- คำอธิบาย ว่าด้วยบทละคร อิเหนาฉบับหอพระสมุดวชิรญาณ
- เล่มที่ ๑
- เล่มที่ ๒
- เล่มที่ ๓
- เล่มที่ ๔
- เล่มที่ ๕
- เล่มที่ ๖
- เล่มที่ ๗
- เล่มที่ ๘
- เล่มที่ ๙
- เล่มที่ ๑๐
- เล่มที่ ๑๑
- เล่มที่ ๑๒
- เล่มที่ ๑๓
- เล่มที่ ๑๔
- เล่มที่ ๑๕
- เล่มที่ ๑๖
- เล่มที่ ๑๗
- เล่มที่ ๑๘
- เล่มที่ ๑๙
- เล่มที่ ๒๐
- เล่มที่ ๒๑
- เล่มที่ ๒๒
- เล่มที่ ๒๓
- เล่มที่ ๒๔
- เล่มที่ ๒๕
- เล่มที่ ๒๖
- เล่มที่ ๒๗
- เล่มที่ ๒๘
- เล่มที่ ๒๙
- เล่มที่ ๓๐
- เล่มที่ ๓๑
- เล่มที่ ๓๒
- เล่มที่ ๓๓
- เล่มที่ ๓๔
- เล่มที่ ๓๕
- เล่มที่ ๓๖
- เล่มที่ ๓๗
- เล่มที่ ๓๘
เล่มที่ ๑๖
| ๏ บัดนั้น | ฝ่ายเสนีผู้ใหญ่ในดาหา |
| ถึงกำหนดวันงานการวิวาห์ | ก็ตรวจตราเตรียมกันทันที |
| บอกกล่าวเหล่าพวกโขนละคร | ให้มานอนโรงรำประจำที่ |
| ให้เปรียบมวยซ้อมดูได้คู่ดี | ถามไถ่ใส่บาญชีชื่อนาย ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | พนักงานการเล่นทั้งหลาย |
| ครั้นรุ่งก็รีบแต่งกาย | อสุรนายวานรมนุษย์นาง |
| พวกโขนเบิกโรงแล้วจับเรื่อง | สื่อเมืององคตพดหาง |
| ตลกเล่นเจรจาเป็นท่าทาง | ทั้งสองข้างอ้างอวดฤทธี |
| ละครเล่นอุณรุทสมอุษา | นายโรงร้องช้ารับปี่ |
| ทำบทสมบทงดงามดี | ท่วงทีชม้ายชายตา |
| พวกหุ่นชูเชิดชักสาย | คล่องคล้ายคนรำทำท่า |
| เล่นเรื่องพระรามคลั่งฆ่าสีดา | ตะวันบ่ายปล่อยม้าอุปการ ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | หญิงชายประชาชนอลหม่าน |
| เดินเป็นหมู่หมู่เที่ยวดูงาน | อุ้มลูกจูงหลานพัลวัน |
| บ้างแบกม้ามานั่งดูละคร | แดดร้อนก็กางร่มกั้น |
| สาวสาวไม่มีผัวตัวสำคัญ | ถือพัดด้ามจิ้วจันทน์กรีดกราย |
| ลางคนคมสันทำปั้นปึ่ง | สีขี้ผึ้งกินหมากเมียงม่าย |
| ชำเลืองแลมาสบหลบตาชาย | สะกิดเพื่อนเอื้อนอายอดสูใจ |
| นักเลงเหล่าเจ้าชู้หนุ่มหนุ่ม | คาดเข็มขัดนุ่งปูมเกี้ยวคอไก่ |
| ทัดยาดมห่มสีน้ำดอกไม้ | หวีผมตำรับใหญ่แยบคาย |
| เห็นสาวที่ไหนชุมก็รุมเกี้ยว | อดข้าวขับเคี่ยวอยู่จนสาย |
| บ้างเที่ยวทิ้งมอญรำทำกรีดกราย | พวกผู้ชายสรวลเสเฮฮา |
| ลางคนดัดจริตติดกรุ้งกร่ิง | เห็นผู้หญิงยักคิ้วให้ต่อหน้า |
| แล้วเดินเมียงเคียงเข้าพูดจา | หนุ่มสาวชาวพาราสำราญใจ ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | ตำมะหงงเสนาผู้ใหญ่ |
| ตะวันบ่ายชายบังปลายไม้ | ก็สั่งให้มีมวยหน้าพลับพลา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พวกมวยคาดหมัดอยู่พร้อมหน้า |
| คู่แรกแหวกวงเข้ามา | ลุกขึ้นตั้งท่าตามทำนอง |
| จดหมัดปัดเท้าก้าวชก | ปะเตะตกต่อยตำช้ำถอง |
| ถ้อยทีหนีไล่รับรอง | เคล่าคล่องหลายยกตกรางวัล ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา แทงวิสัย
| ๏ กระบี่มลายูสู้แขกเทศ | ต่างเพศน่าดูเป็นคู่ขัน |
| ล่อลวงท่วงทีเข้าตีกัน | ติดพันเลี้ยวไล่ไปมา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ กลอง
| ๏ บรรดาคนดูล้วนผู้ชาย | มากมายเบียดเสียดอยู่หนักหนา |
| สำรวลสรวลเสเฮฮา | เลิกมวยแล้วมาเที่ยวดูงาน ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีใจหาญ |
| แต่เสด็จมาแรมอยู่ดงดาน | ไม่มีสุขสำราญสักเวลา |
| จึงสั่งให้โหราหาฤกษ์ชัย | ขับไล่คืนวันชันษา |
| จงดูยามตามตำรับโหรา | จะได้สมจินดาวันใดดี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ขุนโหรคูณควณถ้วนถี่ |
| แล้วทูลว่ายามจันทร์วันนี้ | ฤกษ์ดีจะได้ดังจำนง ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีสูงส่ง |
| ฟังโหรทูลคดีโดยจง | พระองค์ชื่นชมยินดี |
| จึงเรียกอนุชามาสั่ง | กับทั้งพี่เลี้ยงทั้งสี่ |
| วันนี้เราจะยกเข้าบุรี | ฤกษ์ดีจะได้ดังจินดา |
| แต่พระสุริย์ฉายบ่ายลง | พี่จงเตรียมพลไว้คอยท่า |
| ได้ฤกษ์จะยกยาตรา | อย่าให้ล่วงเวลานาที ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | สังคามาระตาเรืองศรี |
| กับสี่พี่เลี้ยงผู้ภักดี | ถวายอัญชลีแล้วออกไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
ยานี
| ๏ จัดหมู่โยธาทวยหาญ | เลือกล้วนเคยชำนาญศึกใหญ่ |
| สามหมื่นพื้นแต่ร่วมใจ | สรรพไปด้วยเครื่องสาตรา |
| แล้วจึงซ้อมสั่งทุกโยธี | เมื่อไปใกล้ธานีดาหา |
| จงยับยั้งอยู่ในอรัญวา | สนธยาจึงค่อยจรดล |
| เข้าตามทางทัพกะหมังกุหนิง | ทำเหมือนจะช่วงชิงปลอมปล้น |
| แม้นได้ช่องเวลาชอบกล | จึงให้พลโห่เร้าเอาชัย |
| ระดมยิงปืนตีกลองศึก | ให้ก้องกึกสนั่นหวั่นไหว |
| แล้วกล่าวคำหยาบช้าท้าไป | ดังพวกไพรีรื้อมาโรมรัน |
| แม้นชาวบุรีออกรุกรบ | จงเคร่าคอยหลีกหลบผ่อนผัน |
| ต่อเกิดกุณฑ์วุ่นวายในเมืองนั้น | จึงหนีเข้าอรัญรีบมา ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ บัดนั้น | พวกทหารชำนาญอาสา |
| คำนับรับคำแล้วอำลา | ไปตามบัญชาพระภูมี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีเรืองศรี |
| ครั้นจวนเวลาราตรี | ภูมีชื่นชมภิรมยา |
