นเจ็บจับไข้ให้งกงัน | ให้เพื่อนกันบอกป่วยมุลนาย |
| ลางคนใจกล้าบ้าลำโพง | ปากโป้งโผงอึงอยู่ในค่าย |
| อวดรู้เรียนวิชามามากมาย | แยบคายของวิเศษเวทมนตร์ |
| ที่ไปเที่ยวไกลไกลยังไม่มา | ก็ให้ติดตามหาทุกแห่งหน |
| บ้างรีบรัดจัดแจงแต่งตน | ใส่มงคลประคำสวมคอ |
| โพกประเจียดเครื่องอานอาจารย์ให้ | ทาน้ำมันเสกใส่ผงดินสอ |
| อาพัดเหล้าเมามึนไม่ย่อท้อ | ใจคอห้าวเหี้ยมฮึกฮัก |
| บ้างถือปืนนกสับกำซาบ | โล่ดั้งหอกดาบถอดฝัก |
| ทุกหมวดหมายนายไพร่พร้อมพรัก | คอยเสด็จทรงศักดิ์ยาตรา ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | มิสาระปันหยีสุกาหรา |
| จึ่งสระสรงทรงเครื่องมุรธา | ตามตำรารณรงค์ยงยุทธ์ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
โทน
| ๏ บรรจงทรงสอดสนับเพลา | ภูษานุ่งหน่วงเนาไม่เลื่อนหลุด |
| ฉลององค์เกราะสุวรรณกันอาวุธ | เจียระบาดผาดผุดพรรณราย |
| ตาบทิศทับทรวงดวงกุดั่น | คาดเข็มขัดรัดมั่นกระสันสาย |
| สังวาลประดับทับทิมพราย | ทองกรจำหลักลายลงยา |
| ธำมรงค์ค่าเมืองเรืองระยับ | ตาดพับพันโพกเกศา |
| แต่งเป็นเช่นชาวอรัญวา | กุมกริชฤทธาสำหรับมือ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ มาทรงอาชาม้าที่นั่ง | พระหัตถ์หน่วงเหนี่ยวรั้งสายถือ |
| ให้คลายเคลื่อนพลขันธ์บันลือ | โห่สนั่นอึงอื้อยกไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงทุ่งท้ายเขาปะราปี | เป็นที่ชัยภูมิกว้างใหญ่ |
| จึ่งให้หยุดยั้งตั้งทัพชัย | ต้องในสีหนามตามตำรา |
| แล้วเกณฑ์ทนายปืนหมื่นปลาย | วางหลุมซุ่มรายอยู่ชายป่า |
| พระโฉมยงนั้นทรงอาชา | กั้นกลดรจนาอยู่กลางพล |
| ม้าพี่เลี้ยงเคียงข้างม้าที่นั่ง | ม้าหลังระเด่นดาหยน |
| ตำมะหงงขี่ม้าออกหน้าคน | กางกั้นสัปทนยอดทอง |
| ม้าแซงเสนากิดาหยัน | ยืนรายเรียงรันเป็นแถวถ้อง |
| สารวัดจัดตรวจทุกหมวดกอง | ธงทิวทวนทองไสวไป ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูบุศสิหนาเป็นใหญ่ |
| เร่งรัดจัดพหลพลไกร | นายไพร่พร้อมถ้วนกระบวนทัพ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ จึงเข้าที่ชำระสระสนาน | สุคนธารกลิ่นกลบอบอุหรับ |
| พระฉายตั้งเตียงทองรองรับ | สอดใส่สนับเพลาพลัน |
| ภูษายกแย่งครุฑภุชงค์ | จัดกลีบจีบประจงทรงกระสัน |
| ฉลององค์ทรงใส่เกราะสุวรรณ | สำหรับกันสาตราอาวุธ |
| ห้อยหน้าเจียระบาดคาดทับ | ปั้นเหน่งสายบานพับประดับบุษย์ |
| ใส่สังวาลรณรงค์ยงยุทธ | ทองกรชมพูนุทรจนา |
| สอดธำมรงค์เรือนสุบรรณ | มงกุฎกรรเจียกจอนซ้ายขวา |
| เหน็บกริชฤทธิไกรไคลคลา | เสด็จมาห้องสุวรรณเทวี ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ ลดองค์ลงเหนือบัลลังก์รัตน์ | จึ่งตรัสแก่ประไหมสุหรี |
| เมื่อกี้โจรป่าพนาลี | เข้ามาที่นี่สี่ห้าคน |
| พวกเราขับไล่ก็ไม่ฟัง | โอหังจองหองพองขน |
| พาลวิวาทวัดเหวี่ยงเถียงลน | องอาจอวดตนเป็นพ้นรู้ |
| แล้วสังหารผลาญพลเราล้มตาย | เป็นน่าแค้นน่าอายอดสู |
| พี่จะยกทัพขันธ์ไปพันตู | ขวัญข้าวค่อยอยู่อย่าอาวรณ์ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | นวลนางดรสาสายสมร |
| กราบบาทบังคมประนมกร | ภูธรอย่าได้เสด็จไป |
| พระก็เป็นเอกองค์พงศ์กษัตริย์ | ดำรงราชสมบัติบุรีใหญ่ |
| ไม่ควรคู่สู้รบกับโจรไพร | ถึงมาตรแม้นมีชัยก็ไม่งาม |
| ถ้าฉวยเพลี่ยงพล้ำสิซ้ำร้าย | จะเสียยศอดอายกลางสนาม |
| ให้แต่คนชำนาญการสงคราม | ยกทัพติดตามไปต่อตี ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูบุศสิหนาเรืองศรี |
| ฟังนางพลางตอบพาที | ว่าไยอย่างนี้กัลยา |
| ธรรมดาว่าพวกโจรไพร | ย่อมเรืองฤทธิไกรแกล้วกล้า |
| เคยณรงค์รบราญชำนาญมา | ทั่วทุกพาราก็เลื่องลือ |
| จะให้แต่โยธาทั้งนั้น | ไปต้านต่อกับมันจะได้หรือ |
| พี่จะใคร่ไปสู้ดูฝีมือ | จะมาถือยศศักดิ์ด้วยอันใด |
| เจ้าอย่าโศกาปรารมภ์ | ทุกข์ร้อนเกรียมตรมหม่นไหม้ |
| สั่งเสร็จเสด็จจากห้องใน | ออกไปที่ประชุมโยธา |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ จึงเหยียบโกลนโจนขึ้นม้าที่นั่ง | ด้วยกำลังแค้นขัดสหัสสา |
| โบกพระหัตถ์ตรัสสั่งเสนา | ให้เร่งยกโยธาคลาไคล ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ เลียบเดินตามเนินแนวกุหนุง | พอตกทุ่งแลเห็นทัพใหญ่ |
| ธงเทียวเขียวแดงดาดไป | เสียงฆ้องกลองชัยนี่นัน |
| ระตูเดือดดาลทะยานจิต | ประกาศิตสั่งนิกรกองขัน |
| เร่งโจมตีเข้าไปอย่าไว้มัน | ไล่พิฆาตฟาดฟันให้มรณา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | นายทัพรับสั่งใส่เกศา |
| ต่างคนต่างขับโยธา | ทั้งกองหนุนกองหน้าดาประดัง |
| เร่งพลพาชีตีกระหนาบ | ตัวนายชักดาบออกไล่หลัง |
| ทนายปืนยิงปืนตึงตัง | เสียงดังครื้นครั่นสนั่นดง ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ บัดนั้น | จึงมหาเสนาตำมะหงง |
| แกว่งกระบี่ตีต้อนจัตุรงค์ | อาจองออกไล่ทะลวงฟัน |
| ที่เหล่านั่งหลุมซุ่มคอยรับ | ก็ปล่อยตับเสียงปืนครื้นครั่น |
| พวกอาสาม้าแซงสามพัน | รำทวนสวนควันเข้าโถมแทง |
| บ้างลุยไล่สะพัดซัดหอกคู่ | เกาทัณฑ์ธนูน้าวแผลง |
| พลระตูตายกลาดกลางแปลง | เลือดแดงเป็นสาดดาษดา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ ประสันตาดีใจเห็นได้ที | ถือกระบี่รี่รำออกนำหน้า |
| บ่าวไพร่ไม่คิดแก่ชีวา | ต่างเข้าเข่นฆ่าปัจจามิตร |
| พวกพลแตกกระจายพ่ายพัง | จนกระทั่งทัพระตูไม่ต้านติด |
