- คำอธิบาย ว่าด้วยบทละคร อิเหนาฉบับหอพระสมุดวชิรญาณ
- เล่มที่ ๑
- เล่มที่ ๒
- เล่มที่ ๓
- เล่มที่ ๔
- เล่มที่ ๕
- เล่มที่ ๖
- เล่มที่ ๗
- เล่มที่ ๘
- เล่มที่ ๙
- เล่มที่ ๑๐
- เล่มที่ ๑๑
- เล่มที่ ๑๒
- เล่มที่ ๑๓
- เล่มที่ ๑๔
- เล่มที่ ๑๕
- เล่มที่ ๑๖
- เล่มที่ ๑๗
- เล่มที่ ๑๘
- เล่มที่ ๑๙
- เล่มที่ ๒๐
- เล่มที่ ๒๑
- เล่มที่ ๒๒
- เล่มที่ ๒๓
- เล่มที่ ๒๔
- เล่มที่ ๒๕
- เล่มที่ ๒๖
- เล่มที่ ๒๗
- เล่มที่ ๒๘
- เล่มที่ ๒๙
- เล่มที่ ๓๐
- เล่มที่ ๓๑
- เล่มที่ ๓๒
- เล่มที่ ๓๓
- เล่มที่ ๓๔
- เล่มที่ ๓๕
- เล่มที่ ๓๖
- เล่มที่ ๓๗
- เล่มที่ ๓๘
เล่มที่ ๓๓
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวกาหลังบังคมประนมไหว้ |
| ทูลองค์พระเชษฐาเรืองชัย | ภูวไนยจงได้โปรดปราน |
| ขอเชิญสองพระองค์ทรงเดช | เสด็จเข้านิเวศน์วังสถาน |
| ให้ไพร่ฟ้าประชากรเบิกบาน | จะได้ดำริการสืบไป ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองศรีปัตหราเป็นใหญ่ |
| ได้ฟังอนุชายาใจ | ตริไตรเห็นชอบท่วงที |
| ต่างตรัสชวนองค์อนุชา | กับห้าอัคเรศมเหสี |
| ทั้งราชโอรสแลบุตรี | เข้าที่สระสรงคงคา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
โทน
| ๏ ต่างองค์ชำระสระสนาน | สุคนธารรื่นรวยด้วยบุหงา |
| ต่างทรงภูษิตรจนา | สะอิ้งแก้วแววฟ้าอร่ามเรือง |
| ต่างทรงฉลององค์แลสไบ | สังวาลตาบวิไลเลื่อมเหลือง |
| ต่างสอดพาหุรัดแสงประเทือง | ทองกรกาบเฟื่องพรายพรรณ |
| ต่างทรงธำมรงค์มีค่า | ทรงมงกุฎชฎาเฉิดฉัน |
| มเหสีกับพระบุตรีนั้น | ทรงศิโรเพฐน์อันรูจี |
| อิเหนากุเรปันโอรสา | กับระเด่นสียะตราเรืองศรี |
| ทรงเครื่องอย่างกษัตริย์ธิบดี | ห้อยอุบะมณีพรรณราย |
| หกองค์ทรงกริชฤทธี | ถือเช็ดหน้าต่างสีเฉิดฉาย |
| แล้วเสด็จยุรยาตรนาดกราย | มาขึ้นรถแพรวพรายทันใด ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ เสมอ
โทน
| ๏ รถเอยราชรถแก้ว | แวววับจับแสงสุริย์ใส |
| สารถีขับม้าว่องไว | ดังจะเลื่อนลอยไปในเมฆา |
| อันท้าวกาหลังฤทธิรณ | ทรงช้างนำพลยกไปหน้า |
| ทั้งสามกระบวนยาตรา | แต่ละกองโยธาแน่นนันต์ |
| เครื่องสูงไสวทั้งสามกอง | เสียงประโคมฆ้องกลองไหวหวั่น |
| ซ้ายขวาเสนาเรียงรัน | หน้าหลังเป็นหลั่นกันไป |
| อิเหนานั้นทรงสินธพชาติ | ตามเสด็จบิตุราชเป็นใหญ่ |
| สียะตราก็ทรงอาชาไนย | ตามพิชัยราชรถบิตุรงค์ |
| อันองค์ระเด่นบุษบา | กับระเด่นวิยะดานวลหง |
| ต่างทรงรถสุวรรณบรรจง | ด้วยองค์พระราชชนนี |
| ฝ่ายรถสาวสรรค์นั้นมาท้าย | เรียงรายโดยกระบวนถ้วนถี่ |
| ให้รีบหมู่พหลมนตรี | เข้าบุรีกาหลังทันใด ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวกาหลังมีจิตผ่องใส |
| ครั้นเสด็จถึงเกยอำไพ | ก็ลงจากคชไกรทันที |
| จึงบังคมทูลแทบบาท | พระเชษฐาธิราชเรืองศรี |
| ขอเชิญเสด็จจรลี | ขึ้นปราสาทมณีรจนา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองพระองค์ทรงเดชเชษฐา |
| จึงชวนมเหสีธิดา | ขึ้นมหาพิมานพรายพรรณ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ครั้นสิ้นแสงสีรวีวร | อัมพรแจ่มแจ้งแสงบุหลัน |
| สามกษัตริย์สุริย์วงศ์ทรงธรรม์ | บรรทมแท่นเดียวกันสำราญใจ |
| อันสามประไหมสุหรี | ร่วมที่นิทราผ่องใส |
| มะเดหวีทั้งสามทรามวัย | ไสยาสน์ร่วมอาสน์สถาวร |
| มะโตทั้งสามองค์นั้น | บรรทมแท่นเดียวกันสโมสร |
| ลิกูทั้งสามพระนคร | ร่วมที่บรรจถรณ์ถัดมา |
| เหมาหลาหงีทั้งสามทรามสวาท | ไสยาสน์ด้วยกันหรรษา |
| ทั้งสี่พระราชธิดา | ก็นิทราด้วยกันเปรมปรีดิ์ |
| อันอิเหนากับองค์สียะตรา | บรรทมข้างหน้าทั้งสองศรี |
| ถัดนั้นกะหรัดตะปาตี | เข้าที่ข้างนอกออกไป |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวกาหลังทรงสวัสดิ์อัชฌาสัย |
| ดำริตริตรองในพระทัย | แล้วทูลสองภูวไนยพระพี่ยา |
| ซึ่งเกิดเหตุวิบัติให้พลัดกัน | แสนทุกข์โศกศัลย์ถ้วนหน้า |
| ก็เพราะอานุภาพพระอัยกา | จะให้เดชนัดดาขจรไป |
| บรรดาแดนชวาทั้งหลาย | จึงแพ้พ่ายย่อท้อไม่ต่อได้ |
| เกริกเกียรติวงศาสุราลัย | ทั้งในไตรภพโลกา |
| บัดนี้โอรสแลหลานขวัญ | ก็พร้อมกันเป็นบรมสุขา |
| สองพระองค์ก็เสด็จยกมา | อยู่ยังพารากาหลังนี้ |
| ควรจะมีสารไปให้หา | พระอนุชาสิงหัดส่าหรี |
| ให้ยกพหลมนตรี | มาแต่งการพิธีสยุมพร |
| ที่ในกาหลังให้พร้อมกัน | ตามคู่ตุนาหงันไว้แต่ก่อน |
| ให้วงศ์เทวาสถาวร | พระภูธรจงโปรดปรานี ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระเชษฐาธิราชทั้งสองศรี |
| ได้ฟังพระอนุชาพาที | ภูมีเห็นชอบก็ตอบไป |
| ตัวเราก็ชรานักหนาแล้ว | ควรอภิเษกลูกแก้วให้เป็นใหญ่ |
| เราเป็นศรีปัตตาหวันสืบไป | ให้สิ้นห่วงบ่วงใยเสียทันตา |
| ถึงอนุชาสิงหัดส่าหรี | ก็จะยินดีเป็นหนักหนา |
| คงมาทำการวิวาห์ | ตรัสแล้วนิทราภิรมย์ใจ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ฝูงอนงค์นารีศรีใส |
| พนักงานการบำเรอท้าวไท | ก็เข้าไปบำเรอด้วยภักดี |
ฯ ๒ คำ ฯ
นางนาค
| ๏ บ้างตีรำมะนาท้าทับ | ฉิ่งกรับรับซอกระจับปี่ |
| รัวสายกรายกรีดดีดตี | ระนาดฆ้องก้องมี่บรรเลงลาน |