| จึงชำระองค์สรงสนาน | ทรงสุคนธาธารบุปผา |
| แต่งองค์ปลอมเป็นเสนา | กุมกริชเทวาแล้วคลาไคล ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
| ๏ สององค์ขึ้นทรงอัสดร | พร้อมแสนยากรน้อยใหญ่ |
| ครั้นได้ศุภฤกษ์เรืองชัย | ให้เคลื่อนพลไกรจรลี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นมาใกล้นคเรศเขตขัณฑ์ | พอสายัณห์ยอแสงสุริย์ศรี |
| สององค์ลงจากพาชี | กับพี่เลี้ยงทั้งสี่ดำเนินไป |
| ค่อยหย่อยเดินพลอยชาวพารา | ใครจะทันสงกาก็หาไม่ |
| แยกย้ายมรรคาคลาไคล | ตรงไปติกาหรังสำราญ ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ จึงตรัสสั่งระเด่นดาหยน | จงจัดคนซึ่งสนิทคิดอ่าน |
| ไปคอยจุดเพลิงทุกโรงงาน | พี่ตรึกตรองการให้จงดี |
| แล้วเทียมรถามาประทับ | กำชับอย่าให้ใครอึงมี่ |
| แม้นเกิดกุณฑ์วุ่นวายทั้งธานี | จะลอบหาพระบุตรีหนีไป ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นดาหยนบังคมไหว้ |
| ออกมาเร่งให้เทียมรถชัย | เตรียมไว้แต่ในเวลาพลบ |
| แล้วจึ่งกระซิบสั่งทหาร | ให้คอยทุกโรงงานมหรสพ |
| ถ้าได้ยินเสียงปืนแลกลองรบ | จงจุดเพลิงแล้วหลบหลีกมา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พวกทหารว่องไวใจกล้า |
| คำนับรับคำแล้วอำลา | ต่างหาหยากเยื่อเชื้อไฟ |
| ชุบน้ำมันพันห่อผ้าขี้ริ้ว | กำมะถันดินประสิวประสมใส่ |
| เสร็จแล้วชวนกันไม่พรั่นใจ | แยกย้ายรายไปทุกตำบล ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงโรงงานมโหรสพ | ก็พบพวกหญิงชายสับสน |
| จึงแวะเข้าหยุดยั้งนั่งปลอมปน | ต่างคนคอยระวังฟังสำคัญ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พนักงานการเล่นทุกสิ่งสรรพ์ |
| แต่สมโภชมาได้ยี่สิบวัน | ฆ้องกลองก้องสนั่นพารา |
| ครั้นราตรีมีหนังประชันเชิด | ฉลุฉลักลายเลิศเลขา |
| ปล่อยลิงหัวค่ำทำศักดา | แล้วพากย์เจรจาเรื่องราว ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิดนอก
| ๏ บรรดาโขนละครมอญรำ | ครั้นค่ำก็โหมโรงโห่ฉาว |
| ตั้งตระสาธุการเชิดกราว | เสียงส้าวสนั่นลั่นไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | ประชาชนชายหญิงน้อยใหญ่ |
| ทั้งพวกผู้ดีแลเข็ญใจ | ต่างคนต่างไปเที่ยวดูงาน |
| หนุ่มหนุ่มกลุ้มกลาดกลางถนน | เข้าเบียดสาวสับสนอลหม่าน |
| บ้างลอบทิ้งโรงหนังจังฑาล | เขาจับได้ให้การซัดถึงนาย |
| พวกบัณฑิตสึกใหม่ไปเป็นหมู่ | แต่ล้วนเหล่าเจ้าชู้ฉุยฉาย |
| ชักจ้องหน่องเป่าขลุ่ยทำกรุยกราย | เที่ยวแวดชายหมายดูสตรี |
| ครั้นเห็นสาวสาวชาวร้าน | ก็เกี้ยวพานเลียมล้อขอบุหรี่ |
| บ้างกินเหล้าเมามึนเต็มที | ชกตีวิวาทบังอาจใจ |
| บ้างแอบซุ่มพุ่มไม้อยู่ให้ลับ | เห็นพวกผู้หญิงกลับเข้าดับไต้ |
| กระชากผ้าพาวิ่งชิงเอาไป | เจ้าของไล่กลับชกหกล้มลง |
| ลางพวกพาเมียมาดูหนัง | แวะนั่งซื้อลูกบัวถั่วลิสง |
| แล้วเสียดแทรกแหวกวางเข้ากลางวง | ตะลึงหลงดูหนังฟังเรื่องราว |
| ลางคนจับตะขาบมาเด็ดเขี้ยว | เที่ยวทิ้งโรงหนังทำรังหยาว |
| หลอนหลอกหยอกหญิงวิ่งกราว | ครั้นสาวสาวตกใจก็ได้ที |
| แกล้งทำซวนเซเฮฮา | ไขว่คว้าบ่าเบียดเสียดสี |
| แล้วเที่ยวดูโรงโน้นโรงนี้ | อลหม่านอึงมี่ไปมา ฯ |
ฯ ๑๖ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | ฝ่ายพวกทหารอาสา |
| ซึ่งซ่อนอยู่ชายอรัญวา | ครั้นได้ทีก็มาพร้อมกัน |
| จึงตีกลองร้องโห่สำทับ | ระดมยิงปืนตับครื้นครั่น |
| แล้วร้องประกาศไปพลัน | ถึงเจ้าเราสวรรคาลัย |
| ตัวเราทั้งปวงยังอยู่ | จะนิ่งดูไพรีกระไรได้ |
| จะแก้แค้นแทนเจ้าที่ล่วงไป | ใครดีเร่งให้มาสู้กัน ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ฝ่ายพวกประจำซองกองขัน |
| ตกใจลุกแล่นพัลวัน | ขับกันให้ขึ้นเชิงเทินราย |
| บ้างลากปืนใหญ่ใส่ช่อง | นกสับจับจ้องเขม้นหมาย |
| ถืออาวุธไว้ทั้งไพร่นาย | บ้างคั่วกราวทรายเป็นโกลี |
| บ้างปิดทวารลงเขื่อนขัณฑ์ | สารวัดตรวจกันทุกหน้าที่ |
| บ้างเผ่นขึ้นม้าใช้ทันที | รีบไปแจ้งคดีที่ในวัง ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เชิด
| ๏ บัดนั้น | ฝ่ายพวกละครโขนหนัง |
| ได้ยินเสียงปืนยิงระดมดัง | ก็ตึงตังใจทั้งไพร่นาย |
| บ้างฉวยได้หีบผ้าหน้าโขน | วิ่งโดนประตูจอนหูหาย |
| เหล่าพวกเล่นหุ่นก็วุ่นวาย | ตื่นตายไม่เป็นสมประดี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | ทหารคอยจุดไฟในกรุงศรี |
| เห็นคนตื่นตกใจได้ที | ก็ลอบจุดอัคคีดังสัญญา |
| แล้วจึงซอกซอนซ่อนเร้น | มิให้ใครเห็นรู้จักหน้า |
| ปลอมปนกับชาวพารา | ทำร้องไห้วิ่งหากันวุ่นไป ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ บัดนั้น | เหล่าทหารซึ่งล้อมกรุงใหญ่ |
| เห็นแสงเพลิงสว่างทั้งเวียงชัย | ก็เลิกทัพเข้าในดงดาน ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ บัดนั้น | ฝ่ายฝูงหญิงชายชาวบ้าน |
| เห็นเพลิงพลุ่งโพลงทุกโรงงาน | อลหม่านไม่เป็นสมประดี |