| ประสันตาท้าทายทำอวดฤทธิ์ | รำกริชเยาะเย้ยไปมา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ กลองมลายู
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูผู้ผ่านบุศสิหนา |
| เห็นโจรไพรไล่พลโยธา | แตกกระจายพ่ายมาจนหน้าทัพ |
| โกรธนักชักกระบี่ออกตีต้อน | ไล่พลนิกรสะท้อนกลับ |
| กองหลวงกองหลังคั่งคับ | ไม่หลีกหลบรบรับต้านทาน |
| บ้างพุ่งผัดสาตราอาวุธ | อุตลุดสับสนอลหม่าน |
| หักโหมโรมรันประจัญบาน | ตีประดาหน้ากระดานเข้าไป ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ปันหยีองอาจไม่หวาดไหว |
| เห็นระตูต้อนพลสกลไกร | รุกไล่ติดพันประสันตา |
| พระไล่พลพาชีกองหลวง | โถมทะลวงควงขับเข้ารับหน้า |
| บ้างรำทวนสวนแทงบนหลังม้า | ชักอาชาหมายมุ่งพุ่งหอกซัด |
| พลดาบดึงดันเข้าฟันฟาด | สามารถรับรองป้องปัด |
| ทนายปืนยืนยิงคนละนัด | แล้วหยุดยัดยิงสาดซ้ำไป ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เชิด
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูบุศสิหนาเป็นใหญ่ |
| เห็นโยธีรี้พลสกลไกร | ชิงชัยไพรีไม่พ่ายพัง |
| พระยิ่งกริ้วโกรธโกรธา | กะระตะอาชาม้าที่นั่ง |
| ฝ่าพลขึ้นไปมิได้ยั้ง | ด้วยโมโหโอหังไม่รั้งรอ |
| แลเห็นปันหยีขี่อาชา | โสภาพริ้งเพราดังเหลาหล่อ |
| น่าจะมีพงศ์เผ่าเหล่ากอ | เนื้อหน่อกษัตริย์ขัตติยา |
| ท่วงทีที่ทำก็ประหลาด | เห็นมิใช่เชื้อชาติชาวป่า |
| คิดพลางทางมีวาจา | ดูราปันจุเหร็จฤทธิรณ |
| เป็นไฉนหยาบช้าสามานย์ | ชวนกันทำการอกุศล |
| ตั้งกองซ่องสุมผู้คน | จะเที่ยวปล้นพาราหรือว่าไร |
| รูปทรงส่งศรีกิริยา | จะสมเป็นชาวป่าก็หาไม่ |
| บ่าวท่านอาจองทะนงใจ | เข้าไปถึงหน้าพลับพลา |
| ไล่ผลาญรี้พลเราล้มตาย | แล้วหยาบช้าท้าทายเป็นหนักหนา |
| หมิ่นเราเผ่าพงศ์กษัตรา | เร่งส่งมันมาแต่โดยดี ฯ |
ฯ ๑๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระโฉมยงองค์มิสาระปันหยี |
| ฟังระตูบุศสิหนาพาที | ยิ้มพลางทางมีพจมาน |
| เราเป็นชาติชาวป่าพนาลัย | เที่ยวอยู่ตามวิสัยในไพรสาณฑ์ |
| มิได้เคยหักโหมโรมราญ | ตีบ้านเมืองใครแต่ไรมา |
| ซึ่งบ่าวเราทำละเมิดเกิดวิวาท | รุกราชอาจหาญเหมือนท่านว่า |
| จะให้ส่งตัวนั้นสุดปัญญา | ด้วยไม่รู้จักหน้าว่าผู้ใด |
| พวกพ้องของท่านที่ล้อมวง | แต่จะจับชาวดงก็ไม่ได้ |
| ดูเหมือนไม่มีมือหรือว่าไร | นิ่งให้เขาฆ่าขายหน้านาย |
| ถ้ารู้ไปถึงไหนก็ไม่งาม | ชอบแต่คิดปิดความเสียให้หาย |
| นี่อะไรไม่หนำยังซ้ำร้าย | เอาโยธามาตายเสียก่ายกอง |
| ซึ่งเราช่วยว่าเพราะการุญ | อย่าโมโหหันหุนขุ่นข้อง |
| จงยกทัพกลับไปดังใจปอง | ครอบครองพาราให้สำราญ ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูบุศสิหนากล้าหาญ |
| ฟังปันหยีตอบพจมาน | ว่าขานแนมเหน็บยิ่งเจ็บใจ |
| จึงร้องว่าเหวยปันจุเหร็จ | เข้ากับบ่าวกล่าวเท็จแก้ไข |
| มิส่งตัวมันมาก็แล้วไป | ดีแล้วจะได้เห็นกัน |
| ว่าพลางทางขับอาชา | รำท่าเพลงทวนหวนหัน |
| เข้าไล่โรมรุกบุกบัน | หมายมั่นจะฆ่าชีวาลัย ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เชิด
| ๏ เมื่อนั้น | ปันหยีไม่พรั่นหวั่นไหว |
| กะระตะอาชาชิงชัย | เลี้ยวไล่ตลบทบทวน |
| เปลี่ยนท่าผ่าหมากเป็นนาคเกี่ยว | ล่อเลี้ยวพัลวันหันหวน |
| ต่างคล่องว่องไวในกระบวน | ประปรายปลายทวนแทงกัน ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ พญาเดิน
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวบุศสิหนาแข็งขัน |
| ขับม้าไล่กระชิดติดพัน | ป้องปัดผัดผันอาวุธ |
| วนเวียนเข้าออกเป็นปลอกช้าง | กัณฐัศว์สะบัดย่างไม่ยั้งหยุด |
| จู่โจมโถมแทงแย้งยุทธ์ | ด้วยกำลังฤทธิรุทรราวี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิดฉิ่ง
| ๏ เมื่อนั้น | จึงองค์มิสาระปันหยี |
| เห็นระตูโรมรุกคลุกคลี | พระแกล้งหนีทีทำเป็นย่อท้อ |
| เยื้องไหล่ให้หลังรั้งรอรบ | ชักสินธพหลบหลีกเลี้ยวล่อ |
| เวียนวงเป็นหงส์สองคอ | กลับกลอกหลอกล่อกันไปมา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เห็นข้าศึกเสียเชิงละเลิงไล่ | พระขับใหญ่เลี้ยวลัดสกัดหน้า |
| โถมแทงถูกอกตกอาชา | สิ้นชีวาวินาศขาดใจ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ โอด
| ๏ พวกทหารปันหยีก็โห่ร้อง | กึกก้องนี่นันหวั่นไหว |
| ตะลุมบอนบุกบั่นฟันเข้าไป | ลุยไล่พิฆาตไพรี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พลระตูแตกกระจายพ่ายหนี |
| บ้างวิ่งวางตรงเข้าพงพี | บ้างลงว่ายนทีแทบตาย |
| บ้างขึ้นเขาข้ามเนินเดินสะดุด | เครื่องอานอาวุธก็ตกหาย |
| ผ้าผ่อนทิ้งเสียออกเรี่ยราย | บ่าววิ่งเกินนายไม่รอรั้ง |
| ที่ขี้ขลาดออกได้ไปคนเดียว | เสียงโห่เกรียวเกรียวไม่เหลียวหลัง |
| จวนตัวกลัวตายเต็มกำลัง | สิ้นสติลงนั่งภาวนา |
| บ้างถูกปืนป่วยอยู่สู้คลาน | ลนลานลำบากลากขา |
| ซุกซนด้นดั้นอรัญวา | ต่างตื่นตกประหม่าไม่สมประดี ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พวกพหลพลขันธ์ปันหยี |
| ไล่ตามติดพันทันไพรี | ทุบตีแทงตายก่ายกอง |
| จับนายได้เป็นไม่เข่นฆ่า | รีบเอาผ้าเสื้อแสงสิ่งของ |
| ฉวยได้ดาบคร่ำประคำทอง | แล้วทุบถองผูกรัดมัดมือมา |
| เห็นทวนทองสัปทนที่ทิ้งไว้ | บ่าวไพร่ไล่ชิงกันฉาวฉ่า |
| ลางคนสาละวนวิ่งจับม้า | เฮฮาโห่สนั่นพนาลัย ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | องค์มิสาระปันหยีศรีใส |