| ลางนางบ้างร้องขับครวญ | โหยหวนเฉื่อยฉ่ำคำหวาน |
| พร้อมเพราะเสนาะฟังกังวาน | เปรียบปานเพลงสวรรค์ชั้นฟ้า |
ฯ ๔ คำ ฯ มโหรี
ร่าย
| ๏ ครั้นพระสุริยาเรืองรอง | แสงทองส่องสว่างพระเวหา |
| สามกษัตริย์สุริย์วงศ์เทวา | ตื่นจากนิทราเปรมปรีดิ์ |
| สระสรงทรงเครื่องบรรจง | ชวนองค์อัคเรศมเหสี |
| กับราชโอรสบุตรี | เสด็จออกยังที่พระโรงคัล ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
| ๏ พรั่งพร้อมหมู่มุขมาตยา | หมอบกลาดดาษดาหลายหลั่น |
| ทั้งสามกรุงเฝ้าแหนแน่นนันต์ | ดังดาราล้อมจันทร์อันอำไพ |
| จึงมีพระราชบัญชา | ตรัสสั่งเสนาผู้ใหญ่ |
| จงแต่งสารแจ้งคดีทั้งนี้ไซร้ | ไปสิงหัดส่าหรีอย่าช้า |
| ให้พระอนุชาสุริย์วงศ์ | พาสุหรานากงโอรสา |
| มายังกาหลังนัครา | จะแต่งการวิวาห์ให้พร้อมกัน |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ยาสาเสนาคนขยัน |
| รับสั่งมายังศาลาพลัน | ขึ้นนั่งที่อัฒจันทร์ชั้นลด ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ จึงจัดแจงแต่งพระราชสารา | ใส่แว่นตานั่งมองนายรองจด |
| เรียกเอาน้ำชาเข้ามาซด | พอเขียนหมดเข้าผนิดปิดตรา |
| เสร็จแล้วส่งให้นายตำรวจ | เคยเร็วรวดชำนาญการป่า |
| เชิญราชสารศรีขี่อาชา | ออกจากพาราไปทันที ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ สามทิวามาตามทางลัด | ถึงนครสิงหัดส่าหรี |
| จึงแจ้งแก่มหาเสนี | ตามราชสารศรีซึ่งมีมา |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | เสนีนายใหญ่ซ้ายขวา |
| แจ้งคดีมีพระราชสารา | เวลาเฝ้าก็พากันเข้าไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ครั้นถึงจึงประณตบทบงสุ์ | ทูลองค์ทรงภพเป็นใหญ่ |
| ว่าพระเชษฐาภูวไนย | ทั้งสองกรุงไกรเสด็จมา |
| อยู่ยังกาหลังพระบุรี | ใช้ให้เสนีตำรวจหน้า |
| นำสารมาถวายพระผ่านฟ้า | แล้วอ่านสาราไปทันที ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
ช้า
| ๏ ราชสารสุนทรบวรสวัสดิ์ | สามกษัตริย์ปรีดิ์เปรมเกษมศรี |
| มายังพระอนุชาธิบดี | ด้วยอะหนะทั้งสี่ที่หายไป |
| บัดนี้มาอยู่พร้อมกัน | ในเขตขัณฑ์กาหลังกรุงใหญ่ |
| จึงยกพหลพลไกร | มาด้วยหฤทัยปรีดา |
| หวังจะอภิเษกสยุมพร | ให้ขจรเกียรติยศไปภายหน้า |
| จึงให้มาเชิญอนุชา | พาลูกยาไปแต่งให้พร้อมกัน ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวสิงหัดส่าหรีรังสรรค์ |
| แจ้งความตามราชสารนั้น | พระทรงธรรม์ยินดีเป็นพ้นไป |
| จึงดำรัสตรัสประภาษให้หา | นายตำรวจเข้ามาแล้วปราศรัย |
| ซักไซ้ไต่ถามความใน | ทำไฉนจึงประสบพบนัดดา |
| ครั้นทราบเค้ามูลทูลถ้วนถี่ | ภูมียิ่งทรงหรรษา |
| บอกสุหรานากงลูกยา | กับทั้งห้ามเหสีวิไลวรรณ |
| จะพร้อมกันไปเมืองกาหลัง | แล้วตรัสสั่งให้เตรียมทัพขันธ์ |
| กับเครื่องอภิเษกทั้งปวงนั้น | ก็ให้จัดสรรทุกสิ่งไป |
| พอรุ่งรังสีรวีวร | จะยกพลนิกรทัพใหญ่ |
| สั่งเสร็จพระเสด็จคลาไคล | เข้าในปราสาทรูจี ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ เสมอ
| ๏ บัดนั้น | จึงมหาเสนาทั้งสี่ |
| มาเกณฑ์หมู่พหลมนตรี | รถรัตน์หัตถีอาชา |
| ขุนช้างผูกช้างอลหม่าน | เลือกล้วนคชสารตัวกล้า |
| ขุนรถแต่งรถรจนา | ทั้งรถาประเทียบครบครัน |
| ขุนม้าผูกม้าพร้อมพรั่ง | ล้วนกำลังเรี่ยวแรงแข็งขัน |
| ขุนพลเกณฑ์พลคนฉกรรจ์ | ทุกหมวดตรวจสรรทั้งไพร่นาย |
| แต่งตัวโอ่อ่าสามารถ | ท่วงทีองอาจทุกเหล่าหลาย |
| ถือสาตราวุธเพริศพราย | ตั้งตาริ้วรายในบุรี |
| อันหมู่รี้พลโยธา | ซ้ายขวาหน้าหลังอึงมี่ |
| สำเนียงเอิกเกริกทั้งราตรี | คอยเสด็จภูมีจะยาตรา ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวสิงหัดส่าหรีนาถา |
| ครั้งรุ่งรางสร่างแสงสุริยา | พระฟื้นตื้นนิทราทันที |
| เสด็จจากห้องสุวรรณบรรจง | ชวนสุหรานากงเรืองศรี |
| ยุรยาตรนาดกรจรลี | เข้าที่สรงสหัสธารา |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
โทน
| ๏ ต่างชำระสระสนานวาริน | ทรงสุคนธ์ปนกลิ่นบุปผา |
| สอดใส่สนับเพลาเพราตา | ทรงภูษาแย่งครุฑจับภุชงค์ |
| เจียระบาดคาดทับระยับแสง | ปั้นเหน่งถมยาแดงงามระหง |
| ต่างสวมสอดใส่ฉลององค์ | สังวาลวรรณบรรจงรจนา |
| ทองกรบานพับตาบทิศ | ธำมรงค์วิจิตรเลขา |
| ต่างองค์ทรงมหาชฎา | กรรเจียกจอนซ้ายขวากุณฑลทอง |
| ถือเช็ดหน้าแสดสีโกสัย | เหน็บกริชฤทธิไกรไม่มีสอง |
| เสด็จมาขึ้นเกยเรืองรอง | เสียงประโคมฆ้องกลองนี่นัน ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เสมอ
ร่าย
| ๏ พร้อมทั้งมเหสีมีศักดิ์ | ให้ลูกรักนำหน้าพลขันธ์ |
| ออกจากนิเวศน์วังจันทน์ | รถประเทียบเป็นหลั่นตามมา |
ฯ ๒ คำ ฯ กลองโยน
โทน
| ๏ รถเอยรถแก้ว | พรายแพรวจำรัสพระเวหา |
| ดุมวงกงแก้วมุกดา | บัลลังก์หลังคาประกอบกาญจน์ |
| รูปสัตว์เทพประนมพรหมพักตร์ | งอนงามจำหลักปักธงฉาน |
| สารถีขี่ขับอาชาชาญ | กิดาหยันอยู่งานรำเพยลม |
| เครื่องสูงรายเรียงเคียงรถ | พนักงานกางพระกลดด้ามถม |
| ตำรวจใหญ่ในนอกบอกระดม | มือประนมตะพายดาบกาบทอง |
| ช้างเขนเกณฑ์เข้ากระบวนหน้า | ปืนหลักปักจังก้าตัวละสอง |