| บ้างเก็บข้าวของร้องหา | จูงมือภรรยาพาหนี |
| แบกหีบห่อผ้าบรรดามี | บ้างคอยตีฉกชิงวิ่งราว |
| ที่หนุ่มหนุ่มซุ่มแอบอยู่ปลายตรอก | ฉวยฉุดยุดหยอกผู้หญิงสาว |
| บ้างอุ้มลูกจูงหลานเป็นระนาว | นายเรียกหาบ่าวอึงอล |
| บ้างถอดดาบปลาบเปลือยถือแกว่ง | มิให้ใครปลอมแย่งของขน |
| ชายหญิงวิ่งปะทะปะปน | ประชาชนวุ่นวายทั้งเวียงชัย ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เชิด เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | สองกษัตริย์สุริย์วงศ์เป็นใหญ่ |
| ครั้นแจ้งว่าเกิดเหตุเภทภัย | บรรหารให้ตรวจเตรียมโยธา |
| แต่งองค์ทรงเครื่องศึกเสร็จ | เสด็จทรงคชสารหาญกล้า |
| พร้อมหมู่สุรชาติมาตยา | ลีลาเลิกพลออกจากวัง ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ ให้ปะหรัดกะติกาม้าใช้ | แยกย้ายกันไปประกาศสั่ง |
| เหล่าทหารอยู่ด้านให้ยับยั้ง | ด้วยยังมืดมนอนธการ |
| ไม่รู้จักฝ่ายเราฝ่ายเขา | พลเรายังตื่นแตกฉาน |
| ถ้าปีนป่ายทำลายปราการ | จึงรอนราญห่ำหั่นให้บรรลัย |
| แล้วสั่งเสนาทั้งสี่ | เร่งดับอัคคีให้จงได้ |
| เร่งช้างเร่งพลเข้าไป | แย่งเหยียบลงในบัดนี้ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | อำมาตย์รับสั่งใส่เกศี |
| ออกมาขับต้อนโยธี | เข้าดับอัคคีทันใด |
| ขุนช้างไสช้างเข้าเสยสอย | เหย้าเรือนใหญ่น้อยไม่ทนได้ |
| งวงคว้างาแทงทลายไป | สียงไม้โผงผางล้างลง |
| บ้างขึ้นหลังคาเอาผ้าฟาด | ตะกร้อน้ำซ้ำสาดแล้วตักส่ง |
| บ้างตัดฝาฟันฟากกระชากตง | ยับลงด้วยกำลังโยธี ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เชิด เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | จรกาล่าสำสองศรี |
| กับกรุงกษัตริย์ธิบดี | ได้ยินเสียงอึงมี่ทั้งเวียงชัย |
| แต่งองค์แล้วทรงคชสาร | พร้อมโยธาหาญน้อยใหญ่ |
| เร่งช้างเร่งพลรีบไป | พบสองภูวไนยทรงธรรม์ ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ ต่างองค์ถวายอภิวาท | เบื้องบาทสองกษัตริย์รังสรรค์ |
| แล้วขับช้างขับพลทั้งนั้น | ระดมกันเข้าดับอัคคี ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีเรืองศรี |
| แจ้งว่าสองกษัตริย์ธิบดี | มาดับอัคคีนี่นัน |
ฯ ๒ คำ ฯ
โทน
| ๏ จึงเข้าที่สรงสนานสำราญสกนธ์ | ทรงสุคนธรสรังสรรค์ |
| สนับเพลาเชิงงอนซ้อนสามชั้น | ผ้าพอกทองพรรณอำไพ |
| ทรงภูษาสุวรรณชั้นนอก | พื้นม่วงดวงดอกระกำไหม |
| ฉลององค์สอดสวมนวมใน | ให้กายใหญ่เท่าท้าวจรกา |
| ไม่ทรงเครื่องประดับสำหรับทรง | ตามวงศ์อสัญแดหวา |
| ทรงแต่เครื่องระตูต่ำช้า | กุมกริชฤทธาจรลี ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เสมอ
ร่าย
| ๏ มาทรงรถแก้วแพรวพรรณ | กะระตาหลานั้นเป็นสารถี |
| ประสันตาขึ้นท้ายทันที | สองศรีพี่เลี้ยงเข้าเคียงรถ |
| ทั้งระเด่นสังคามาระตา | แสนสุรโยธาก็มาหมด |
| โดยเสด็จพระองค์ผู้ทรงยศ | เร่งรถไปยังทวารา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ บัดนั้น | จึงพระพี่เลี้ยงกะระตาหลา |
| ร้องว่าเปิดประตูอย่าช้า | องค์ท้าวจรกาจะเข้าไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | นายประตูจึงแจ้งแถลงไข |
| เกิดกุณฑ์วุ่นวายทั้งเวียงชัย | เราเปิดไม่ได้นะเสนา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ปะหรัดกะติกาจึงร้องว่า |
| ข้าศึกฮึกโห่เป็นโกลา | เข้ามาจุดไฟในธานี |
| รับสั่งให้ท้าวจรกา | มารักษาพระนิเวศน์เรืองศรี |
| อย่าโต้ตอบวาจาให้ช้าที | เปิดประตูภูมีจะเข้าไป ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | นายประตูหารู้กลไม่ |
| ก็ชกกลอนถอนลิ่มทันใด | ไขกุญแจให้ดังจินดา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระสุริย์วงศ์อสัญแดหวา |
| เสด็จลงจากรถรัตนา | ก็ลีลาเข้าไปทันที ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เพลงช้า
| ๏ บัดนั้น | ฝูงนางกำนัลสาวศรี |
| แลไปเห็นแสงอัคคี | ตกใจอึงมี่วุ่นวาย |
| ทั้งเหล่าเถ้าแก่จ่าโขลน | วิ่งโดนกันล้มผ้าห่มหาย |
| อุตลุดฉุดมือเจ้าขรัวนาย | ตื่นตายร้องเรียกกันเพรียกไป |
| บ้างเก็บของทองเงินหายหก | บ้างเปิดตู้กระจกประแจไข |
| คว้าหาเครื่องแป้งเครื่องแต่งไร | แหนบตะไกรใส่พานผ้ามา |
| ลางคนขนได้แต่ข้าวของ | ลืมกระจกคันฉ่องไปมองหา |
| บ้างให้บ่าวหามหีบเงินตรา | เบียดเสียดไปมาปะทะกัน ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ เชิด เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีเฉิดฉัน |
| พระเสด็จลัดหลีกฝูงกำนัล | มาปราสาทแก้วกัลยาณี |
| ทำเสียงให้เหมือนจรกา | ถามหาบุษบามารศรี |
| บัดนี้ข้าศึกมาราวี | พ้นที่จะต่อฤทธิไกร |
| พระบิดาให้พานางโฉมยง | ตามเสด็จพระองค์ไปจงได้ |
| บัดนี้นางอยู่แห่งใด | จงบอกเราไปอย่าได้ช้า ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เจรจา
| ๏ บัดนั้น | บาหยันพี่เลี้ยงเสนหา |