| ครั้นชนะไพรีมีชัย | ก็กลับไปที่ประทับพลับพลา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ บัดนั้น | โยธีท้าวบุศสิหนา |
| ซึ่งเหลือตายด้นดั้นอรัญวา | พากันขึ้นมาบนบรรพต |
| เห็นสองกษัตริย์เสด็จนั่ง | ยับยั้งพูดจากับดาบส |
| จึงเข้าไปเฝ้าองค์พระทรงยศ | กราบบาทบงกชแล้วโศกี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ โอด
| ๏ เมื่อนั้น | สองกษัตริย์สุริย์วงศ์เรืองศรี |
| หลากใจไหวหวั่นพันทวี | จึงกล่าววาทีถามไป |
| อ้ายเหล่านี้เป็นไฉนอย่างไรอยู่ | ทำไมมาหากูแล้วร้องไห้ |
| มีเหตุเภทพาลประการใด | จงบอกไปให้แจ้งกิจจา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พวกพลท้าวบุศสิหนา |
| ได้ฟังสองกษัตริย์ตรัสมา | จึงวันทาทูลสนองพจมาน |
| มีพวกโจรไพรใจฉกรรจ์ | บุกบั่นเข้ามาถึงหน้าฉาน |
| ใครห้ามไม่ฟังอหังการ | ไล่ผลาญรี้พลมนตรี |
| แล้วกล่าวคำหยาบช้าท้าทาย | บอกว่านายของมันชื่อปันหยี |
| พระอนุชายกทหารไปต้านตี | เสียทีมอดม้วยมรณา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองระตูภูวเรศเชษฐา |
| ได้ฟังดังต้องสายฟ้า | ตกประหม่าหน้าซีดลงทันใด |
| น้อยจิตเจ็บอายเสียดายน้อง | ให้ขุ่นข้องแค้นขัดอัชฌาสัย |
| มิได้ไต่ถามต่อไป | บรรหารให้ตรวจเตรียมโยธี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ แล้วบังคมคัลวันทา | กล่าวคำอำลาพระฤๅษี |
| โยกจะยกโยธาไปราวี | แก้แค้นไพรีอหังการ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์สังปะลิเหงะฤๅษีสาร |
| เล็งดูรู้ด้วยอภิญญาณ | จึงแจ้งการแก่สองกษัตรา |
| อันมิสาระปันหยีนี้ไซร้ | มิใช่ปันจุเหร็จโจรป่า |
| คืออิเหนาสุริย์วงศ์เทวา | โอรสาองค์ท้าวกุเรปัน |
| ใครอาจหาญต้านต่อรอฤทธิ์ | จะสุดสิ้นชีวิตอาสัญ |
| จงหยุดยั้งชั่งพระทัยทรงธรรม์ | อย่าหุนหันฮึกฮักไปชิงชัย ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองระตูผู้มีอัชฌาสัย |
| แต่ออกนามอิเหนาก็ตกใจ | ภูวไนยไหวหวั่นครั่นคร้าม |
| จึงคิดว่าดาบสพระองค์นี้ | เล็งเห็นถ้วนถี่เธอจึงห้าม |
| ถ้าจะขืนรณรงค์สงคราม | จะซ้ำร้ายตายตามอนุชา |
| คิดพลางทางสนองพระมุนี | เอ็นดูโยมครั้งนี้หนักหนา |
| พระคุณล้ำล้นคณนา | จะทำตามวาจาพระอาจารย์ |
| ว่าแล้วอำลาดาบส | ลงจากบรรพตไพศาล |
| พร้อมพหลมนตรีบริวาร | ไปสถานที่ประทับพลับพลาทอง ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงที่สำนักตำหนักไพร | จึงเสด็จคลาไคลเข้าในห้อง |
| ให้คิดครวญคะนึงถึงพระน้อง | ชลเนตรฟูมฟองนองนัยน์ |
| แล้วตรัสเรียกสองมเหสี | มาเล่าความถ้วนที่แถลงไข |
| ปันหยีนี้มิใช่ชาวไพร | คืออิเหนากรุงไกรกุเรปัน |
| ลือนามขามเดชเดชา | ทั้งเป็นวงศ์เทวากระยาหงัน |
| แม้นจะยกพลไกรไปโรมรัน | ก็จะซ้ำอาสัญเป็นสามคน |
| หากว่าดาบสผู้ทรงญาณ | แจ้งการจึงรู้เหตุผล |
| จำจะโอนอ่อนผ่อนปรน | จึงจะพ้นไภยันอันตราย |
| จะไปออกปันหยีเสียดีกว่า | เอาโอรสธิดาไปถวาย |
| จะได้พึ่งทรงธรรม์คุ้งวันตาย | โฉมฉายจะเห็นประการใด ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองประไหมสุหรีศรีใส |
| นบนิ้วสนองพระภูวไนย | พระคิดได้ดังนี้ดีนัก |
| ไปออกแก่มิสาระปันหยี | ธานีจะได้พึ่งเป็นแหล่งหลัก |
| เพราะเดชวงศาสุรารักษ์ | จะปรากฏยศศักดิ์สืบไป |
| แล้วเรียกราชธิดาเข้ามาสั่ง | ลูบหลังลูบหน้าน้ำตาไหล |
| สาวสวรรค์ขวัญข้าวอย่าเศร้าใจ | จะได้พึ่งพระองค์วงศ์เทวา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองบุตรีได้ฟังก็กังขา |
| จึงทูลถามบิตุเรศมารดา | ซึ่งตรัสมาไม่แจ้งยังแคลงใจ |
| อันสุริย์วงศ์พงศาสุราฤทธิ์ | รูปร่างเพี้ยนผิดเราหรือไฉน |
| ไม่อยู่เมืองสวรรค์ด้วยอันใด | เรื่องราวอย่างไรแต่แรกมา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองประไหมสุหรีเสน่หา |
| จึงแถลงแจ้งเหตุแก่ธิดา | ว่าเดิมเมืองหมันหยาธานี |
| บริบูรณ์พูนสุขสนุกสนาน | ดังวิมานเมืองฟ้าในราศี |
| อันระตูผู้ดำรงพระบุรี | มีธิดาทั้งสี่ทรามวัย |
| ท้าวจะใคร่แต่งการสยุมพร | กษัตริย์ทุกนครหาควรไม่ |
| เมื่อจะมีเหตุนั้นพระขรรค์ชัย | กับธงผุดขึ้นในหน้าพระลาน |
| ให้บังเกิดข้าวอยากหมากแพง | รบกันฟันแทงทุกสถาน |
| ประชาชนฉิบหายวายปราณ | ได้ขุ่นเคืองรำคาญเดือดร้อน |
| ระตูทุกข์นักหนักจิต | เห็นผิดเยี่ยงอย่างแต่ปางก่อน |
| มาเกิดการกลีกระลัมพร | จึงให้ถอนพระขรรค์กับธงชัย |
| ใครจะทำอย่างไรก็ไม่หลุด | เอาเชือกฉุดก็ไม่ขาดหวาดไหว |
| จึงให้ตีฆ้องร้องป่าวไป | ทั่วในแว่นแคว้นแดนชวา |
| แม้ใครถอนพระขรรค์กับคันธง | ขึ้นได้ดังจำนงปรารถนา |
| ท้าวจะให้สมบัติกึ่งพารา | ทั้งพระธิดาลาวัณย์ |
| กรุงกษัตริย์ทั้งสิ้นก็ยินดี | จะใคร่ได้พระบุตรีเฉิดฉัน |
| ยกทัพนับแสนมาแน่นนันต์ | เข้าถอนธงพระขรรค์ไม่เคลื่อนคลา |
| จึงอสัญแดหวาทั้งสี่ | สถิตที่ไกรลาสภูผา |
| เขจรจากสถานวิมานมา | แกล้งแปลงกายาเป็นมนุษย์ |
| เข้าในชุมนุมเมืองหมันหยา | รูปทรงโสภาผาดผุด |
| จึงจับพระขรรค์กับคันธุช | ก็เขยื้อนเคลื่อนหลุดขึ้นทันใด |
| อันสมบัติที่ระตูอนุญาต | เทวราชไม่ประสงค์คงคืนให้ |
| รับแต่พระธิดาพาไป | จึงสร้างสรรค์พิชัยธานี |
| กุเรปันดาหากาหลัง | อีกทั้งสิงหัดส่าหรี |
| ต่างเสวยราชย์อยู่ในบุรี | มีโอรสบุตรีสืบพงศ์พันธุ์ |
| บุญแล้วจึงได้ไปเป็นข้า | พระผู้วงศ์เทวากระยาหงัน |
| อย่าละห้อยน้อยใจจาบัลย์ | จะได้พึ่งทรงธรรม์ธิบดี ฯ |