| สังข์แตรแซ่เสียงฆ้องกลอง | ประโคมก้องมาในไพรพนม ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ชมดง
| ๏ เดินทางพลางชมพรรณไม้ | พฤกษาใหญ่เรียบเรียงรื่นร่ม |
| ที่ริมทางหว่างเขาล้วนลั่นทม | ต้องลมดอกดวงร่วงเรี่ยทาง |
| สาวหยุดพุดจีบปีบจำปา | มะลิลาสารภีมีหลายอย่าง |
| แก้วเกดกรรณิการ์ขานาง | ดอกสล้างดกระย้าตรงหน้ารถ |
| ที่ไม้ผลปนช่ออรชร | บ้างสุกลูกอ่อนนั้นเขียวสด |
| ต้นลูกอินลิ้นจี่มีรส | ขึ้นตามเชิงบรรพตคิรี |
| เสียงบุหรงร้องก้องพนาดร | พระภูธรทรงฟังดังดีดสี |
| ให้เร่งรถเร่งคชพาชี | เสด็จโดยวิถีดำเนินมา ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เชิด
ร่าย
| ๏ ครั้นถึงกาหลังนัคเรศ | พระทรงเดชแสนโสมนัสสา |
| จึงให้หยุดรี้พลโยธา | อยู่นอกพาราธานี |
| เสด็จจากรถทรงอลงการ์ | ชวนห้าอัคเรศมารศรี |
| กับสุหรานากงทรงฤทธี | จรลีเข้าพระโรงรจนา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ครั้งถึงจึงถวายบังคม | ทั้งสามพระบรมเชษฐา |
| มเหสีทั้งสี่พารา | ต่างวันทากันเป็นหลั่นไป |
| อันโอรสกับราชบุตรี | ชลีกรตามลำดับน้อยใหญ่ |
| ต่างองค์สำราญบานใจ | ปราศรัยกันด้วยสวัสดี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ท้าวกุเรปันเรืองศรี |
| แต่ตรึกตรามาหลายราตรี | เห็นได้ท่วงทีพร้อมกัน |
| จึงมีมธุรสพจนา | แก่สามอนุชารังสรรค์ |
| อันอะหนะอิเหนากุเรปัน | ผิดนั้นใหญ่พ้นคณนา |
| เพราะเหตุใจหนุ่มก็หุนหัน | ไปผูกพันหลงรักจินตะหรา |
| แต่ก็เป็นพงศ์พันธุ์กันมา | หากใช่วงศ์เทวาเลิศไกร |
| จำจะกันฉันทาราคี | อย่าให้มีผู้ล่วงติได้ |
| จะให้เสนานำสารไป | ยังพิชัยหมันหยาธานี |
| ให้ระตูนำราชธิดา | มาแต่งการราชาภิเษกศรี |
| ทั้งอะหนะบุษบานารี | ให้เป็นที่อรรคราชชายา |
| จึงจะควรแก่ขัตติยวงศ์ | อันดำรงพิภพแหล่งหล้า |
| อย่าให้เสียธรรมบุราณมา | อนุชาจะเห็นประการใด ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สามกษัตริย์ผู้มีอัชฌาสัย |
| ฟังพระเชษฐาเรืองชัย | จึงบังคมทูลไปมิได้ช้า |
| ซึ่งพระองค์ทรงดำริทั้งนี้ | ชอบธรรมประเพณีหนักหนา |
| ขอให้มีสารไปหามา | ตามราชบัญชาพระภูมี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระจอมภพกุเรปันเรืองศรี |
| ฟังสามอนุชาก็ยินดี | จึงมีสีหนาททันใด |
| ดูก่อนตำมะหงงกุเรปัน | เคยไปหมันหยากรุงใหญ่ |
| จงเร่งถือราชสารไป | ให้ระตูนั้นนำบุตรีมา |
| ทำการมงคลอภิเษก | เป็นเอกโดยซ้ายฝ่ายขวา |
| แล้วสั่งดะหมังเสนา | จงถือสาราไปบัดนี้ |
| แจ้งแก่ระตูประมอตัน | บรรยายยุบลจงถ้วนถี่ |
| ให้มาช่วยวิวาห์พระบุตรี | ที่ในกาหลังเวียงชัย ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงดะหมังบังคมไหว้ |
| รับสั่งแล้วลาคลาไคล | ตรงไปศาลาลูกขุนพลัน ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ต่างแต่งสารตามพระบัญชา | พระผู้วงศ์เทวากระยาหงัน |
| ให้จารึกลงในแผ่นสุวรรณ | แล้วจัดพลขันธ์ทันที |
| ทั้งสองเสนีขึ้นขี่ม้า | ออกจากกาหลังบุรีศรี |
| ดั้นดัดลัดป่าพนาลี | จรลีแยกมรคาไป ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ ฝ่ายว่าตำมะหงงเสนา | ครั้นถึงหมันหยากรุงใหญ่ |
| จึงแจ้งแก่เสนีทันใด | ตามในสาราพระภูมี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | จึงมหาเสนาทั้งสี่ |
| ก็พาตำมะหงงจรลี | เข้าสู่ที่พระโรงรจนา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ครั้นถึงจึงกราบบาทบงสุ์ | ทูลระตูผู้ดำรงหมันหยา |
| บัดนี้พระผู้วงศ์เทวา | ทั้งสี่นัคราเรืองชัย |
| ใช้ให้ตำมะหงงกุเรปัน | ซึ่งทรงธรรม์เคยทราบอัชฌาสัย |
| เชิญสารมาทูลภูวไนย | แถลงไขข้อราชกิจจา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูผู้ผ่านหมันหยา |
| ได้ฟังว่ามีสารมา | ให้หวาดหวั่นวิญญาณ์พันทวี |
| แต่นั่งนิ่งขึงตะลึงไป | เร่าร้อนหฤทัยหมองศรี |
| จึงมีพจนาวาที | แก่ตำมะหงงเสนีทันใด |
| เมื่ออิเหนามาร่วมภิรมยา | ด้วยอะหนะจินตะหราศรีใส |
| พอเราตระหนักประจักษ์ใจ | ก็เห็นไม่พ้นคำนินทา |
| ได้บอกท่านไว้เป็นพยาน | ด้วยกลัวความอัประมาณหนักหนา |
| ทั้งทุกข์ด้วยเกรงสองกษัตรา | ตั้งแต่วันนั้นมาคุ้งวันนี้ |
| อนิจจาพลอยผิดด้วยลูกตน | ต้องมาทนอัปยศไม่พอที่ |
| ราชสารบรรยายร้ายหรือดี | เสนีจงแถลงให้แจ้งใจ ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงผู้มีอัชฌาสัย |
| ได้ฟังบัญชาภูวไนย | จึงทูลสนองไปมิได้ช้า |
| อันสี่พระองค์ทรงฤทธิ์ | ดำรงธรรม์สุจริตเป็นหนักหนา |
| ปรานีมีพระคุณไม่ฉันทา | ปรึกษากันโดยคลองประเพณี |
| แล้วให้ข้ามาทูลบทมาลย์ | เชิญพระผู้ผ่านกรุงศรี |
| ทั้งองค์อรรคราชเทวี | พาระเด่นบุตรีเสด็จไป |
| จะแต่งการวิวาห์สยุมพร | ในนครกาหลังกรุงใหญ่ |
| ทูลแล้วส่งราชสารไป | ให้แก่ดะหมังเสนา ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ดะหมังฝ่ายกรุงหมันหยา |
| ก้มเกล้ารับราชสารา | มาอ่านถวายพระภูมี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
ช้า
| ๏ ราชสารพระผู้พงศ์เทเวศร์ | จอมพิภพนัคเรศทั้งสี่ |