| ไม่ทันพิศดูพักตรา | เห็นกายาเติบใหญ่เท่ากัน |
| คิดว่าจรกาธิบดี | พาทีเสียงแหบแสบสั่น |
| ทูลว่าพระธิดาดวงจันทร์ | อยู่ห้องสุวรรณบรรทมใน ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระทรงโฉมประโลมพิสมัย |
| เข้ายังห้องแก้วแววไว | อุ้มองค์อรไทไคลคลา |
| อันพี่เลี้ยงนางนมทั้งนั้น | สาวศรีกำนัลซ้ายขวา |
| ก็เบียดเสียดเยียดยัดกันออกมา | จะตามเสด็จพระธิดาคลาไคล ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นบุษบานารีศรีใส |
| ไม่แจ้งเหตุผลกลใด | ตกใจตะลึงทั้งอินทรีย์ |
| กันแสงพลางทางตรัสด้วยขัดแค้น | บังอาจมาถึงแท่นบรรทมศรี |
| จะพาเราไปไหนดังนี้ | จึงทำทีทะนงอหังการ์ |
| แม้ไฟไหม้มาถึงวังใน | จะสู้ม้วยบรรลัยเสียดีกว่า |
| เราไม่เสียดายชีวา | วางเสียอย่าพาบทจร ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีชาญสมร |
| จึงปลอบด้วยคำอันสุนทร | บังอรระงับดับโศกี |
| พระบิตุเรศตรัสใช้ให้มา | เชิญโฉมวนิดามารศรี |
| จะพาไปตามเสด็จพระภูมี | เทวีอย่าตระหนกตกใจ |
| ครั้นจะเสด็จกลับมารับเอง | ก็เกรงเหล่าไพรีจะลามไล่ |
| ปลอบพลางรีบเร่งคลาไคล | ตรงไปยังที่ทวารา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เชิด
| ๏ จึงสั่งนายประตูด้วยพลัน | ฝูงกำนัลตามเรามาหนักหนา |
| ห้ามไว้อย่าให้ใครออกมา | แล้วราชาก็รีบบทจร |
| บาหยันประเสหรันสองศรี | ตามเสด็จภูมีออกมาก่อน |
| พระอุ้มองค์ทรงรถอลงกรณ์ | พี่เลี้ยงสองสมรก็ขึ้นท้าย |
| กะระตาหลากับประสันตา | เร่งขับอาชาผันผาย |
| เหล่าทหารพร้อมพรั่งทั้งไพร่นาย | ตามท้ายราชรถรีบมา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงประตูชั้นนอก | มรรคาจะออกไปคูหา |
| เห็นคนอึงอัดรัถยา | ให้หยุดอาชารอไว้ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | พี่เลี้ยงประสันตาอัชฌาสัย |
| ทำเล่ห์เสแสร้งร้องออกไป | เปิดประตูเวียงชัยออกบัดนี้ |
| จรการับราชบรรหาร | พระผู้ผ่านดาหาบุรีศรี |
| ให้ไปดูอริราชไพรี | เป็นการร้อนบัดนี้เร็วพลัน |
| เร่งฉุดสลักชักกลอน | รื้อถอนเขื่อนปักหลักมั่น |
| พลเราเข้าช่วยระดมกัน | ให้ทันเสด็จอย่าได้ช้า ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | เหล่าทหารซึ่งตามรัถา |
| เข้าชักกลอนถอนเขื่อนเป็นโกลา | แล้วเปิดทวาราออกทันที ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ประสันตาซึ่งเป็นสารถี |
| รีบขับราชรถจรลี | ออกนอกบุรีเวียงวัง |
| บรรดาเหล่าเสนีรี้พล | เบียดเสียดสับสนอยู่ข้างหลัง |
| บ้างขึ้นพาชีมีกำลัง | ตามเสด็จคับคั่งไคลคลา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ เมื่อนั้น | พระสุริย์วงศ์พงศ์อสัญแดหวา |
| อุ้มองค์นงลักษณ์ใส่ตักมา | ดังได้ฟากฟ้าสุราลัย ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
ชาตรี
| ๏ ครั้นออกมานอกทวารเวียง | จึงกล่าวเกลี้ยงพจนาปราศรัย |
| โฉมเฉลาเยาวยอดยาใจ | จงแจ้งในกลซึ่งเสน่ห์นาง |
| มิใช่จรกาได้มาต้อง | พี่ดอกนวลน้องอย่าหมองหมาง |
| ซึ่งโศกศัลย์กันแสงเคืองระคาง | จงบรรเทาเสียบ้างนะเทวี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นบุษบามารศรี |
| ครวญคร่ำกำสรดโศกี | ครั้นได้สมประดีขึ้นมา |
| รู้ว่าอิเหนากุเรปัน | นางประหวั่นพรั่นจิตเป็นหนักหนา |
| ผลักกรคมค้อนนัยนา | กัลยาหยิกข่วนยับไป ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | สองนางพี่เลี้ยงอัชฌาสัย |
| สรวลพลางทางทูลไปทันใด | เป็นไฉนฉะนี้พระทรงธรรม์ |
| ช่างประดิษฐ์คิดแปลงแต่งองค์ | ทรวดทรงพินิจไม่ผิดผัน |
| ทั้งกายก็ใหญ่คล้ายกัน | สำคัญว่าท้าวจรกา |
| มิได้รู้เหตุเภทภัย | ตระหนกตกใจเป็นหนักหนา |
| ดังชีวิตจะจากกายา | ผ่านฟ้าทำไยดังนี้ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีเรืองศรี |
| จึงบัญชาตอบไปทันที | ซึ่งทำทั้งนี้เพราะจนใจ |
| มะเดหวีจะช่วยแล้วไม่ช่วย | รับเล่นรวยรวยแล้วไม่ได้ |
| แม้นมิปลอมปล้นเป็นกลใน | ที่ไหนจะพ้นมรณา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | บาหยันยอกรเหนือเกศา |
| จึงทูลสนองพระบัญชา | ถึงผ่านฟ้าจะมิทำดังนี้ |
| เสด็จมาตรงตรงก็เป็นไร | ใครจะทัดขัดได้ก็ใช่ที่ |
| นี่แกล้งแปลงองค์อินทรีย์ | ให้ตกใจอึงมี่ทั้งวังใน ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีเฉลยไข |
| แม้นมิแปลงองค์ทำตรงไป | พี่หรือจะได้นางมา |
| อันหนึ่งซึ่งได้ปฏิญาณ | ที่ในวิหารบนภูผา |
| ยังได้เหมือนคำสัญญา | หรือว่ากล่าวแกล้งแสร้งลวงกัน ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | จึงโฉมนวลนางบาหยัน |
| ก้มเกล้าทูลองค์พระทรงธรรม์ | ข้าได้ล่อลวงนั้นเมื่อไร |
| มาว่าทีไรก็ทูลเตือน | จะได้คิดบิดเบือนก็หาไม่ |
| มะเดหวีตรัสว่าสัญญาไว้ | จะให้ได้ฝ่ายข้างพระองค์นี้ |
| อันพระน้องจะให้ครองกับระตู | อกข้าร้อนอยู่ดังไฟจี้ |