ฯ ๒๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ทั้งสองธิดามารศรี |
| กราบบาทบิตุราชชนนี | โศกีครวญคร่ำร่ำไร ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ โอ้ว่าพระทูลกระหม่อมแก้ว | ไม่เอ็นดูลูกแล้วหรือไฉน |
| จะสลัดซัดเสียให้จำไกล | ตกไปเป็นข้าปัจจามิตร |
| จะมีแต่เกรียมตรมระทมทุกข์ | เสื่อมสุขโศกเศร้าเปล่าจิต |
| ควรหรือพระองค์ไม่ทรงคิด | ช่างปลดปลิดอาลัยไม่เมตตา |
| นิจจาเอ๋ยเคยเฝ้าอยู่เช้าเย็น | จะนับวันว่างเว้นไม่เห็นหน้า |
| ร่ำพลางข้อนทรวงเข้าโศกา | ปิ้มว่าชีวิตจะวายปราณ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ โอด
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | พระบิตุราชมาตุรงค์ก็สงสาร |
| จึงตรัสปลอบธิดายุพาพาล | เยาวมาลย์แม่อย่าโศกาลัย |
| อันชนกชนนีนี้รักเจ้า | เทียมเท่าชีวาก็ว่าได้ |
| ใช่จะแสร้งสลัดซัดเสียไกล | เพราะเป็นความจำใจของบิดา |
| ถ้าแม้นมิผ่อนผันฉันนี้ | อันตรายจะมีไปเมื่อหน้า |
| อย่าขึ้งเคียดเดียดฉันท์เลยขวัญตา | เหมือนแทนคุณบิดาช่วยดับร้อน |
| ตรัสพลางทางทรงกันแสงสั่ง | โฉมยงจงฟังซึ่งคำสอน |
| ตัวเจ้าจะไปอยู่ด้วยภูธร | จงโอนอ่อนอุตส่าห์รักษาตัว |
| สู้เสงี่ยมเจียมจิตคิดว่าข้า | อย่าทิฐิถือว่าพระเป็นผัว |
| ยิ่งรักเท่าไรให้ยิ่งกลัว | จงหมั่นเฝ้าฝากตัวตามพระทัย ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
| ๏ แล้วอุ้มพระกุมารขึ้นใส่ตัก | พิศพักตร์ลูกน้อยละห้อยไห้ |
| สุดสวาทของแม่ผู้ร่วมใจ | เจ้าจงไปเป็นเพื่อนพี่นาง |
| ทั้งสามอุตส่าห์รักษากัน | อย่าเดียดฉันท์ขุ่นข้องหมองหมาง |
| สี่กษัตริย์ตรัสพลางกันแสงพลาง | ปิ้มปางจะสิ้นสมประดี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ โอด
| ๏ ครั้นคลายอาดูรพูนเทวษ | สองระตูภูวเรศเรืองศรี |
| จึงเสด็จย่างเยื้องจรลี | มายังที่ข้างหน้าพลับพลาพลัน ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ลดองค์ลงนั่งเหนืออาสน์ | พร้อมหมู่อำมาตย์กิดาหยัน |
| จึงตรัสสั่งเสนีทั้งสี่นั้น | จงจัดสรรสิ่งของบรรณาการ |
| จะให้พาโอรสแลบุตรี | ไปถวายปันหยีผู้ห้าวหาญ |
| เร่งตระเตรียมเทียมรถราชยาน | ถ้วนทุกพนักงานให้พร้อมไว้ ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ทั้งสี่เสนาผู้ใหญ่ |
| รับราชบัญชาแล้วคลาไคล | ลงไปจากสุวรรณพลับพลา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ จึงจัดบรรณาการสิ่งของ | บรรทุกช้างจำลองแลรถา |
| ให้เทียมรถสองราชธิดา | ผูกม้าสำหรับพระกุมาร |
| แล้วตรวจตรามหาดเล็กขอเฝ้า | ทั้งสามเหล่าสับสนอลหม่าน |
| นายไพร่พร้อมกันมิทันนาน | มอบหมายเครื่องอานพานทอง ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ประไหมสุหรีทั้งสอง |
| พาโอรสบุตรีพี่น้อง | ไปยังห้องสรงสหัสธารา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
ชมตลาด
| ๏ ให้โฉมยงทรงสุคนธาธาร | พระกุมารทรงอุหรับจับมังสา |
| นางนุ่งยกพื้นแดงแย่งนาคา | พระน้องทรงภูษาสีต่างกัน |
| นางห่มตาดสุวรรณบรรจง | พระน้องฉลององค์ทรงกระสัน |
| พี่นางต่างใส่สังวาลวรรณ | พระน้องนั้นประดับทับทรวงทรง |
| นางทรงพาหุรัดตรัสไตร | พระน้องใส่ทองกรก่องก่ง |
| พระที่ใส่ไพฑูรย์ธำมรงค์ | พระน้องทรงมรกตรจนา |
| นางทรงมงกุฎพระบุตรี | พระน้องใส่เกี้ยวมณีกรอบหน้า |
| พี่เลี้ยงสาวศรีมีอัชฌา | ช่วยแต่งกายาให้บังอร ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ ครั้นเสด็จทรงเครื่องพระบุตรี | สองประไหมสุหรีศรีสมร |
| จึงพาสามโอรสบทจร | มาเฝ้าพระภูธรธิบดี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองราชธิดามารศรี |
| กราบลงแล้วทรงโศกี | เทวีสะอื้นไห้ไปมา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ โอด
| ๏ เมื่อนั้น | สองกษัตริย์สุริย์วงศ์นาถา |
| เห็นโอรสราชธิดา | มาภิวาทน์วันทาจะลาไป |
| ให้สร้อยเศร้าสลดกำสรดโศก | จะวิโยคลูกยาน้ำตาไหล |
| ต่างตรัสอำนวยอวยชัย | เจ้าไปเป็นสุขสวัสดี |
| สารพัดไภยันอันตราย | อย่าระคายเคืองข้องหมองศรี |
| ว่าพลางย่างเยื้องจรลี | ไปส่งพระบุตรีแลโอรส ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เพลง
| ๏ ขึ้นเกยที่ประทับฉับพลัน | พระพี่น้องโศกศัลย์กำสรด |
| กราบบาทบิตุรงค์ทรงยศ | แล้วประณตชนนีชลีลา |
| มาทรงรถที่นั่งบัลลังก์ทอง | ชักม่านปิดป้องซ้ายขวา |
| พระกุมารโฉมยงทรงอาชา | ไปหน้าราชรถบทจร |
| พร้อมพี่เลี้ยงกำนัลทั้งปวง | โขลนจ่าข้าหลวงสลับสลอน |
| แห่แหนแน่นนันต์พนาดร | เสนีนำนิกรจรจรัล ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นมาใกล้ค่ายมั่นปันหยี | เห็นโยธีตั้งกองกวดขัน |
| ล้อมวงนอกในหลายชั้น | กองตระเวนเกณฑ์กันตรวจตรา |
| ทั้งสี่มหาเสนาใน | คร้ามครั่นพรั่นใจเป็นหนักหนา |
| จึงให้ยับยั้งโยธา | หยุดประทับรถาที่ชายดง |
| แล้วลงจากพาชีขมีขมัน | พากันเข้าไปหาตำมะหงง |
| บอกว่าระตูทั้งสององค์ | มีจำนงจงจิตภักดี |
| ให้พาสองธิดาดวงสวาท | กับโอรสราชเรืองศรี |
| บรรณาการหลายหลากมากมี | มาถวายธุลีพระบาทา ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงกุเรปันหรรษา |
| จึงมายังที่ประทับพลับพลา | วันทาทูลแถลงให้แจ้งใจ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์มิสาระปันหยีศรีใส |
| ชื่นชมโสมนัสหัททัย | ภูวไนยแย้มยิ้มพริ้มเพรา |