| มงกุฎกุเรปันธานี | อีกบุรีดาหาสถาวร |
| ทั้งกาหลังแลสิงหัดส่าหรี | มีพระทัยสมัครสโมสร |
| อยู่ยังกาหลังพระนคร | จะทำการสยุมพรพระลูกนั้น |
| แต่วิตกด้วยนางจินตะหรา | ถึงใช่วงศ์เทวากระยาหงัน |
| ก็เป็นประยูรวงศ์พงศ์พันธุ์ | ฝ่ายเขตขัณฑ์หมันหยาธานี |
| ควรเป็นปิ่นสนมซ้ายขวา | กับอะหนะบุษบามารศรี |
| จึงให้ราชสารสวัสดี | โดยราชไมตรีที่มีมา |
| เชิญท้าวหมันหยาภูวนาถ | นำราชบุตรีเสนหา |
| มาแต่งการมงคลวิวาห์ | ในพารากาหลังบัดนี้ ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวหมันหยาได้ฟังสารศรี |
| เห็นยกข้อเปรียบปรายพาที | เอาแต่ดีเคลือบร้ายให้ตายใจ |
| จึงมีพระราชบัญชา | แก่ตำมะหงงเสนาผู้ใหญ่ |
| เรานี้เจียมตัวกลัวภัย | มาได้อัประมาณเพราะลูกรัก |
| อนิจจาเหมือนน้ำท่วมปาก | กรรมวิบากบุญน้อยจึงถอยศักดิ์ |
| คิดจะไปก็ให้อดสูนัก | จะเยื้องยักก็เกรงพระทรงธรรม์ |
| แม้นพระองค์ทรงเคืองเราอยู่ | จงเอ็นดูช่วยทูลผ่อนผัน |
| พออย่าให้มีผิดติดพัน | ไมตรีท่านนั้นจะถึงใจ ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงผู้มีอัชฌาสัย |
| ฟังตรัสจึงทูลสนองไป | จะแคลงพระหฤทัยไปไยมี |
| เพราะสิ้นความขุ่นเคืองในเบื้องบาท | จึงให้มีพระราชสารศรี |
| มาโดยมิตรภาพสวัสดี | พระภูมีไม่ควรคิดอาวรณ์ |
| เชิญเสด็จยกพหลโยธา | พาองค์พระธิดาดวงสมร |
| ไปตามราชสารพระภูธร | ก็จะสโมสรสืบไป ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ท้าวหมันหยาเป็นใหญ่ |
| ฟังคำตำมะหงงเสนาใน | จำใจจึงตอบวาจา |
| ครั้นเราจะมิไปบัดนี้ | ก็เกรงสี่บรมนาถา |
| จำเป็นจำใจไคลคลา | ก้มหน้าไปรับอัประมาณ |
| แล้วสั่งมหาเสนี | ให้เตรียมกรีรี้พลทวยหาญ |
| คชาม้ามิ่งชัยชาญ | ทั้งรถแก้วสุรกานต์รูจี |
| อีกทั้งรถประเทียบฝ่ายใน | ให้เสร็จครบไว้จงถ้วนถี่ |
| จะยกไปแต่รุ่งราตรี | สั่งแล้วจรลีเข้าปรางค์ใน ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ลดองค์ลงนั่งเหนืออาสน์ | อันโอภาสพิจิตรแจ่มใส |
| แล้วมีบัญชาตรัสไป | แก่ประไหมสุหรีนงคราญ |
| ทบทวนแต่ต้นจนปลาย | บรรยายตามในกระแสสาร |
| พี่นี้เดือดร้อนรำคาญ | จะคิดอ่านฉันใดก็ใช่ที ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | โฉมยงองค์ประไหมสุหรี |
| ได้ฟังบัญชาพระภูมี | เทวีอัดอั้นตันใจ |
| น้อยจิตคิดแค้นอิเหนานัก | มาหาญหักเอาแต่โดยได้ |
| อนิจจาเวทนาเป็นพ้นไป | เลี้ยงลูกก็ไม่เทียมคน |
| รู้ไปถึงไหนก็ไม่ดี | จะมีแต่อัปยศทุกแห่งหน |
| สุดที่จะคิดผ่อนปรน | นฤมลก็ร่ำโศกา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ โอด
โอ้ปี่
| ๏ โอ้พระทูลกระหม่อมจอมเกล้า | บุญเรานี้น้อยเป็นหนักหนา |
| ทั้งต่ำศักดิ์ไม่มีที่พึ่งพา | จะเหลียวซ้ายแลขวาก็เปล่าใจ |
| ท่านเป็นผู้ใหญ่ให้มาหา | จะขืนขัดวัจนากระไรได้ |
| จำเป็นจำพากันคลาไคล | ว่าพลางร่ำไรโศกี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ โอด
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | ท่านท้าวหมันหยาเรืองศรี |
| จึงมีสุนทรวาที | ปลอบประไหมสุหรีไปมา |
| อันความทุกขาอาดูร | จงระงับดับสูญเสียดีกว่า |
| วิบากกรรมแล้วก็จำเวทนา | ไปตามเวราซึ่งทำไว้ |
| แล้วมีมธุรสพจนารถ | เรียกราชธิดาเข้ามาใกล้ |
| บอกคดีชี้แจงให้แจ้งใจ | ตามในสาราทุกประการ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | จินตะหราเยาวยอดสงสาร |
| ฟังพระทรงยศพจมาน | ให้เดือดดาลคั่งแค้นแสนทวี |
| ยอกรกราบกับบาทา | พระบิตุเรศมารดาทั้งสองศรี |
| พิไรทูลรำพันโศกี | ลูกนี้ชั่วช้าสามานย์ |
| อันกำเนิดเกิดมาเป็นสตรี | บุรุษหนีหน่ายใจไม่สงสาร |
| จะแค่นตามเขาไปไม่ต้องการ | จะได้ความอัประมาณพันทวี |
| ทั้งจะอายชาวเมืองดาหา | เขาจะค่อนนินทาว่าเสียดสี |
| ขึ้นชื่อเชื้อชายเช่นนี้ | มิขอเห็นหน้าให้เคืองใจ |
| ลูกได้ชั่วแล้วก็ได้คิด | จะซ้ำผิดไปอีกหาควรไม่ |
| จะซ่อนอายอยู่แต่กับเวียงชัย | อย่าให้ใครแลเห็นพักตรา |
| ขอฝากแต่สการะวาตี | กับมาหยารัศมีเสนหา |
| ไปให้เขาเจ้าของซึ่งพามา | ทูลพลางกัลยาก็โศกี ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ โอด
| ๏ เมื่อนั้น | พระบิตุเรศผู้รุ่งรัศมี |
| ทั้งองค์พระราชชนนี | เห็นบุตรีกันแสงร่ำไร |
| สองกษัตริย์สงสารลูกรัก | อสุชลนองพักตร์หลั่งไหล |
| ต่างลูบปฤษฎางค์พลางตรัสไป | โลมเล้าเอาใจพระธิดา |
| เจ้าอย่ากำสรดสลดจิต | สิ่งผิดจะเคืองไปเบื้องหน้า |
| ซึ่งเจ้าจะมิไปดังบัญชา | เหมือนแก้วตาแกล้งทำโทษทัณฑ์ |
| ให้แก่บิดามารดร | จะเดือดร้อนไปทั่วทั้งเขตขัณฑ์ |
| บุญน้อยจำจะคล้อยไปตามกัน | อย่าโศกศัลย์นักเลยนะบังอร ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นจินตะหราดวงสมร |
| ได้ฟังบิตุเรศมารดร | ได้คิดยอกรสนองไป |
| อันพระคุณการุญเลี้ยงมา | ถึงดินแดนแผ่นฟ้าไม่เปรียบได้ |
| ยังมิได้สนองเท่ายองใย | มาซ้ำให้ได้เคืองพระบาทา |
| จะก้มหน้าไปรับความอาย | ถึงจะวายชีวังสังขาร์ |
| ก็ตามแต่ผลกรรมซึ่งทำมา | ไม่นำพาอาลัยแก่ชีวี |