| แม้นได้คงตามวงศ์ประเวณี | จะยินดีนักเป็นสัจจา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ เจรจา
| ๏ เมื่อนั้น | พระสุริย์วงศ์เทวัญหรรษา |
| ฟังพี่เลี้ยงสนองต้องวิญญาณ์ | พลางเร่งรัถาคลาไคล ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้นถึงที่ประทับต้นทาง | ที่กลางมรคาป่าใหญ่ |
| จึงสั่งอนุชาผู้ร่วมใจ | อย่าตามไปจงอยู่ที่พลับพลา |
| ให้ตระเวนเกณฑ์กันชั้นนอก | มีเหตุจงไปบอกยังคูหา |
| สั่งแล้วอุ้มองค์วนิดา | มาทรงอาชาจรลี ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เชิด
| ๏ ครั้งมาถึงปากถ้ำทอง | พออุทัยเรืองรองส่องศรี |
| พระอุ้มนางลงจากพาชี | เข้าห้องคิรีรจนา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
ชมโฉม
| ๏ วางองค์ลงเหนือแท่นทอง | ค่อยประคองรับขวัญด้วยหรรษา |
| พระนั่งชิดพิศพักตร์พนิดา | ดังจันทราทรงกลดหมดราคี |
| โฉมยงอย่าทรงกันแสงศัลย์ | ผิวพรรณพักตร์ผ่องจะหมองศรี |
| เช็ดชลนานางพลางพาที | จะผินผันหันหนีพี่ยาไย |
| เนตรน้องต้องตาเป็นน่ารัก | เสียดายนักจะช้ำเพราะร่ำไห้ |
| เนื้อน้องนวลละอองอำไพ | จะหม่นไหม้เสียศรีโสภา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
ชาตรี
| ๏ น้องเอยน้องรัก | งามขนงวงพักตร์ดังเลขา |
| พี่ตั้งจิดคิดจะฝากชีวา | กัลยาควรหรือมาถือใจ |
| เจ้าหยิกข่วนพี่ล้วนแต่รอยเล็บ | ความรักจักเจ็บก็หาไม่ |
| เสียดายเล็บของน้องสงวนไว้ | จะหักไปเสียเปล่าไม่เข้าการ |
| อนิจจารักเจ้าแต่เฝ้าปลอบ | ก็ไม่ตอบพจนาว่าขาน |
| ก่นแต่กันแสงไห้อาลัยลาน | จะคิดอ่านผ่อนปรนก็จนใจ |
| แม้นพูดว่ากล่าวโดยดี | เป็นไรมีมิให้ขัดอัชฌาสัย |
| พี่จะพาโฉมงามทรามวัย | กลับไปส่งเสียยังพารา ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | บุษบาเยาวยอดเสนหา |
| ได้ฟังคั่งแค้นวิญญาณ์ | ก็โศการำพันพาที ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
โอ้ปี่
| ๏ อกเอ๋ยน่าน้อยใจนัก | ชั่วช้าอัปลักษณ์บัดสี |
| ช่างกระไรไม่มีความดี | เสียทีที่กำเนิดเกิดมา |
| ทำให้เคืองเบื้องบาทบิตุรงค์ | เหมือนมิใช่เชื้อวงศ์อสัญหยา |
| แม้นม้วยมุดสุดสิ้นชีวา | จะดีกว่าที่ได้อัประมาณ |
| ทั้งเจ็บทั้งอายทั้งขายหน้า | อยู่ชั่วกัลปาวสาสาน |
| ดังชาติกะละหนาสาธารณ์ | ผิดพงศ์วงศ์วานทั้งปวงไป |
| เขาจะค่อนนินทาทุกแห่งหน | จะอยู่ดูหน้าคนกระไรได้ |
| ว่าพลางนางชักชายสไบ | ปิดพักตร์ร่ำไรโศกี ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
โอ้โลม
| ๏ ทรามเอยทรามสงวน | ไม่ควรจะขึ้งเคียดเสียดสี |
| แสนกระแหน่แง่งอนค่อนพาที | ช่างพิรี้พิไรรำพัน |
| ใช่อื่นไกลหาไหนมาเล่า | นงเยาว์อย่ารังเกียจเดียดฉันท์ |
| สมศักดิ์สมตระกูลเสมอกัน | ว่าไยอย่างนั้นกัลยา |
| พี่ทำโดยสุจริตจิตจง | มิให้เสียสุริย์วงศ์อสัญหยา |
| รักเจ้าเท่าเทียมชีวา | กระนี้แล้วแก้วตาไม่ปรานี |
| จะถือโทษโกรธขึ้งไปถึงไหน | ช่างไม่เห็นวิตกในอกพี่ |
| โทษผิดนิดหนึ่งแต่เพียงนี้ | ไม่ควรที่จะสลัดตัดรอน |
| เป็นความสัตย์ทุกสิ่งจริงจัง | โฉมยงจงฟังพี่มั่งก่อน |
| เสียแรงรักเจ้าเฝ้าวิงวอน | จงอดอ่อนผ่อนลงเถิดนงเยาว์ ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ วาเอยวาจา | ช่างว่าเหมือนใครไม่รู้เท่า |
| สารพัดไพเราะเพราะเพรา | เลือกเอาแต่ดีมาเจรจา |
| จะให้เชื่อพจมานหวานถ้อย | จะได้ไปเป็นน้อยชาวหมันหยา |
| เขาจะเชิดชื่อลือชา | ว่ารักสามีท่านกว่าความอาย |
| อันความอัปยศอดสู | จะติดตัวชั่วอยู่ไม่รู้หาย |
| ร้อนใจอะไรเล่าเจ้าเป็นชาย | ไม่เจ็บอายขายหน้าก็ว่าไป |
| ว่าพลางนางสะบัดเบือนหนี | มารศรีโศกซ้ำร่ำไห้ |
| อนิจจาเจ็บช้ำระกำใจ | แต่นี้จะได้อัประมาณ ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
โอ้โลม
| ๏ ดวงเอยดวงสมร | ลิ้นลมคมค่อนว่าขาน |
| พี่มิให้แก้วตายุพาพาล | ได้ความอัประมาณเหมือนวาจา |
| อันนางจินตะหราวาตี | ใช่พี่จะมุ่งมาดปรารถนา |
| หากเขาก่อก่อนหย่อนมา | ใจพี่พาลาก็งวยไป |
| พี่ลอบโลมเล่นแต่เช่นชู้ | มิได้เลี้ยงเป็นคู่พิสมัย |
| อันตัวพี่กับเจ้าก็เข้าใจ | ตุนาหงันกันไว้แต่เยาว์มา |
| ถึงจะมีเมียก่อนสักนับร้อย | ก็เป็นน้อยแก่ยอดเสนหา |
| ตามจารีตสุริย์วงศ์พงศ์เทวา | โดยได้สัญญาว่ากัน ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ ลิ้นเอยลิ้นลม | เพราะพริ้งกลิ้งกลมดังจักรผัน |
| ในสารศรีมีมาเป็นสำคัญ | ว่าไม่เลี้ยงข้านั้นแน่นอน |
| ซึ่งว่าไม่เลี้ยงจินตะหรา | จงรำลึกตรึกตราดูก่อน |
| อย่ากล่าวแกล้งกลับกลอกยอกย้อน | อักษรมีมั่นอยู่เป็นตรา |
| ก็ย่อมรู้อยู่ทั่วว่าชั่วชาติ | เจ้าสลัดตัดขาดไม่ปรารถนา |
| จึงเริดร้างห่างกันแต่นั้นมา | พระบิดาอาดูรฟูนไฟ |
| ไพร่ฟ้าประชากรก็ร้อนรน | ได้เคืองแค้นทุกข์ทนหม่นไหม้ |
| แต่เพียงนั้นแล้วมิหนำใจ | ยังมาซ้ำทำให้อัประมาณ |
| กระนี้หรือแบกหน้ามาว่ารัก | ปลอมปล้นฉกลักหักหาญ |