| จึงบัญชาสั่งตำมะหงง | ท่านจงจัดแจงแต่งรับเขา |
| อันบุตรีสององค์นงเยาว์ | เห็นยังจะเศร้าโศกนัก |
| ทั้งเป็นคนใหม่ไม่คุ้นเคย | อย่าเพ่อพามาเลยให้รู้จัก |
| จงนำอรไทไปหยุดพัก | ยังตำหนักริมน้ำที่ทำไว้ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงเสนาอัชฌาสัย |
| รับราชบัญชาแล้วคลาไคล | ออกไปสั่งเจ้าพนักงาน |
| ให้จัดแจงพลับพลาริมวารี | ผูกมู่ลี่ลายสุวรรณกั้นม่าน |
| เชิญสองโฉมเฉลาเยาวมาลย์ | ไปหยุดพักสำราญฤทัย |
| แล้วรับราชกุมารเข้ามา | กับเครื่องบรรณาน้อยใหญ่ |
| นำสี่เสนานั้นคลาไคล | เข้าไปบังคมคัลอัญชลี ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระโฉมยงองค์มิสาระปันหยี |
| จึ่งกล่าวสุนทรวาที | ปราศรัยเสนีทั้งสี่ไป |
| ซึ่งระตูทั้งสองผู้ครองเมือง | ไม่ผูกแค้นขุ่นเคืองอัชฌาสัย |
| กลับทำไมตรีทั้งนี้ไซร้ | ขอบใจเป็นพ้นคณนา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | อำมาตย์ทั้งสี่มียศถา |
| จึงนบนิ้วสนองพระบัญชา | สองกษัตริย์สั่งมาให้กราบทูล |
| ว่าชีวิตอยู่ใต้ฝ่าพระบาท | จะขอพึ่งภูวนาถนเรนทร์สูร |
| ปกป้องสุริย์วงศ์พงศ์ประยูร | ให้เป็นสุขสมบูรณ์บำราศภัย |
| ซึ่งระตูผู้น้องทำฮึกฮัก | มาต่อสู้ทรงศักดิ์จนตักษัย |
| จะขอประทานเอาศพไป | ภูวไนยได้โปรดปรานี ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระโฉมยงองค์มิสาระปันหยี |
| แย้มยิ้มพริ้มพักตร์เปรมปรีดิ์ | พลางตรัสแก่สี่เสนา |
| จงทูลแก่กษัตริย์ทั้งสององค์ | ให้รับศพไปปลงดังปรารถนา |
| อันระตูผู้เป็นอนุชา | อหังการ์มานะเป็นพ้นคิด |
| เราจะว่าเท่าไรก็ไม่เห็น | กลับเป็นว่าเข้ากับคนผิด |
| อกุศลดลใจจึงม้วยมิด | อย่าให้สองทรงฤทธิ์ร้อนพระทัย |
| ซึ่งโอรสสามองค์นงเยาว์ | ฝ่ายเราจะบำรุงรักใคร่ |
| เคยสำราญอย่างไรในกรุงไกร | จะเลี้ยงให้เป็นสุขเหมือนอย่างนั้น |
| แล้วตรัสเรียกสังคามาระตา | มานั่งใกล้พี่ยาอย่าเดียดฉันท์ |
| จะเลี้ยงเจ้าเท่าน้องร่วมครรภ์ | รักร่วมชีวันคุ้งบรรลัย |
| แล้วประทานเสื้อผ้าเงินทอง | แก่เสนาทั้งสองกรุงใหญ่ |
| ครั้นเสร็จเสด็จคลาไคล | เข้าในห้องที่ไสยา ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | เสนีสี่นายก็หรรษา |
| ออกจากที่ประทับพลับพลา | มาขึ้นม้าพาพลกลับไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงจึงคลานเข้าไปเฝ้า | ต่างคนก้มเกล้าบังคมไหว้ |
| ทูลสองระตูภูวไนย | ให้ทราบพระทัยทุกประการ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ทั้งสองกษัตริย์ได้ฟังสาร |
| ค่อยคลายวายทุกข์รำคาญ | จึงบรรหารตรัสสั่งเสนี |
| อันศพอนุชาผู้ร่วมจิต | เราจะฌาปนกิจเสียที่นี่ |
| จงกะเกณฑ์รี้พลมนตรี | เร่งถางที่ทำเมรุริมบรรพต |
| ท่านคิดทำให้งามตามของป่า | เบญจาจงประดับดอกไม้สด |
| สืบไปจะได้เป็นเกียรติยศ | สั่งกำหนดให้เสร็จในสองวัน ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | อำมาตย์รับสั่งแล้วผายผัน |
| ออกมาเร่งรัดจัดกัน | แบ่งพวกพลขันธ์ตามบัญชี |
| การพระเมรุเกณฑ์สี่ตำรวจใน | จ่ายไพร่ทั้งสองกรุงศรี |
| มูลนายหลายกรมที่สมมี | เกณฑ์หน้าที่สามสร้างทุกเสนา |
| นายงานทหารในระดมกัน | ทำพระโกศด้วยจันทน์กฤษณา |
| พวกช่างทั้งปวงบรรดามา | ให้ประดับเบญจาด้วยดอกไม้ |
| เลือกเหล่ากิดาหยันมาช่วยร้อย | ถ้าเห็นน้อยเติมเหล่าขอเฝ้าให้ |
| กองนอกกับพรานชำนาญไพร | จงเที่ยวไปเก็บบุหงาสารพัน |
| อันพลบุศสิหนานั้นเกณฑ์ด้วย | ใครแหล่หลอนผ่อนช่วยเข้าที่นั่น |
| กองไหนแชเชือนตักเตือนกัน | ในสองวันให้เสร็จอย่านอนใจ ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | นายมุลขุนหมื่นน้อยใหญ่ |
| ที่เกียจคร้านการงานก็บ่นไป | แกล้งเกณฑ์หน้าที่ให้เต็มประดา |
| บ้างคุมไพร่เร่งรัดไปตัดเสา | เลือกล้วนเปลาเปลาที่ในป่า |
| ล้มลงทอนตัดแล้ววัดวา | ประจบตากล่อมเกลาเท่ากัน |
| บ้างใส่สาลี่ลากกระชากฉุด | อุตลุดอึงไปในไพรสัณฑ์ |
| บ้างดัดไม้ไผ่ป่าเอาพร้าฟัน | เสียงสนั่นก้องพงดงดาน |
| เหล่าพวกเก็บดอกไม้ก็ไปหา | พบบุปผาขึ้นหักกิ่งก้าน |
| บ้างสอดสอยผลพวงดวงมาลย์ | ทั้งตูมบานแก่อ่อนผ่อนส่งนาย ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | จึงเจ้าหน้าที่ทั้งหลาย |
| ต่างมาจับฉลากมากมาย | วุ่นวายอลหม่านเป็นการรุม |
| เสนีสี่ตำรวจนายด้านเมรุ | ก็กะเกณฑ์อุตลุดขุดหลุม |
| ชักระดับได้ที่ทั้งสี่มุม | ผู้คนเกลื่อนกลุ้มรุมกัน |
| ยกเสาขึ้นตั้งทั้งสี่ต้น | ต่างติดเครื่องบนขมีขมัน |
| พนักงานหอสวดสามสร้างนั้น | ก็ยกขึ้นพร้อมกันทันที |
| บ้างดาดผนังหลังคาผ้าขาว | เพดานดาวดอกไม้สลับสี |
| หุ้มเสาด้วยผ้าแดงโมรี | เอาม่านที่พลับพลามากั้นกาง |
| กองพระเบญจามาประดับ | ซ้อนสลับแม่ลายหลายอย่าง |
| บ้างลอกพลับพลึงกรึงพื้นพลาง | เลือกบุปผาต่างต่างเป็นตัวซ้อน |
| บ้างร้อยราชวัติฉัตรชั้น | พื้นพรรณบุปผชาติเกสร |
| บ้างประดับมาลาเป็นจามร | รีบร้อนติดกระจังบัลลังก์ลด |
| บุษบกยกคนเข้ารุมกัน | เห็นเหลือมือไม่ทันการกำหนด |
| คิดแบ่งเบาเอาบุษบกรถ | มาแต่งตั้งตามยศกษัตรา |
| เครื่องสูงห้าชั้นกั้นกาง | ตั้งหว่างชุมสายซ้ายขวา |
| จัดแจงแต่งตามพระบัญชา | ไม่ช้าแล้วเสร็จทุกสิ่งอัน ฯ |
ฯ ๑๖ คำ ฯ เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | สองกษัตริย์กำสรดโศกศัลย์ |
| เนาในพลับพลาพนาวัน | ครั้นรุ่งแสงสุริยันตรัสไตร |
| จึงเข้าที่ชำระสระสรง | จะแต่งองค์ทรงเครื่องก็หาไม่ |