| เหมือนหนึ่งลูกได้สนองคุณ | ซึ่งการุญโปรดเกล้าเกศี |
| พระจงเสวยสวัสดี | อย่ามีวิตกหฤทัย |
| ทูลแล้วถวายบังคมลา | พระบิตุเรศมารดาเป็นใหญ่ |
| ไปยังปราสาทแก้วแววไว | พี่เลี้ยงกำนัลในก็ตามมา ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ ทยอย
| ๏ ครั้นถึงจึงเข้าในห้อง | ชักปิดม่านทองเลขา |
| ตรัสสั่งสาวใช้ให้ไคลคลา | ไปหาสองขนิษฐามาบัดนี้ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | สาวใช้รับสั่งใส่เกศี |
| ถวายบังคมคัลอัญชลี | ตรงไปยังที่ตำหนักจันทน์ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ ชุบ
| ๏ ทูลนางมาหยารัศมี | นางสการะวาตีเฉิดฉัน |
| ว่าองค์พระธิดาลาวัณย์ | เชิญเสด็จผายผันบัดนี้ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมาหยารัศมี |
| ทั้งนางสการะวาตี | ได้ฟังสาวศรีทูลกิจจา |
| ต่างองค์ทรงเครื่องอำไพ | พร้อมฝูงกำนัลในซ้ายขวา |
| ทรงพระกลดคันสั้นกั้นมา | เสด็จตามชาลาหน้าคลัง ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เพลง
| ๏ ค่อยย่างย่องเข้าห้องพระบรรทม | ต่างบังคมคอยสดับรับสั่ง |
| พระพี่เลี้ยงเมียงชม้อยคอยระวัง | ยกพานสลามาตั้งเตรียมไว้ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นจินตะหราอัชฌาสัย |
| เรียกสองขนิษฐายาใจ | เข้ามาใกล้แล้วแถลงแจ้งคดี |
| ตามสารซึ่งจะให้ไปแต่งการ | ยังสถานกาหลังกรุงศรี |
| ซึ่งจะแบกหน้าไปครานี้ | อัปยศพ้นที่จะพรรณนา |
| จะอดสูใครใครก็ไม่คิด | ไม่เจ็บจิตเหมือนหนึ่งชาวดาหา |
| อันความแค้นแสนทุกข์ทรมา | ยิ่งกว่านอนอยู่ในกองไฟ |
| เพราะชาติชายเช่นนี้ไม่มีสัตย์ | สารพัดไม่เอาคำได้ |
| มิขอพบขอเห็นสืบไป | แต่รอยก็อย่าให้ร่วมกัน |
| หากเกรงพระชนกชนนี | หาไม่หรือพี่จะผายผัน |
| นี่จำเป็นจำใจจรจรัล | จะต้องกลั้นแค้นไปทุกเวลา |
| อันตัวเจ้าทั้งสองกับพี่ | จะมีแต่แสนโทมนัสสา |
| ว่าพลางฟูมฟายชลนา | กัลยาสะอื้นโศกี ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ โอด
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมาหยารัศมี |
| ทั้งนางสการะวาตี | ได้ฟังเสาวนีย์ก็อาลัย |
| ยิ่งคิดถึงตัวก็ใจหาย | โฉมฉายไม่กลั้นน้ำตาได้ |
| กราบพลางทางทูลรำพันไป | โอ้กรรมสิ่งใดได้ทำมา |
| จึงจากบิตุเรศมารดร | ตั้งแต่อาวรณ์ถวิลหา |
| ได้เห็นแต่หน้าอนุชา | ก็ซ้ำมาพลัดไปเสียหลายปี |
| เป็นบุญได้พึ่งพระพี่นาง | ค่อยเสื่อมสร่างขุ่นข้องหมองศรี |
| แต่เมื่อมาเป็นเช่นนี้ | มิรู้ที่จะคิดประการใด |
| อันที่จะไปเหมือนใจเบา | ครั้นจะนิ่งอยู่เล่าก็ไม่ได้ |
| แม้นพี่นางเสด็จคลาไคล | น้องก็จะไปตามเวรา |
| ถึงยากง่ายกระไรก็ไม่ทิ้ง | จะพึ่งพิงไปกว่าจะสังขาร์ |
| ไม่ขอไกลใต้เบื้องบาทา | ว่าพลางโศกาพันทวี ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นจินตะหรามารศรี |
| ฟังสองนางร่ำโศกี | เทวีสลดระทดใจ |
| จึงว่าวิบากกรรมของเราแล้ว | พี่จะทิ้งน้องแก้วอย่าสงสัย |
| มาไปเถิดตามกรรมซึ่งทำไว้ | ทุกข์ร้อนจะได้เห็นหน้ากัน |
| อันจะไปครั้งนี้เจ้าพี่เอ๋ย | ที่ไหนเลยจะวายโศกศัลย์ |
| จะกินแต่น้ำตาไม่ราวัน | ว่าพลางกอดกันเข้าโศกา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ โอด
| ๏ เมื่อนั้น | นางมาหยารัศมีเสนหา |
| ทั้งสการะวาตีศรีโสภา | กัลยาค่อยคลายโศกี |
| จึงบังคมลาพระพี่นาง | ลงจากปรางค์รัตน์เรืองศรี |
| ไปยังตำหนักนางเทวี | พี่เลี้ยงสาวศรีก็ตามไป ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เพลง
| ๏ บัดนั้น | ทั้งสี่เสนาผู้ใหญ่ |
| แต่ออกมาจากพระโรงชัย | ก็กะเกณฑ์นายไพร่พลโยธา |
| บ้างเทียมรถรัตน์อัสดร | กุญชรนอกในซ้ายขวา |
| ประดับเครื่องเรืองระยับรจนา | ล้วนจินดากุดั่นพรรณราย |
| อันรถประเทียบก็จัดสรร | รถสนมกำนัลทั้งหลาย |
| ทั้งทหารอาสามามากมาย | บ้างแต่งกายโอ่อวดประกวดกัน |
| ทั้งเหล่าฝรั่งอังกฤษ | บรเทศมุหงิดมักกะสัน |
| จีนจามญี่ปุ่นครบครัน | มลายูวิลันดาตานี |
| พรั่งพร้อมทุกหมู่เป็นขนัด | สารวัดตรวจตราอยู่อึงมี่ |
| เข้ากระบวนถ้วนครบตามบาญชี | คอยเสด็จภูมีจะคลาไคล ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ท้าวหมันหยาเป็นใหญ่ |
| ครั้งรุ่งรางสร่างแสงอโณทัย | ภูวไนยตื่นจากไสยา |
| จึงชวนองค์ประไหมสุหรี | ทั้งราชบุตรีเสนหา |
| กับสองระเด่นดวงสุดา | เสด็จมาสระสรงวารี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
โทน
| ๏ ต่างชำระสระสนานทั้งห้าองค์ | ทรงสุคนธ์ปนทองผ่องศรี |
| พระสอดสนับเพลารูจี | รัดองค์มณีพรรณราย |
| นางทรงภูษาอำไพ | ทรงสไบต่างสีเฉิดฉาย |
| พระทรงฉลององค์แพรวพราย | ชายไหวไหวปลายทองพรรณ |
| นางทรงสร้อยสนตาบประดับ | เพชรระยับจับแสงสุริย์ฉัน |
| พระทรงตาบทิศสังวาลวรรณ | กุดั่นดวงเป็นรูปเหรา |
| นางทรงทองกรบรรจง | ต่างสอดธำมรงค์มีค่า |
| พระทรงมงกุฎแก้วแววฟ้า | กรรเจียกจอนรจนาเรืองอุไร |
| นางทรงศิโรเพฐน์ทั้งสี่ | ห้อยอุบะมณีศรีใส |
| พระทรงกริชแล้วพากันคลาไคล | ต่างไปขึ้นรถมิทันนาน ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ เสมอ
ร่าย