| นี่เนื้อแกล้งชิงชังจังฑาล | ให้เดือดร้อนรำคาญทั้งธานี ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
โอ้โลม
| ๏ ดวงเอยดวงยิหวา | ใช่จะชังฉันทามารศรี |
| สู้หาญหักเพราะรักเทวี | ยากที่จะหยิบอย่างมาอ้างอิง |
| แม้นแหวะทรวงดวงจิตพี่ออกได้ | จะประจักษ์แจ้งใจเจ้าทุกสิ่ง |
| อันโทษแต่หลังนั้นผิดจริง | พี่ก็วิงวอนขออรไท |
| เจ้าก็ไม่เมตตาปรานี | อันชีวีพี่จะคงอย่าสงสัย |
| เดิมที่ได้ออกวาจาไว้ | แม้นมิได้ไม่อยู่ไยดี |
| ทีนี้สุดสิ้นวาสนา | ชะรอยกรรมเวราของพี่ |
| จะได้เห็นหน้ากันแต่วันนี้ | ค่อยอยู่จงดีจะขอลา |
| เจ้าอย่ากินแหนงแคลงจิต | ว่าจะคิดคืนหลังยังหมันหยา |
| มิให้เสียคำมั่นสัญญา | จะสู้ตายในป่าพนาลี ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ พระแสร้งแกล้งทำเหมือนจะจาก | โอ้กรรมจำพรากมารศรี |
| อาลัยใส่กลโศกี | แล้วเสด็จจรลีออกมา ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เสมอ
| ๏ จึงตรัสสั่งยะรุเดะผู้ร่วมใจ | จงบอกกับนายไพร่ให้พร้อมหน้า |
| จะเตร็ดเตร่เร่ไปตามเวรา | กว่าจะสิ้นชีวาวายชนม์ |
| พระแสร้งเสด้วยเล่ห์กลใน | หวังจะให้สองนางนึกฉงน |
| กระหยิบเนตรให้หน้าเป็นแยบยล | เร่งเตรียมพลอย่าช้าจะคลาไคล |
| แล้วตรัสสั่งทั้งสองกัลยา | พี่ติดตามมาในป่าใหญ่ |
| ค่อยอยู่เถิดข้าจะลาไป | โดยในความสัตย์ที่ตัดรอน ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | สองนางพี่เลี้ยงสายสมร |
| ไม่แจ้งการมารยาพระภูธร | ให้อาวรณ์หวาดหวั่นพันทวี |
| ดังพระกาลมาผลาญเอาชีวาตม์ | ให้สองนางวินาศลงกับที่ |
| ต่างคนกำสรดโศกี | อัญชลีแล้วทูลสนองไป |
| พระองค์จงทรงพระเมตตา | จะถือโทษโกรธากระไรได้ |
| อันองค์ขนิษฐายาใจ | ทรามวัยยังเยาว์เบาความ |
| พระทัยเดียวเหี่ยวแห้งแข็งนัก | หาญหักไม่คิดเกรงขาม |
| โปรดข้าน้อยก่อนอย่าวู่วาม | จะปลอบโยนดูตามท่วงที |
| แม้นพระน้องมิฟังสั่งสอน | จะสลัดตัดรอนก็ควรที่ |
| ว่าพลางสองนางจรลี | เข้าในห้องคิรีศรีไสยา ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระสุริย์วงศ์พงศ์อสัญแดหวา |
| จึงเสด็จยุรยาตรคลาดคลา | ตามสองกัลยาเข้าไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ ครั้นถึงจึงค่อยย่างย่อง | ยืนแอบม่านทองสองไข |
| คอยฟังพี่เลี้ยงกับทรามวัย | จะว่าขานประการใดแก่กัน ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | จึงโฉมนวลนางบาหยัน |
| ปลอบองค์อรไทไปพลัน | จอมขวัญเมืองเม่จงเมตตา |
| พระพี่ยาว่าไรไม่ฟังบ้าง | ขัดขวางหาญหักเป็นหนักหนา |
| จงหยุดยั้งชั่งใจกัลยา | ตรึกตราตรองดูให้จงดี |
| จะพอใจให้ได้ข้างระตู | ไม่อดสูเทวาในราศี |
| เกิดมาเป็นปิ่นกษัตรี | ไม่ควรที่จะให้ต้องเป็นสองชาย ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นบุษบาโฉมฉาย |
| ฟังพี่เลี้ยงปลอบตอบภิปราย | อันลมชายจะเชื่อเหลือประมาณ |
| ซึ่งทำการหาญหักว่ารักใคร่ | เกลือกส้มจะไม่เป็นหวาน |
| เห็นจะแสร้งแกล้งทำจัณฑาล | ดำริการเกรงกริ่งทุกสิ่งไป |
| ข้างระตูสู้ตายไม่นึกหวัง | น้องจะฟังพี่ยาก็หาไม่ |
| เขาจะอยู่ด้วยเราสักเท่าใด | เขาจะเห็นอะไรแก่น้องนี้ |
| เมียเขาเขารักร่วมชีวัน | สารพันแจ้งอยู่กับใจพี่ |
| แต่องค์พระชนกชนนี | ยังไม่มียำเยงเกรงใจ |
| บัดนี้ยิ่งไม่มีที่เกรงขาม | จะทำตามแต่ชอบอัชฌาสัย |
| เมื่อมิชอบใจแล้วก็แล้วไป | น้องจะได้ความอายพันทวี |
| ทั้งเจ็บทั้งแค้นสักแสนส่วน | จงนึกในใคร่ครวญให้ถ้วนถี่ |
| เสียแรงเกิดมาเป็นนารี | จะช่วงชิงสามีท่านทำไม ฯ |
ฯ ๑๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ประเสหรันผู้มีอัชฌาสัย |
| เห็นนางไม่หย่อนอ่อนใจ | บังคมไหว้แล้วทูลกิจจา |
| เราพลัดมารดรบิตุเรศ | เห็นแต่ทรงเดชเชษฐา |
| สิ่งใดอย่าได้หยาบช้า | โอนอ่อนผ่อนหาเถิดเทวี |
| อย่าให้เคืองขัดอัชฌาสัย | อันจะพ้นภูวไนยก็ใช่ที่ |
| จงถนอมพระทัยไว้ให้ดี | แม่จะได้เป็นศรีกุเรปัน |
| อันจรกาจะมาเป็นคู่ครอง | ไม่น่าจะร่วมห้องประคองขวัญ |
| ทั้งรูปชั่วตัวดำต่ำพงศ์พันธุ์ | ที่จะเรียงเคียงกันน่าอายนัก |
| ดังปัดปนศรีมณีโชติ | หฤโหดเนื้อน้ำต่ำศักดิ์ |
| พิศไหนก็ได้แต่ทรลักษณ์ | จะสมพักตร์สักสิ่งก็ไม่มี |
| อันข้าน้อยนี้ไม่มีสุข | แต่ปรับทุกข์กันอยู่ทั้งสี่ |
| ซึ่งพ้นจรกามานี้ | ดังยกคิรีออกจากทรวง |
| พระพี่ยารักองค์นงคราญ | จึงคิดกลทำการใหญ่หลวง |
| ไม่เห็นแกล้งแต่งข้อล่อลวง | ดวงสมรจงทรงพระเมตตา |
| บัดนี้พระพี่แค้นขัด | เร่งรัดรี้พลจะไปป่า |
| จะคิดฉันใดดีนะอกอา | เจ้าข้าเราจะม้วยอยู่ในไพร ฯ |
ฯ ๑๖ คำ ฯ เจรจา
โอ้ปี่
| ๏ เมื่อนั้น | บุษบาเยาวยอดพิสมัย |
| ได้ฟังก็สะท้อนถอนใจ | ชลนัยน์นองหน้าจาบัลย์ |
| กอดสองพี่เลี้ยงเข้าโศกา | พ่างเพียงชีวาจะอาสัญ |
| สะอื้นไห้พิไรรำพัน | จะอดอ่อนผ่อนผันสุดปัญญา |
| น้องนี้มิรู้ที่จะคิด | ขัดสนจนจิตเป็นนักหนา |
| ทั้งนี้ก็ตามแต่เวรา | ได้สร้างมาแล้วจะโกรธโทษใคร |