| มาขึ้นรถสุวรรณทันใด | รีบไปยังศพพระอนุชา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
| ๏ เลี้ยวเหลี่ยมภูผาปะราปี | เห็นโยธีตายกลาดอยู่นักหนา |
| ให้แสนสังเวชวิญญาณ์ | ชลนาไหลหลั่งถั่งลง |
| เหลือบเห็นอนุชาสิ้นชีวี | นอนเหนือปัถพีธุลีผง |
| สลดจิตดังชีวิตจะปลดปลง | ต่างทรงโศกาจาบัลย์ ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ โอด
| ๏ ครั้นค่อยคลายวิโยคโศกเศร้า | จึงสั่งเหล่าเสนีขมีขมัน |
| ให้เชิญศพองค์พระน้องนั้น | ใส่ในโกศจันทน์ทันใด |
| แล้วรับขึ้นราชรถทอง | ประโคมก้องหิมวาป่าใหญ่ |
| แห่แหนดาษดาคลาไคล | ตรงไปพระเมรุมิทันช้า ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ กลองโยน
| ๏ ครั้นถึงจึงประทับกับเกย | พนักงานตามเคยเตรียมท่า |
| เชิญพระโกศจากรถรัตนา | ขึ้นตั้งบนเบญจามาลี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | โฉมนางดรสามารศรี |
| ครั้นทราบว่าศพพระสามี | เชิญมาถึงที่พระเมรุทอง ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
ชมตลาด
| ๏ จึงสระสรงทรงสำอางอินทรีย์ | วารีชำระรดหมดหมอง |
| ขัดขมิ้นหนุนเนื้อนวลละออง | ทรงสุคนธ์ปนทองอุไรเรือง |
| หวีเกศกันไรใส่กรอบหน้า | จอนจินดาแวววับประดับเนื่อง |
| กุณฑลห้อยพลอยเพชรค่าเมือง | อร่ามเรืองรุ้งร่วงดังดวงดาว |
| บรรจงทรงภูษาสีเศวต | สไบปักทองเทศพื้นขาว |
| ทองกรสุรกาญจน์สังวาลวาว | สะอิ้งแก้วแพรวพราวพรายตา |
| ธำมรงค์ทรงสอดนิ้วพระหัตถ์ | เพชรรัตน์พรรณรายทั้งซ้ายขวา |
| ครั้นเสร็จเสด็จลีลา | ลงจากพลับพลาพนาลัย ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เสมอ
ร่าย
| ๏ โฉมยงทรงสีวิกากาญจน์ | พร้อมกำนัลนงคราญน้อยใหญ่ |
| เสด็จโดยมรคาข้างใน | ตรงไปพระเมรุฉับพลัน ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงจึงเข้าไปนอบนบ | บังคมพระศพแล้วโศกศัลย์ |
| ความรักสลักใจจาบัลย์ | พิไรร่ำรำพันโศกา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ โอด
โอ้บูชากุณฑ์
| ๏ โอ้ว่าพระทูลกระหม่อมเอ๋ย | ไฉนเลยมาม้วยสังขาร์ |
| ทิ้งข้าน้อยไว้ให้เวทนา | หนีไปฟากฟ้าดุษฎี |
| น้องละบิตุเรศมารดา | สุริย์วงศ์พงศาบุรีศรี |
| โดยเสด็จมาในพนาลี | ด้วยภักดีต่อองค์พระทรงธรรม์ |
| หวังเอาเบื้องบาทภูวเรศ | ปกเกศไปกว่าจะอาสัญ |
| พระจากเมืองเมียมาได้ห้าวัน | มาจำตายจากกันด้วยโจรไพร |
| แม้นพระองค์ทรงฟังน้องว่า | จะสุดสิ้นชีวาก็หาไม่ |
| ร่ำพลางโศกาอาลัย | อรไทไม่เป็นสมประดี ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ โอด
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | สองกษัตริย์สุริย์วงศ์เรืองศรี |
| ให้ยกโกศแก่นจันทน์ทันที | มาตั้งที่ถวายเพลิงเชิงตะกอน |
| พระทรงถือธูปเทียนสุคนธา | แล้วชวนนางดรสาสายสมร |
| ทั้งสองมเหสีบังอร | บทจรเข้าจุดอัคคี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ ปี่กลอง
| ๏ เมื่อนั้น | นวลนางดรสามารศรี |
| กำสรดโศกศัลย์พันทวี | อัญชลีทั้งสองกษัตรา |
| แล้วทูลว่าพระองค์ผู้ทรงเดช | จงได้โปรดเกศเกศา |
| ข้าน้อยขอถวายบังคมลา | ตายตามภัสดาด้วยภักดี |
| ขอฝากบิตุราชมาตุรงค์ | ทั้งประยูรญาติวงศ์ในกรุงศรี |
| อันศฤงคารของข้าบรรดามี | ถวายไว้ใต้ธุลีบาทา |
| ทูลพลางประณตบทเรศ | สองกษัตริย์ทรงเดชเชษฐา |
| บังคมบรมศพภัสดา | แล้วกัลยาทักษิณเวียนไป ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ช้า
| ๏ ครั้นครบคำรบสามรอบ | นบนอบน้อมองค์ลงกราบไหว้ |
| จึ่งชักเอากริชภูวไนย | มาทูลไหว้เหนือเกล้าเมาลี |
| กันแสงพลางทางสมาลาธิกรณ์ | ภูธรได้เคืองบทศรี |
| ด้วยกายกรรมแลวจี | ขออย่ามีเวราผูกพัน |
| ประการหนึ่งซึ่งข้าสุจริต | สู้ตายมิได้คิดบิดผัน |
| เดชะความสัตย์ของข้านั้น | แม้ทรงธรรม์จะตกไปแห่งใด |
| ขอให้ได้พบสบประสงค์ | บำเรอบาทบงสุ์จงได้ |
| ให้ร่วมสุขร่วมทุกข์ร่วมฤทัย | อย่าให้รู้นิราศคลาดคลา ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ ครั้นเสร็จตั้งสัตย์อธิษฐาน | เยาวมาลย์กราบงามสามท่า |
| เห็นเพลิงพลุ่งรุ่งโรจน์โชตนา | ก็แบหลาโจนเข้าในอัคคี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ กลองแขก โอด
| ๏ บัดนั้น | พระพี่เลี้ยงนางนมสาวศรี |
| เห็นพระราชธิดานารี | สุดสิ้นชีวีวายปราณ |
| บ้างตีอกตกใจตะลึงหลง | ร่ำรักโฉมยงด้วยสงสาร |
| ดิ้นโดยโหยไห้อาลัยลาน | ปิ้มปานจะม้วยชีวา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ โอด
| ๏ เมื่อนั้น | สองระตูภูวเรศเชษฐา |
| ครั้นเสร็จส่งสการอนุชา | ให้ตรวจตราเตรียมพลสกลไกร |
| พร้อมเสร็จแล้วเสด็จขึ้นทรงรถ | ยกทศโยธาทัพใหญ่ |
| ต่างองค์เศร้าสร้อยละห้อยใจ | เร่งรีบกลับไปยังธานี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ เมื่อนั้น | พระโฉมยงองค์มิสาระปันหยี |
| เนาในพลับพลาพนาลี | เสนีเฝ้าแหนแน่นนันต์ |
| พระแสนสำราญวิญญาณ์ | ตรัสเล่นเจรจาเกษมสันต์ |
| ยกความชอบโยธีทั้งนั้น | ล้วนแข็งขันฟันฝ่าปัจจามิตร |
| ประสันตาแก้ตัวเต็มประดา | ออกรับหน้าข้าศึกไม่ต้านติด |
| จนระตูเสียทีสิ้นชีวิต | ประสันตาพ้นผิดไม่บรรลัย |
| แต่เป็นคนพาลดีข้างขี้เที่ยว | จะยกโทษทีเดียวเห็นไม่ได้ |
| คิดจะทาระกำให้หนำใจ | พูดอะไรไม่จริงสักสิ่งอัน ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | ประสันตาแสนกลคนขยัน |