| ๏ จึงให้เคลื่อนโยธีรี้พล | รถประเทียบสับสนอลหม่าน |
| ตำมะหงงนั้นขี่อาชาชาญ | นำพลทวยหาญจากเวียง ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ กลองโยน
โทน
| ๏ รถเอยรถทรง | ดุมกงก้องลั่นสนั่นเสียง |
| บุษบกบัลลังก์ตั้งเตียง | มีเฉลียงบังสาดดาดเพดาน |
| ประดับดวงดาราระย้าย้อย | ซุ้มเสาฝังพลอยฉายฉาน |
| เทียมด้วยสินธพอาชาชาญ | สารถีเผ่นทะยานขับรถ |
| เครื่องสูงอภิรุมชุมสาย | ธงทิวริ้วรายอลงกต |
| สังข์แตรแซ่สนั่นบรรพต | ผงคลีบังบดพระสุริยัน |
| ทหารแห่ถือหอกเป็นคู่คู่ | เหล่าพวกมลายูถือปืนสั้น |
| เดินเป็นระเบียบเรียบกัน | โห่สนั่นครั่นครื้นปัถพี ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ชมดง
| ๏ เดินพลางทางชมคณานก | บ้างโผนผกจับไม้อึงมี่ |
| สาลิกาบินจับสารภี | โนรีจับนางนวลนอน |
| นกแก้วจับกิ่งกาหลงพลอด | ว่าสาวรักสาวกอดดังคนสอน |
| นกไม้มีมากตามทางจร | แรมร้อนมาในพนาลี |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
ร่าย
| ๏ ครั้นถึงกาหลังให้ยั้งหยุด | ผู้คนอุตลุดอึงมี่ |
| สารวัดจัดแจงโยธี | ตั้งที่ประทับพลับพลา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูผู้ครองหมันหยา |
| เสด็จลงจากรถรัตนา | ชวนสี่สุดานวลอนงค์ |
| ขึ้นสู่สุวรรณพลับพลา | จึงรับสั่งให้หาตำมะหงง |
| จงไปแจ้งเค้ามูลทูลพระองค์ | ให้ท้าวทรงทราบคดีที่เรามา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงกุเรปันหรรษา |
| ก้มเกล้ารับราชบัญชา | รีบเข้าพาราทันใด ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ ครั้นถึงจึงประณตบทบงสุ์ | ทูลกษัตริย์สี่พระองค์เป็นใหญ่ |
| ท้าวหมันหยาพาธิดาดวงใจ | มาอยู่นอกพิชัยธานี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ท้าวกุเรปันเรืองศรี |
| ได้ฟังตำมะหงงก็ยินดี | ภูมีชำเลืองนัยนา |
| ดูสามอนุชารังสรรค์ | ทั้งอิเหนากุเรปันโอรสา |
| จะใคร่แจ้งท่วงทีกิริยา | หรือจะว่ากล่าวประการใด ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวดาหาแจ้งโดยอัชฌาสัย |
| จึงทูลพระเชษฐาเรืองชัย | ขอให้ไปรับเข้ามา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ประไหมสุหรีดาหา |
| ได้ฟังคิดแค้นแน่นอุรา | จำเป็นจำว่าให้เป็นที |
| ดูก่อนอิเหนาช่างนิ่งได้ | เหตุไฉนเมียมาจนถึงนี่ |
| จงไปรับเข้ามาแต่โดยดี | อย่าให้มีรังเกียจกันสืบไป ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีก็หม่นไหม้ |
| ชำเลืองดูบุษบายาใจ | แล้วภูวไนยก็ก้มพักตรา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระจอมภพพิชัยดาหา |
| จึงตรัสแก่อิเหนานัดดา | ไฉนมานิ่งอยู่ดูเบา |
| ระตูได้มาถึงเวียงชัย | เหตุไรไม่ออกไปรับเล่า |
| เขาจะพลอยติฉินนินทาเรา | ทั้งจะน้อยใจเจ้าผู้หลานรัก ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีมีศักดิ์ |
| รับสั่งแล้วบ่ายเบือนพักตร์ | ดูองค์นงลักษณ์พอสบตา |
| เห็นบุษบาขุ่นเคืองค้อนให้ | ภูวไนยขวยเขินเมินหน้า |
| จำเป็นจำใจก็ไคลคลา | ตรงมาติกาหรังวังพลัน ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงจึงมีพระบัญชา | ให้ผูกม้าเตรียมหมู่พลขันธ์ |
| สั่งเสร็จเสด็จจรจรัล | เข้าห้องสุวรรณทันใด ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ทั้งสี่พี่เลี้ยงผู้ใหญ่ |
| ครั้นเสด็จขึ้นแล้วก็คลาไคล | ออกไปจัดพหลพลยุทธ์ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
ยานี
| ๏ เกณฑ์ทหารอาสาขี่ม้าแข็ง | กางเกงแดงใส่เสื้อเสนากุฎ |
| ถือธนูกำซาบปืนคาบชุด | ธงศรีกระบี่ครุฑด้ามเงิน |
| พนักงานม้าต้นขนเครื่อง | ผูกม้าเหลืองฝีเท้าราวเหาะเหิน |
| การจะไล่มฤคีไม่มีเกิน | เขาสรรเสริญนักหนาม้าตัวนี้ |
| เอาม้าเทียมเตรียมไว้เกยชาลา | โต๊ะทองรองหญ้ามันน่าขี่ |
| คนเลี้ยงถือแส้จามรี | ปัดแมงหวี่ยุงริ้นที่บินตอม ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เจรจา
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | อิเหนาอ่าองค์ทรงเครื่องหอม |
| แล้วเยี่ยมแกลแลดูเห็นพลพร้อม | เสด็จเข้าเหล่าเจ้าจอมอยู่งานพัด ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
โทน
| ๏ พนักงานเชิญพานภูษาถวาย | สนับเพลาเพราพรายปลายสะบัด |
| ไว้หางหงส์ทรงเจียระบาดรัด | คาดเข็มขัดใจเพชรเม็ดไม่น้อย |
| ทับทรวงดวงกุดั่นดอกประดับ | ทรงบานพับสลับสีสายสร้อย |
| ธำมรงค์เรือนฝรั่งฝังพลอย | ระย้าย้อยใต้มณีมีหีบเพลง |
| ครั้งนี้เป็นที่จะออกหน้า | ไปอวดชาวหมันหยาให้เหมาะเหมง |
| จะได้ลือชื่อไว้ให้ครื้นเครง | ว่านักเลงของดีมีอัศจรรย์ |
| ทรงมงกุฎทำใหม่ใส่กรรเจียก | ถือผ้าเปียกชุบน้ำกุหลาบกลั่น |
| เหน็บกริชกรายกรจรจรัล | เสด็จขึ้นเกยสุวรรณทันใด ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เสมอ
ร่าย
| ๏ พร้อมพรั่งคั่งคนพลม้า | ดาษดาธงทิวปลิวไสว |
| พระเสด็จเสร็จทรงอาชาไนย | เคลื่อนพหลพลไกรออกจากเมือง ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ กลองโยน
โทน
| ๏ ม้าเอยม้าคลี | ท่วงทีขี่ขับงามรับเครื่อง |