| ท่านซัดเสียก็จะก้มหน้าตาย | มิให้คนทั้งหลายนินทาได้ |
| ว่าพลางทางทรงโศกาลัย | ทรามวัยไม่เป็นสมประดี ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นมนตรีเรืองศรี |
| ฟังนางสนองสองนารี | โศกีครวญคร่ำรำพัน |
| ให้สงสารทรามสงวนนวลน้อง | พระแย้มม่านเมียงมองแล้วรับขวัญ |
| พลางเสด็จย่างเยื้องจรจรัล | จากห้องสุวรรณพรรณราย ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ
| ๏ จึงสั่งพี่เลี้ยงกะระตาหลา | จงแต่งเสนาให้ผันผาย |
| เข้าไปในเมืองฟังระคาย | ใครจะว่าดีร้ายจะใคร่รู้ ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | ประสันตาพี่เลี้ยงเมียงหมอบอยู่ |
| ทำมองมองแล้วป้องหน้าดู | แกล้งเขม้นเป็นครู่แล้วทูลไป |
| พระจงประทานโทษโปรดก่อน | อะไรนิดติดพระกรใหม่ใหม่ |
| หรือเสด็จเดินป่าพนาลัย | ไม้ไล่ลัดเลี้ยวเกี่ยวกายา |
| หรืออาชาพาโผนเข้าในรก | มุ่นหมกตกต้องหนามหนา |
| เป็นร้ิวรอยน้อยหรือพระราชา | ประสันตาลูบอกทำตกใจ ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | พระสุริย์วงศ์เทวาอัชฌาสัย |
| จึงเอาพลูรอยกัดซัดไป | ยิ้มละไมในพักตร์พาที |
| กลการอะไรจึงสอดว่า | ถึงตกม้าก็มิใช่ตัวพี่ |
| ธรรมดาเดินดงพงพี | ที่จะดีอยู่นั้นสักกี่คน |
| จำจะเป็นริ้วรอยน้อยใหญ่ | ด้วยไม้ไหล้เลี้ยวลัดขัดสน |
| เห็นจะมีแผลทั่วทุกตัวตน | ว่าแล้วจรดลเข้าห้องใน ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ พระเสด็จนั่งแนบแอบน้อง | พิศพักตร์นวลละอองผ่องใส |
| ทั้งสองพี่เลี้ยงอรไท | บังคมไหว้แล้วลามาทันที ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ
| ๏ เมื่อนั้น | ระเด่นบุษบามารศรี |
| เห็นสองพี่เลี้ยงจรลี | เทวีจะตามจรจรัล |
| พระพี่ยาโอบอุ้มองค์ไว้ | นางตระหนกตกใจไหวหวั่น |
| หยิกข่วนผลักไสป้องกัน | แล้วร่ำโศกศัลย์โศกา ฯ |
ฯ ๔ คำ ฯ
ชาตรี
| ๏ เมื่อนั้น | พระสุริย์วงศ์เทวัญอสัญหยา |
| ปลอบนางพลางเช็ดชลนา | อนิจจาผลักมือพี่เสียไย |
| ก่นแต่ครวญคร่ำกำสรด | จะโศกศัลย์รันทดไปถึงไหน |
| ฝ่ายพี่นี้จำนงจงใจ | หวังจะใคร่ฝากชีพชีวี |
| ข้างพระน้องสิข้องเคืองนัก | หาญหักไม่ไว้เยื่อไยพี่ |
| จะแค้นขืนฤทัยไยมี | ค่อยอยู่จงดีจะลาไป |
| แม้นเจ้าจะคืนหลังยังนิเวศน์ | จงสังเกตทิศนี้ซึ่งชี้ให้ |
| พี่จะสู้ซอกซอนสัญจรไพร | เที่ยวไปกว่าชีวิตจะวายปราณ ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | บุษบาเยาวยอดสงสาร |
| ไม่แจ้งกลกิริยาอาการ | เยาวมาลย์หวาดหวั่นวิญญาณ์ |
| อนิจจาครานี้ตัวกู | น่าที่จะตายอยู่ในคูหา |
| จะคืนหลังไปยังพารา | ใครเลยจะพาคลาไคล |
| เมื่อมาก็เป็นเวลาค่ำ | สังเกตจำท่าทางก็ไม่ได้ |
| แล้วไม่เคยเดินดงพงไพร | จะหลงตายอยู่ในพนาลี |
| จำจะลดอดอ่อนผ่อนลง | ลวงให้ไปส่งถึงกรุงศรี |
| แล้วนึกมานะกษัตรี | ให้รีรอรื้อสะเทินใจ |
| เป็นห่วงบ่วงใยอยู่นักหนา | ด้วยบิตุเรศมารดาเป็นใหญ่ |
| จำเป็นเอารักหักฤทัย | ทรามวัยจึงกล่าววาจา ฯ |
ฯ ๑๐ คำ ฯ
| ๏ พระเอยพระองค์ | พระจงโปรดเกล้าเกศา |
| ถ้าพระพากลับคืนไปพารา | จึงจะเห็นจริงว่าปรานี |
| อย่าให้อายไพร่ฟ้าประชาชน | คำคนจะค่อนว่าน่าบัดสี |
| ตัวน้องสิเป็นสตรี | ยากที่จะไว้ตัวกลัวนินทา |
| จงพากลับไปส่งเสียก่อน | ภูธรจงฟังน้องว่า |
| พระก็ได้ถูกต้องกายา | ใช่ว่าจะไปไหนพ้น |
| อันจะมารีบร้อนก่อนการ | เครื่องจะอัประมาณไม่เป็นผล |
| ถ้ารักจริงจงหย่อนผ่อนปรน | จึงจะพ้นคนค่อนไยไพ ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
โอ้โลม
| ๏ โฉมเอยโฉมเฉลา | ยุพเยาว์ยอดฟ้าจะหาไหน |
| ช่างชะอ้อนวอนว่าให้ตายใจ | แยบยลกลในเป็นสุดคิด |
| จะลวงให้พี่หลงไปส่งเจ้า | ยิ่งจะรื้อซ้ำเข้าเป็นสองผิด |
| ไหนเลยจะได้เชยชมชิด | ด้วยพระคิดแค้นขัดอยูอัตรา |
| พี่ทุกข์ตรอมผอมเพียงจะบรรลัย | พระยังไม่ประทานโทษา |
| ถึงจะได้อิงแอบแนบกายา | เมื่อพระไม่เมตตาจะว่าไร |
| หรือเจ้าจะแข็งขัดวัจนา | พระบิตุเรศมารดาของเจ้าได้ |
| จงให้ความสัตย์สัญญาไว้ | พี่จะพากลับไปยังธานี ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ พระเอยพระองค์ | พระจงโปรดเกล้าเกศี |
| จะให้น้องสัญญาว่าดังนี้ | สุดที่จะรับพระบัญชา |
| อันพระชนนีบิตุเรศ | เป็นที่เกิดเกศเกศา |
| ทรงพระคุณเป็นพ้นคณนา | จะให้เคืองบาทากลใด |
| ยังไม่เคยละเมิดพระบรรหาร | จะให้สัตย์ปฏิญาณกระไรได้ |
| น้องว่าแต่ตามจริงไป | ชายใดได้ต้องจำครองกัน ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
โอ้โลม
| ๏ แสนเอยแสนเฉลียว | เลี่ยงเลี้ยวลิ้นลมคมสัน |
| ช่างภิปรายเปรียบมาสารพัน | น้อยหรือนั่นชั้นเชิงพาที |
| แต่เพียงนี้พี่พอรู้เท่า | จะว่าไปไยเล่านะเจ้าพี่ |
| รสรักร้อนทรวงแสนทวี | สุดที่จะหักห้ามความในใจ |
| ว่าพลางทางถดเข้าหา | จะถอยหนีพี่ยาไปข้างไหน |