| เฉยหน้าว่าไปแก่เพื่อนกัน | เมื่อจะต้องโทษทัณฑ์ก็จนใจ |
| กำลังพระเสาร์เป็นคราวเคราะห์ | วิบากกรรรมจำเพาะมาซัดให้ |
| ครั้นมีชัยได้ลาภสิลับไป | ยังนึกเศร้าเสียใจอยู่ไม่วาย |
| ชอบผิดคิดดูคนละอย่าง | พอเกลื่อนกลบลบล้างกันสูญหาย |
| วาสนาอาภัพกลับกลาย | ท่านลงร้ายติดตัวพัวพัน |
| เมื่อถึงทีได้ของต้องพระทัย | จะว่าดีหรือไม่เพราะใครนั่น |
| ชอบแต่เอาลาภนอกนั้น | มาประทานรางวัลประสันตา ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ปันหยียิ้มพลางทางว่า |
| อันการพูดแก้จนพ้นปัญญา | ช่างแบกหน้าว่าได้ไม่อายใจ |
| ถ้อยคำสำนวนเหมือนบ้าหลัง | ใครเห็นชอบด้วยมั่งหรือหาไม่ |
| ดีแต่เสียดแซมแนมใน | คนอะไรเช่นนี้ก็ยังมี |
| ตรัสพลางทางดูทินกร | เห็นแดดบ่ายคลายร้อนรังสี |
| จึ่งให้พักตร์พี่เลี้ยงไปเป็นที | เร่งตรวจเตรียมเสนีจัตุรงค์ |
| สั่งเสร็จเสด็จจากแท่นทอง | เข้าห้องชำระสระสรง |
| แต่งอย่างปันจุเหร็จชาวดง | แล้วมาทรงมหาพิชัยรถ |
| ระเด่นสังคามาระตา | ขี่อาชาเครื่องกุดั่นกั้นกลด |
| ทั้งสองบุตรีมียศ | ทรงรถประเทียบเรียบเรียง |
| ช้างเครื่องตามท้ายรายมา | โยธาโห่ลั่นสนั่นเสียง |
| สองข้างรถาม้าพี่เลี้ยง | เดินเคียงขับแข่งแซงไป ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ ถึงที่แห่งหนึ่งเกษมสุข | แสนสนุกธารท่าชลาไหล |
| พระสั่งให้หยุดยั้งตั้งทัพชัย | ที่ร่มไม้ใกล้เนินคิรี |
| หวังจะให้สองนางค่อยสร่างโศก | ซึ่งวิโยควงศามารศรี |
| ทั้งเอาแรงรี้พลมนตรี | ให้คลายคลี่ล้าเลื่อยเหนื่อยมา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา
ช้า
| ๏ มาจะกล่าวบทไป | ถึงระตูตันหยงบุหรา |
| ทั้งระตูติหวังหงันราชา | ระตูสันตาหราเรืองชัย |
| อีกระตูปะกูหวันภูมี | ทั้งสี่ธานีนี้อยู่ใกล้ |
| ริมหนทางที่ปันหยีไป | ต่างประหวั่นพรั่นใจเป็นสุดคิด |
| ด้วยรู้ข่าวว่าท้าวบุศสิหนา | ออกต้านต่อศักดาก็ดับจิต |
| สองกษัตริย์เชษฐาระอาฤทธิ์ | พร้อมคิดกันถวายบรรณาการ |
| ยอมยกเยาวราชบุตรี | ให้แก่ปันหยีผู้ห้าวหาญ |
| ไม่มีผู้ใดใครต้านทาน | เลื่องชื่อลือสะท้านทุกเวียงชัย ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ อันระตูภูธรทั้งสี่ | โอรสบุตรีหามีไม่ |
| จึ่งจัดสรรสิ่งของที่ต้องใจ | ม้ารถคชไกรแลโยธา |
| สร้อยสนสังวาลบานพับเพชร | มงกุฎเก็จแก้วมณีมีค่า |
| ขนใส่ในหีบแล้วตีตรา | มอบให้แก่เสนานำไป ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | เสนีทั้งสี่กรุงใหญ่ |
| รับราชบัญชาแล้วคลาไคล | ต่างเร่งรีบไปทันที ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงจึ่งตรงเข้าไปหา | ตำมะหงงเสนาบดีศรี |
| แถลงเล่าเนื้อความตามคดี | ถ้วนถี่เสร็จสิ้นทุกสิ่งอัน ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงปรีดิ์เปรมเกษมสันต์ |
| จึ่งนำเสนีทั้งสี่นั้น | ไปยังสุวรรณพลับพลาชัย ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ครั้นถึงจึ่งถวายบังคม | กรานก้มกราบทูลแถลงไข |
| บัดนี้ระตูภูวไนย | ทั้งสี่พิชัยธานี |
| ตั้งจิตเสนหาสามิภักดิ์ | จงรักเบื้องบาทบทศรี |
| ถวายบรรณาการมากมี | ให้เสนีสี่นายนำมา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
ช้าปี่
| ๏ เมื่อนั้น | ปันหยีมีจิตหรรษา |
| จึ่งกล่าวสุนทรวาจา | ปราศรัยเสนีทั้งสี่ไป |
| ซึ่งระตูผู้ดำรงราชฐาน | ให้เอาบรรณาการนี้มาให้ |
| สามิภักดิ์รักเราชาวไพร | ขอบใจเป็นพ้นพันทวี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ แล้วประทานเสื้อผ้าแพรพรรณ | รางวัลเสนาทั้งสี่ |
| ครั้นเสร็จเสด็จจรลี | เข้าสู่ที่สุวรรณพลับพลา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ บัดนั้น | เสนีสี่เมืองหรรษา |
| ได้ของประทานพระผ่านฟ้า | ต่างขึ้นม้าควบขับกลับไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ เมื่อนั้น | มิสาระปันหยีศรีใส |
| แต่แรมร้อนผ่อนพักอยู่ในไพร | ก็ได้ถึงห้าวันมา |
| พระคะนึงถึงสองเยาวมาลย์ | แต่มาอยู่ก็นานนักหนา |
| ยังมิได้รู้จักพักตรา | จะทรงโฉมโสภาสักเพียงไร |
| คิดจะให้ไปเชิญโฉมเฉลา | มาโลมเล้าพูดจาปราศรัย |
| ก็เกรงจะขามเขินสะเทิ้นใจ | แต่รัญจวนครวญใคร่อยู่ไปมา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พระพี่เลี้ยงสองนางเสนหา |
| จึ่งทูลทั้งสองพระธิดา | แต่มาอยู่ก็หลายราตรี |
| ยังมิได้ไปเฝ้าบาทบงสุ์ | พระโฉมยงองค์มิสาระปันหยี |
| แม้นเนิ่นนานช้าไปกว่านี้ | เห็นทีจะไม่พ้นพระอาญา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองนางเคืองค้อนแล้วค่อนว่า |
| ปันหยีนี้ชาวอรัญวา | สุริย์วงศ์พงศาไม่แจ้งใจ |
| จะให้น้องนี้ขึ้นไปเฝ้า | พี่เจ้าเอ๋ยจะไปกระไรได้ |
| จะต้องไหว้โจรป่าพนาลัย | อายใจเป็นพ้นพันทวี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระพี่เลี้ยงเล้าโลมนางโฉมศรี |
| ตรัสไยอย่างนั้นนะเทวี | พระชนกชนนีก็บอกมา |
| อันปันหยีนี้มิใช่ชาวดง | คืออิเหนาสุริย์วงศ์อสัญหยา |
| ถึงสองทรงฤทธิ์ผู้บิดา | ผ่านฟ้าก็ถวายบังคมคัล |
| แม้นองค์อรไทมิไปเฝ้า | ถ้าผ่านเกล้าเคืองขุ่นหุนหัน |
| จะให้ลงอาญาฆ่าฟัน | เมื่อกระนั้นจะคิดประการใด ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองราชบุตรีศรีใส |
| สุดคิดที่จะบิดเบือนไป | อรไทก้มหน้าไม่พาที |
| พี่เลี้ยงโลมเล้าเฝ้าวอนว่า | จึ่งลีลาออกไปจากในที่ |