| เต้นน้อยซอยซ้ำย่ำเยื้อง | ตัวเหลืองผมขาวฝีเท้าดำ |
| สำหรับองค์ทรงคลีที่สนาม | ไม่เข็ดขามควบขึงตะบึงร่ำ |
| ติดคู่ไม่สู้กินมัดจำ | ถึงตัวดำนพรัตน์ที่จัดเจน |
| เอาไปเปรียบหลายหนก่นแต่หนี | ด้วยว่าทรงขับขี่เขาเคยเห็น |
| ผิดเจ้าของขึ้นตกหกคะเมน | องค์จันทร์เจ้าเขมรถวายมา |
| ม้าระเด่นเต้นซอยถูกน้อยหมด | ม้าทหารพานพยศกดสามขา |
| เกณฑ์แห่แออัดรัถยา | ต่างขับอาชามาพลัน ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เชิด
ร่าย
| ๏ เดินกระบวนทัพม้ามาใกล้ | จึงสั่งให้หยุดพหลพลขันธ์ |
| ลงจากอัสดรจรจรัล | เหล่าระเด่นทั้งนั้นก็ตามไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ครั้นถึงจึงประณตบทบงสุ์ | องค์ท้าวหมันหยาเป็นใหญ่ |
| ทั้งประไหมสุหรีทรามวัย | แล้วกราบทูลไปดังจินดา |
| บัดนี้องค์พระบิตุเรศ | พระชนนีเกิดเกศเกศา |
| ตรัสใช้ให้ข้าออกมา | รับเสด็จไคลคลาเข้าธานี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สองกษัตริย์ได้ฟังถ้วนถี่ |
| ให้น้อยใจอิเหนาพันทวี | จึงมีวาจาตอบไป |
| ซึ่งสองพระองค์โปรดเกล้า | ให้มารับเราเข้ากรุงใหญ่ |
| พระคุณล้ำลบภพไตร | ด้วยภูวไนยทรงพระเมตตา |
| ทั้งนี้ขอบใจพระหลานรัก | อุตส่าห์เหนื่อยพักตร์เป็นหนักหนา |
| มารับถึงนอกพารา | อนิจจาเป็นน่าปรานี ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีเรืองศรี |
| ฟังสองประหมันพาที | ภูมีไม่ตอบประการใด |
| จึงกราบถวายบังคมลา | ทั้งสองกษัตราเป็นใหญ่ |
| จับชายกรายกรคลาไคล | ไปยังจินตะหรายุพาพาล ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | จินตะหราเยาวยอดสงสาร |
| เหลือบไปเห็นองค์พระภูบาล | ให้เดือดดาลร่านร้อนในวิญญาณ์ |
| ทั้งโศกทั้งแค้นแสนเทวษ | ชลนัยน์คลอเนตรซ้ายขวา |
| ผินพักตร์ไม่ดูพักตรา | สะอื้นร่ำโศกาอาลัย ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ โอด
| ๏ เมื่อนั้น | อิเหนาผู้มีอัชฌาสัย |
| เห็นนางครวญคร่ำร่ำไร | จึงโลมเล้าเอาใจไปมา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
ชาตรี
| ๏ น้องเอยน้องรัก | ผินพักตร์มานี่พี่มาหา |
| จะเล่าความให้ฟังแต่หลังมา | เป็นสัจจาจริงจังดังนี้ |
| เมื่อเสร็จศึกนึกไว้ว่าจะกลับ | กรรมวิบากยากยับเจียวเจ้าพี่ |
| ต้องเดินป่าฝ่าดงพงพี | ถึงเจ็ดปีสี่เดือนพึ่งเคลื่อนคลาย |
| พี่คิดถึงจึงทูลพระภูบาล | ให้มีสารไปรับโฉมฉาย |
| เฝ้าแต่ค้อนควักไม่ทักทาย | จงภิปรายเปรมปรีดิ์ด้วยพี่ยา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | โฉมยงองค์ระเด่นจินตะหรา |
| ได้ฟังคั่งแค้นแน่นอุรา | มิได้ตอบวาจาประการใด ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
โลม
| ๏ ดวงเอยดวงสมร | พี่ว่าวอนหนักหนาไม่ปราศรัย |
| ซึ่งความผิดนิดนั้นขออภัย | เจ้าดวงใจของพี่ผู้ยอดรัก |
| พระขยับเข้าใกล้แล้วไขว่คว้า | อุ้มองค์กัลยาขึ้นบนตัก |
| นางสะบัดปัดกรแล้วค้อนควัก | ผูกคิ้วนิ่วพักตร์ไม่พาที |
ฯ ๔ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ แต่เฝ้าเย้ายวนชวนชิด | กอดสะกิดนิ่มน้องอย่าหมองศรี |
| ตรัสพลางทางเสด็จจรลี | มาเฝ้าภูมีที่พลับพลา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ ครั้นถึงจึงบังคมคัล | ทูลสองประหมันด้วยหรรษา |
| เชิญพระองค์จงเสด็จยาตรา | เข้าในมหาธานี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวหมันหยาทรงสวัสดิ์รัศมี |
| ได้ฟังระเด่นมนตรี | ชวนประไหมสุหรีทรามวัย |
| ทั้งองค์พระราชธิดา | กับสองกัลยาศรีใส |
| สระสรงทรงเครื่องอำไพ | เสด็จไปขึ้นรถรัตนา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ให้เคลื่อนโยธาเสนามาตย์ | โดยกระบวนพยุหบาตรซ้ายขวา |
| อันอิเหนานั้นทรงอาชา | นำพลเข้ามายังธานี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีเรืองศรี |
| ครั้นถึงเกยแก้วมณี | ลงจากพาชีแล้วลีลา |
| ทำย้อนรอยดูรถพระประเทียบ | เป็นระเบียบถึงรถจินตะหรา |
| อ้าหัตถ์จะรับกัลยา | มาถึงนี่พี่จะพาเข้าวังใน ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | นางจินตะหราวาตีศรีใส |
| แค้นขัดปัดกรภูวไนย | อรไทลงจากรถสุวรรณ |
| อิเหนาเข้าประคองนงลักษณ์ | นางพลิกผลักค้อนให้แล้วผินผัน |
| จึงพาสองสุดาลาวัณย์ | จรจรัลมายังพระบิดา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระองค์ผู้ดำรงหมันหยา |
| ทั้งประไหมสุหรีศรีโสภา | เสด็จจากรถาอันรูจี |
| จึงชวนพระราชธิดา | กับสองกัลยามารศรี |
| พร้อมด้วยสนมนารี | จรลีเข้ายังพระโรงใน ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
| ๏ ครั้นถึงจึงประณตบทบงสุ์ | สี่กษัตริย์สุริย์วงศ์เป็นใหญ่ |
| ทั้งประไหมสุหรีสี่กรุงไกร | ให้อายใจเป็นพ้นคณนา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ทาวกุเรปันนาถา |
| จึงมีพระราชบัญชา | พจนาปราศรัยไปพลัน |
| ดูราระตูผู้ทรงเดช | ท่านดำรงนคเรศเขตขัณฑ์ |
| ยังค่อยผาสุกทุกคืนวัน | หรือโรคันอันตรายสิ่งใดมี |
| เรามีสารไปแจ้งกิจจา | ให้พาธิดามากรุงศรี |
| จะแต่งการวิวาห์สวัสดี | โดยธรรมประเพณีกษัตรา |