| พระเพลาทับเพลานงเยาว์ไว้ | ฉวยฉุดชายสไบไขว่คว้า ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ น้อยเอยน้อยใจ | ช่างข่มเหงกระไรเป็นหนักหนา |
| ก่นแต่คว้าไขว่ไปมา | จะว่าโดยดีก็มิฟัง |
| นางสะบิ้งสะบัดเบี่ยงหนี | หยิกตีผลักแพลงผันหลัง |
| อะไรหยาบช้าเป็นน่าชัง | เหมือนจะกลุ้มคลุ้มคลั่งวิญญาณ์ |
| อย่าทำใจด่วนลวนลามเล่น | มิใช่เช่นชาวเมืองหมันหยา |
| เขาจะค่อนติฉินนินทา | จะเอาหน้าไปไว้แห่งใด |
| ด้วยพระก็มิใช่ชายชั่ว | ไม่เจียมตัวตื่นยศจะเป็นใหญ่ |
| จะออกนามความเคืองเนื่องไป | เมื่อไรจะสิ้นชื่อลือชา ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
โอ้โลม
| ๏ สุดเอยสุดสวาท | ช่างฉลาดแนมเหน็บเก็บมาว่า |
| ไม่เหมือนเช่นนั้นกัลยา | ใครจะล่วงนินทาก็ตามที |
| อันความติฉินยินร้าย | มีทุกหญิงชายนะโฉมศรี |
| ที่รักก็เห็นว่าเป็นดี | ที่มิชอบทีก็นินทา |
| อันว่าร้ายเราผู้รักษาสัตย์ | ดังวายุพัดภูผา |
| บุราณท่านย่อมกล่าวมา | จะกลัวความนินทาไปว่าไร ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ น่าเอยน่าสรวล | ถ้อยคำสำนวนเฉลยไข |
| น้องนี้โฉดเขลาไม่เข้าใจ | ที่ในทำเนียบเทียบทาน |
| รู้แต่ปกป้องครองตัว | ด้วยกลัวความนินทาว่าขาน |
| อันจะทำตามคำบุราณ | ดังโปรดปรานมานี้ไม่ชอบใจ |
| นางใดที่ฟังพระสั่งสอน | เชิญเสด็จภูธรไปรักใคร่ |
| ตัวน้องไม่ต้องหฤทัย | จงพาไปส่งเสียยังพารา ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
ชาตรี
| ๏ นงเอยนงลักษณ์ | ไม่ประจักษ์ในความเสนหา |
| ช่างถ่อมถ้อยน้อยหรือกัลยา | ไม่ควรเจ้าจะเอามาพาที |
| พี่หวังจะฝังฝากไมตรีจิต | กว่าชีวิตจะวายไม่หน่ายหนี |
| อันนางใดพี่ไม่ไยดี | มารศรีตกไหนไม่ไกลกัน |
| ว่าพลางพระทางหยอกเย้า | ต้องเต้าสุมณฑาสวรรค์ |
| จุมพิตชิดเชยปรางสุวรรณ | แสนกระสันปั่นป่วนหฤทัย |
| อย่าสะบิ้งสะบัดขัดเคืองพี่ | จะหยิกตีก็ตามอัชฌาสัย |
| จะสู้ทนให้ทำจนหนำใจ | แต่โฉมยงจงได้เอ็นดู ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ น้อยเอยน้อยจิต | คิดคิดก็เป็นน่าอดสู |
| มาทำเทียมเลียมเล่นเช่นชู้ | เป็นมิรู้ที่จะเชื่อเหลือประมาณ |
| ส่วนปากหากว่าเมตตาน้อง | มิให้เคืองข้องหมองสมาน |
| แต่ท่วงทีที่ทำอาการ | เหมือนจะแกล้งแสร้งประจานให้เจ็บใจ |
| กระนี้หรือว่าซื่อสุจริต | จะมีจริงสักนิดก็หาไม่ |
| อย่ามาเซ้าซี้พิรี้พิไร | น้องไม่เชื่อลิ้นหลงลม ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
โอ้โลม
| ๏ ขวัญเอยขวัญตา | อนิจจาใจจริงทุกสิ่งสม |
| ไม่ลวงล่อโลมเลียมให้เกรียมตรม | อย่าปรารมภ์หฤทัยเทวี |
| ซึ่งทำการหาญหักเพราะรักใคร่ | จนได้ถูกถือถึงมือพี่ |
| พึ่งจะสมปรารถนาครานี้ | สุดที่จะเงือดงดอดใจ |
| ถึงชีวิตจะเจียนจากร่าง | จะอิงแอบแนบนางให้ได้ |
| ว่าพลางโอบอุ้มอรไท | ขึ้นไว้เหนือตักสะพักชม |
| เอนองค์ลงแอบแนบน้อง | เชยปรางพลางประคองสองสม |
| คลึงเคล้าเย้ายวนสำรวลรมย์ | เกลียวกลมสมสวาทไม่คลาดคลาย |
| กรกอดประทับแล้วรับขวัญ | อย่าตระหนกอกสั่นนะโฉมฉาย |
| ฤดีดาลซ่านจับเนตรพราย | ดังสายสุนีวาบปลาบตา |
| ฟ้าลั่นครั่นครื้นคำรนเสียง | ก้องสนั่นสำเนียงในเวหา |
| ชอุ่มคลุ้มดวงพระสุริยา | เมขลาล่อแก้วแววเวียน |
| รามสูรขว้างขวานทะยานไล่ | ว่องไวเลี้ยวลัดฉวัดเฉวียน |
| หมายมิ่งชิงช่วงดวงวิเชียร | หันเหียนเวียนวิ่งเป็นสิงคลี |
| พระพิรุณร่วงโรยโปรยต้อง | มณฑาทองทิพรสสดศรี |
| ขยายแย้มผกาสุมาลี | ภุมรีภิรมย์ชมชิด |
| สององค์ปรีดิ์เปรมเกษมสันต์ | ดังได้เสวยสวรรค์ชั้นดุสิต |
| ต่างแสนเสนหากว่าชีวิต | สมคิดเพลิดเพลินเจริญใจ ฯ |
ฯ ๑๘ คำ ฯ โลม
ช้า
| ๏ เมื่อนั้น | บุษบาเยาวยอดพิสมัย |
| ร่วมรมย์สมสุขด้วยภูวไนย | นางมิได้นิราศคลาดคลา |
| แต่เฝ้าเคล้าแนบแอบองค์ | พระสุริย์วงศ์ทรงเดชเชษฐา |
| แย้มพรายชายชำเลืองหางตา | ชลีกรป้อนสลาโอชาชวน |
| ต่างเยื้อนมธุรสพจนารถ | ตรัสประภาษปรีดิ์เปรมเกษมสรวล |
| บังคมทูลความงามกระบวน | แสนสำรวลรื่นเริงบันเทิงใจ |
| พระโอบอุ้มจุมพิตภิรมย์รัก | นางพลิกผลักกันกรแล้วค้อนให้ |
| สองสมานสำราญหฤทัย | ที่ในถ้ำทองรูจี ฯ |
ฯ ๘ คำ ฯ
ร่าย
| ๏ เมื่อนั้น | ฝ่ายสังคามาระตาเรืองศรี |
| อยู่ยังพลับพลาพนาลี | จึงเกณฑ์เสนีผู้ร่วมใจ |
| ให้ตระเวนตรวจไตรระไวระวัง | ตามบัญชาสั่งไม่ขาดได้ |
| แล้วสั่งทหารอาชาไนย | จงเร่งไปไล่มฤคา |
| ข้างแดนกะหมังกุหนิงก่อน | จึงย้อนมาข้างดาหา |
| แม้นเราให้ปะหรัดกะติกา | ไปเรียกเร่งจึงมายังคิรี ฯ |
ฯ ๖ คำ ฯ
| ๏ บัดนั้น | เสนารับสั่งใส่เกศี |
| แล้วมาจัดสรรกันทันที | ขึ้นพาชีควบเข้าป่าไป ฯ |
ฯ ๒ คำ ฯ เชิด
https://vajirayana.org/system/files/%E0%B8%9A%E0%B8%97%E0%B8%A5%E0%B8%B0%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B9%80%E0%B8%A3%E0%B8%B7%E0%B9%88%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%AD%E0%B8%B4%E0%B9%80%E0%B8%AB%E0%B8%99%E0%B8%B2_264950.pdf