| มาสระสรงคงคาวารี | ขัดสีพระกายกรายกรีดนิ้ว ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
ชมตลาด
| ๏ ลูบไล้สุคนธ์ปนทอง | ผัดพักตร์นวลละอองผ่องผิว |
| ทรงน้ำมันกันไรไปล่ปลิว | วาดคิ้ววงค้อมพร้อมเพราคม |
| พี่นางนุ่งเข้มขาบเขียวตอง | ห่มตาดทองปักปีกแมงทับถม |
| พระน้องนุ่งยกแย่งเทพประนม | ทรงห่มริ้วทองรองซับ |
| สร้อยนวมสวมใส่พระอังสา | ตาบจินดาดวงมณีสีสลับ |
| สอิ้งสายสังวาลบานพับ | ทองกรแก้วแวววับประดับเพชร |
| ธำมรงค์เรือนรูปนาคี | ทรงมงกุฎพระบุตรีตรัสเตร็จ |
| สะพังพวงควงหันกัลเม็ด | แล้วเสด็จย่างเยื้องจรจรัล ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ ลงจากที่ประทับพลับพลา | พร้อมกำนัลกัลยาสาวสรรค์ |
| ต่างเชิญเครื่องอานพานสุวรรณ | กั้นกลดคันสั้นเสด็จไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เพลง
| ๏ ครั้นมาใกล้พลับพลาปันหยี | สองศรีหยุดอยู่ไม่ไปได้ |
| ให้ประหวั่นครั่นคร้ามขามใจ | หฤทัยระทึกไปมา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พระพี่เลี้ยงทั้งสองเสน่หา |
| จึงปลอบสองราชธิดา | แม่อย่าประหวั่นพรั่นใจ |
| จะสะเทินเหินห่างอยู่อย่างนี้ | พระภูมีจะดำริติได้ |
| อุยหน่ามาตีเอาพี่ไย | ว่าพลางผลักไสให้จรลี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ทั้งสองสุดามารศรี |
| ผูกคิ้วนิ่วหน้าไม่พาที | เทวีจำใจจรจรัล |
| องค์อ่อนระทวยขวยเขิน | ทั้งสะเทินทั้งอายค่อยผายผัน |
| ถึงพลับพลาหน้าที่นั่งทรงธรรม์ | ก็ทรุดองค์อภิวันท์อัญชลี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระโฉมยงองค์มิสาระปันหยี |
| เห็นโฉมสองราชบุตรี | ภูมีนึกในไปมา |
| อันนางซึ่งนั่งข้างหลังนั้น | ผิวพรรณผุดผ่องดังเลขา |
| จะเป็นพี่สังคามาระตา | นรลักษณ์พักตราก็คล้ายกัน |
| ดูพลางเพลินจิตพิศวง | ด้วยรูปทรงทั้งสองสาวสวรรค์ |
| จึงยิ้มเยื้อนปราศรัยไปพลัน | เชิญมาบนสุวรรณพลับพลาชัย ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองราชบุตรีศรีใส |
| ฟังรสพจนารถภูวไนย | ยิ่งสะเทินเขินฤทัยบังอร |
| ต่างองค์ต่างอายไม่ผายผัน | พลางผลักไสกันให้ไปก่อน |
| ต่อตรัสเรียกหลายคำจึงจำจร | ขึ้นไปชลีกรแล้วก้มพักตร์ ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์มิสาระปันหยีมีศักดิ์ |
| เห็นสองทรามวัยวิไลลักษณ์ | บังคมก้มพักตร์ไม่พาที |
| พระจึงตรัสโลมเล้าเอาใจ | ปราศรัยสองสุดามารศรี |
| เจ้าเคยอยู่แต่ในบุรี | ไม่เหมือนที่แว่นแคว้นแดนดง |
| จะได้ชมถ้ำธารสำราญใจ | ทั้งมิ่งไม้หมู่นกวิหคหงส์ |
| พลางเรียกอนุชาโฉมยง | เจ้าจงยกพานสลามา |
| เอาไปสู่พี่นางทั้งสองศรี | ให้เสวยตามมีของชาวป่า |
| แล้วตรัสสั่งพี่เลี้ยงกัลยา | จงพาสองระเด่นไปเล่นธาร ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ทั้งสองอนงค์ยอดสงสาร |
| จึงถวายบังคมก้มกราน | เยาวมาลย์ก็กลับไปพลับพลา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
ช้า
| ๏ เมื่อนั้น | พระโฉมยงวงศ์อสัญแดหวา |
| แลตามทรามวัยจนลับตา | เสนหาพูนเพิ่มพันทวี |
| คิดจะใคร่ภิรมย์สมสวาท | ด้วยสองราชธิดามารศรี |
| กลัวเกลือกจินตะหราวาตี | จะว่ามีชู้เมียสิเสียการ |
| จำเป็นจะเงือดงดสะกดใจ | อุตส่าห์อดส้มไว้กินหวาน |
| อย่าให้เคืองขุ่นหมองพ้องพาน | แต่คิดอ่านครวญใคร่ไปมา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ ครั้นราตรีเข้าที่ไสยาสน์ | ถวิลถึงนุชนาฏขนิษฐา |
| จึงตรัสเรียกสังคามาระตา | เข้ามาบรรทมชมชิด ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
ชมโฉม
| ๏ พิศดูรูปทรงส่งศรี | เหมือนมาหยารัศมีไม่เพี้ยนผิด |
| พระเชยปรางพลางอุ้มขึ้นจุมพิต | ฤทัยคิดสำคัญว่ากัลยา |
| เอวองค์อรชรอ้อนแอ้น | เหมือนแม้นพี่นางเป็นหนักหนา |
| พิศทรงขนงเนตรอนุชา | ละม้ายเหมือนนัยนานางเทวี |
| ชมพลางพิศวงหลงโลม | นึกว่าโฉมมาหยารัศมี |
| สัพยอกแย้มสรวลชวนพาที | จนเข้าที่บรรทมหลับไป ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ ตระ
ร่าย
| ๏ ดาวเดือนเคลื่อนลับเมฆา | สุริยาแย้มเยี่ยมเหลี่ยมไศล |
| พระตื่นจากที่บรรทมใน | ลีลาคลาไคลไปสรงชล |
| สำอางองค์ทรงเครื่องสรรพเสร็จ | แล้วเสด็จไปทรงม้าต้น |
| พรั่งพร้อมเสนาสามนต์ | ให้ยกพลโยธาพลากร ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
ชมดง
| ๏ เดินเอยเดินทาง | ตามหว่างพนาเนินสิงขร |
| พฤกษาสองข้างที่ทางจร | บ้างระบัดใบอ่อนออกผกา |
| ลมหวนอวลกลิ่นดอกปะหนัน | คล้ายกันกับกลิ่นจินตะหรา |
| เห็นเล็บนางแบ่งบานตระการตา | เหมือนนขาโฉมงามทรามวัย |
| การเกดสีเหลืองเรืองเรื่อ | เหมือนผิวเนื้อนวลน้องผ่องใส |
| เห็นชายผ้าสีดาบนค่าไม้ | เหมือนละม้ายชายสไบบังอร |
| ดูดอกสร้อยฟ้าระย้าย้อย | เหมือนสายสร้อยประดับทรวงดวงสมร |
| ชมพลางถวิลหาอาวรณ์ | พระเร่งรัดอัสดรรีบมา ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เชิด
ร่าย
| ๏ แรมร้อนนอนทางมาหลายวัน | จนใกล้ด่านเขตขัณฑ์หมันหยา |
| จึงให้หยุดประทับตั้งพลับพลา | ที่ริมชายป่าพนาลี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ รัว
https://vajirayana.org/system/files/%E0%B8%9A%E0%B8%97%E0%B8%A5%E0%B8%B0%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B9%80%E0%B8%A3%E0%B8%B7%E0%B9%88%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%AD%E0%B8%B4%E0%B9%80%E0%B8%AB%E0%B8%99%E0%B8%B2_264950.pdf