| ซึ่งท่านจงรักภักดี | มานี้ขอบใจเป็นหนักหนา |
| มิให้สูญประยูรวงศ์กันมา | จะปรากฏยศถาสืบไป ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ท้าวหมันหยาสะดุ้งจิตคิดหวาดไหว |
| ให้อดสูแก่หมู่เสนาใน | จำใจทูลสนองพจมาน |
| อันข้ากับไพร่ฟ้าประชากร | เป็นสุขสโมสรเกษมศานต์ |
| ด้วยพระเดชานุภาพภูบาล | เป็นประธานโปรดเกศจึงเปรมปรา |
| แต่พอทราบสาราพระภูมี | ก็รีบพาบุตรีเสนหา |
| มาเฝ้าใต้เบื้องพระบาทา | มิให้ขัดอัธยาภูวไนย |
| ซึ่งเกิดเหตุเภทผลแต่ต้นนั้น | ข้าจะเป็นใจกันก็หาไม่ |
| ครั้นแจ้งก็เกรงจะมีภัย | ได้บอกให้ตำมะหงงเป็นพยาน |
ฯ ๘ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระจอมภพกุเรปันราชฐาน |
| ตรัสตอบไปพลันมิทันนาน | ข้อนั้นป่วยการอย่าเจรจา |
| อันอะหนะอิเหนาเป็นใจหนุ่ม | เราไม่เคืองคุมโทษา |
| เหมือนท่านช่วยการวิวาห์ | อย่าคิดฉันทาราคี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระตูหมันหยาเรืองศรี |
| ได้ฟังบัญชาพระภูมี | ชลีกรแล้วทูลสนองไป |
| ซึ่งพระองค์โปรดมาทั้งนี้ | พระคุณนั้นหาที่สุดไม่ |
| จะขอเอาพระเดชปกเกศไป | กว่าชีวาลัยจะมรณา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ประไหมสุหรีหมันหยา |
| จึงพาบุตรีเข้ามา | วันทาพี่นางทั้งสององค์ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นจินตะหรานวลหง |
| จึงกราบประณตบทบงสุ์ | องค์ประไหมสุหรีสี่เวียงชัย |
| บังคมทั้งมะเดหวีสี่กษัตริย์ | ด้วยความประดิพัทธ์ผ่องใส |
| แล้วชายชำเลืองเนตรไป | จะใคร่ดูองค์ไหนบุษบา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | องค์ประไหมสุหรีดาหา |
| แลไปพอสบพักตรา | กัลยาแจ้งใจในที |
| เคืองจิตก็พิศดูตา | สบเนตรบุษบามารศรี |
| จะให้ไหว้จินตะหราวาตี | แต่มิได้ตรัสประการใด ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นบุษบาศรีใส |
| ดูทีชนนีก็แจ้งใจ | ขุ่นเคืองพระทัยไปมา |
| จึงหยิบพานสลามาวาง | เชิญเสวยพี่นางจินตะหรา |
| มิได้เคียมคัลวันทา | แต่ชำเลืองนัยนาดูที ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นจินตะหรามารศรี |
| เห็นนางบุษบานารี | ทำทีกิริยาคมใน |
| ยิ่งแค้นเคืองระคายนัยนา | กัลยามิใคร่จะยั้งได้ |
| จึงเอาพระหัตถ์ซ้ายทรามวัย | รับพานเสือกไสไว้ตรงพักตร์ ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ประไหมสุหรีดาหามีศักดิ์ |
| ครั้นเห็นเคืองขัดพระทัยนัก | นงลักษณ์จึงดำรัสตรัสไป |
| ดูดู๋อะหนะบุษบา | จะวันทาเจ้าผัวก็หาไม่ |
| ไม่รู้จักเมียหลวงหรือว่าไร | ตกจะให้มีความนินทา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | บุษบาแค้นขัดสหัสสา |
| ความกลัวพระราชบิดา | จะยกกรวันทาก็อายใจ |
| จะผ่อนผันฉันใดก็สุดคิด | จำจิตประสานหัตถ์ไหว้ |
| พอนางจินตะหราเมินไป | นางก็มิได้อัญชลี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีเรืองศรี |
| ได้ยินองค์พระชนนี | จะให้ยาหยีนั้นวันทา |
| ความรักพระไม่กลั้นโศกได้ | ชลนัยน์คลอเนตรทั้งซ้ายขวา |
| ก้มพักตร์กรีดเช็ดชลนา | มิได้ว่าขานประการใด ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นวิยะดาศรีใส |
| นางเห็นพี่ยาโศกาลัย | ก็ขัดใจจินตะหราวาตี |
| ให้รังเกียจเคียดแค้นในอุรา | จึงว่าอนิจจาไม่พอที่ |
| เมื่อครั้งเดินดงพงพี | พระพี่นางนั้นเป็นอุณากรรณ |
| ทุกกรุงกษัตราระอาฤทธิ์ | กลัวจะผลาญชีวิตอาสัญ |
| ต่างมาประนมบังคมคัล | ถวายบุตรธิดานั้นเป็นข้าใช้ |
| ครั้งนี้น่าเวทนานัก | จะไหว้คนต่ำศักดิ์หาควรไม่ |
| พี่นางช่างจะไหว้หรือไร | เป็นใจของน้องไม่วันทา |
| ถึงศรีปัตหราจะไม่โปรด | ลงโทษก็จะรับใส่เกศา |
| สู้ตายไม่เสียดายชีวา | ดีกว่าให้เป็นเช่นนี้ |
| จะนั่งอยู่ก็พลอยอัปยศ | จะอดปากอดใจก็ใช่ที่ |
| แล้วลุกกระทืบบาทไปทันที | โศกีอยู่ในม่านรจนา ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ประไหมสุหรีกุเรปันเสนหา |
| จึงว่าอะหนะวิยะดา | โมโหโกรธานั้นพ้นใจ |
| จะว่าสิ่งใดก็ไม่คิด | จะรู้จักชอบผิดก็หาไม่ |
| บัดเดี๋ยวก็กลับดีไป | จินตะหราอย่าได้ถือน้อง ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นจินตะหราหม่นหมอง |
| จำเป็นทูลไปดังใจปอง | มิให้เคืองละอองพระบาทา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สี่พระองค์วงศ์อสัญแดหวา |
| จึงสั่งมหาเสนา | ให้นำท้าวหมันหยาคลาไคล |
| ทั้งองค์ประไหมสุหรี | กับราชบุตรีศรีใส |
| อีกสองระเด่นทรามวัย | ให้ไปอยู่ปราสาทรูจี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | เสนารับสั่งใส่เกศี |
| จึงนำกษัตราจรลี | ไปปราสาทดังมีบัญชาการ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เพลง
https://vajirayana.org/system/files/%E0%B8%9A%E0%B8%97%E0%B8%A5%E0%B8%B0%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B9%80%E0%B8%A3%E0%B8%B7%E0%B9%88%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%AD%E0%B8%B4%E0%B9%80%E0%B8%AB%E0%B8%99%E0%B8%B2_264950.pdf
