วันที่ ๒

วันที่ ๒ วัน ๖ ๑๕ฯ ๒ ค่ำ ปีฉลูนพศกจุลศักราช ๑๒๓๙ เวลาย่ำรุ่งครึ่ง ดูเธอมอเมตเตอร์อยู่ ๗๘ ดีครี ล้างหน้าแต่งตัวแล้วเรียกคนลงเรือ เมื่อเวลาคืนนี้น้ำลงเชี่ยว เวลาดึกสวะติดต้องปลด เวลาเช้าน้ำกลับขึ้นแรง สวะติดอิกเปนปึกโต เรือเข้าจอดที่เรือปิกนิกลำน่าไม่ได้ เจ้านายแลขุนนางต้องลงเรือเล็กมาลงเรือ โมง ๑ กับสามส่วน ออกเรือเข้าในคลอง น้ำลึก ๔ ศอก เข้าไปสัก ๑๐ มินิต น้ำตื้นขึ้นเปน ๓ ศอกคืบ ต่อไปอิก ๑๐ มินิต เหลือ ๓ ศอก ๔ นิ้ว เข้าไปอิก ๓๐ มินิต น้ำคงแต่ ๓ ศอก คลองกว้างประมาณ ๔ วา ข้างต้นคลองตลิ่งต่ำ ค่อย ๆ สูงเข้าไปจนเกือบจะถึงพลับพลา ๔ ศอก ๕ ศอก ๖ ศอกก็มี ที่ปากคลองมีโรงเผาปูนอยู่โรงหนึ่ง ต่อเข้ามาเปนท้องนามีดงสะแกอยู่สองหมู่สามหมู่ ต่อเข้ามาข้างในเปนกอไผ่หย่อม ๆ ในท้องทุ่ง แต่ดูใบแห้งแดงโดยมาก ถึงพลับพลา​ที่อำผาง ๒ โมง ๒๔ นาที ทางตามพันจันทว่าตั้งแต่ปากคลองถึงวังปฐมเจดีย์ ๓๖๗ เส้น หักทางบกเสียคง ๑๑๒ เส้น มา ๓๙ นาทีถึง ขึ้นพลับพลาพบท่านกรมท่า พระยานครไชยศรี พระยานนท์^๒๘ พระสยามพลภักดี กับกรมการสองคนมาคอยรับ คุณแพ^๒๙ล่วงน่าเข้ามาแต่เวลาเข้า จัดเข้าเช้าไว้คอย กินเข้าแล้วคอยอยู่ครู่หนึ่ง เวลา ๓ โมงจึงได้ออกเดิน หลาน^๓๐บอกว่าทางขี่รถได้สบาย เขาเตรียมรถไว้ให้ แต่เราหยากจะลองขี่ม้าด้วยไม่ได้ขี่มานานแล้ว จึงได้ขึ้นม้ามณีนาคสวาสดิ์ศรีเขียวม้าไทยของพระเทพสงคราม^๓๑ ปลัดเมืองจันทบุรีให้ พึ่งเป็นระวางใหม่ เดินเรียบร้อยดี ม้าทหารเปนม้าไทย ดูเตี้ยไปกว่าแต่ก่อนทั้งกระบวน วันนี้เคราะห์ดีแดดไม่มีเลย ตั้งแต่เช้าจนกระทั่ง ๔ โมงเศษจึงฅ่อยมีบ้างเล็กน้อย ต่อขึ้นไปถึงบนลานพระจึงมีแดดกล้า เดินทางวันนี้แรกออกเดินหง่อยเต็มที ได้ตรวจนาฬิกาทุกหลัก เขาปักหลักละ ๕๐ หลักแรกที่ห้วยตะโก ๒๔ มินิต หลักที่ ๒ ถึงธรรมศาลา ​๔๒ มินิท รวมกันใน ๑๐๐ เส้นเดินถึงโมง ๑ กับ ๖ มินิต ช้ากว่าฝีตีนช้างอยู่ถึง ๒๖ มินิต หลักที่ ๓ เร็วขึ้นถึงบ้านเกาะ ๑๑ มินิต ถึงหลักที่ ๔ ห้วยจรเข้ ๒๔ มินิต ๑๐๐ ที่สอง ๓๕ มินิต เร็กกว่า ๑๐๐ ที่หนึ่ง ๓๓ มินิต มาถึงตะพานหลักที่ ๕ เดิน ๑๖ มินิต มาอิก ๓ มินิตถึงพระเจดีย์ รวมทางเดิน ๒๕๕ เส้นมาโมง ๑ กับ ๓๖ นาที ช้ากว่าที่เคยเดินป่าแต่ก่อนสักครึ่งโมง แต่ยังนั้นเมื่อลงม้าแล้ว เมื่อยขาจัดทีเดียว เพราะไม่ได้ถูกหลังม้าช้านานมาแล้ว ตามทางที่มาตอนตั้งแต่พลับพลาถึงธรรมศาลา เปนทางมาตามคันคลองเปนดินปราบใหม่ แล้วเปนดินโคลนท้องคลอง ไม่มีฝุ่นมาสบายดี ที่ริมคลองมีราวไม้ไผ่ด้วย แลที่ลุ่มข้างในก็มีบ้าง ทางกว้าง ๘ ศอกถึงธรรมศาลาแล้วจึงเลี้ยวเข้าทางเดิมเปนทางเกวียนเกลี่ยใหม่ ห่างคลองประมาณ ๑๕ วาบ้างเส้นหนึ่งบ้าง แต่ฝุ่นมากขึ้นทุกที ๆ แต่ตัวเราไม่สู้ถูกมากนัก เพราะไล่ตำรวจออกไปห่าง ตามทางที่มาห่างคลองนั้นสองข้างทาง มีไร่เปนหย่อม ๆ ไร่แมงลักเห็นมีหลายแห่ง ดูเปนเวลาตัดแล้ว เห็นมีแต่ต้นเปนตออยู่เปล่า ๆ มาก วิธีเขาจะทำอย่างไม่ไม่รู้ มีไร่ไน้หน่าต้นใหญ่ ๆ แต่ ดูใบแห้งแลพื้นไร่ก็รก แต่ไน้หน่ามีออกจากที่นี้มาก เพราะเปนที่ดอน ธรรมดาไน้หน่าชอบที่เปนอิฐเปนปูนเก่า ๆ แลเปนที่ดอนเหมือนอย่างที่กรุงเก่า ​ในเมืองมีไน้หน่ามาก ที่ลพบุรีมีกองไน้หน่าหลวง ขึ้นอยู่ในเจ้าพระยายมราช ปลูกที่ในวังแลริมวัง ได้มาส่งปีละมาก ๆ ทุกปี ราษฎรก็ทำมาก ที่ดินเมืองลพบุรีเปนที่ดินดำร่วนแห้ง มีอิฐปนมาก เวลาร้อน ๆ จัด เหมือนหนึ่งทางพระพุทธบาท ที่นี้ดินเปนดินร่วนแห้ง แล้วเห็นจะมีรากอิฐปูนมาก ในเรื่องพระปฐมเจดีย์ของเจ้าคุณกรมท่า ที่ตายแต่ง ได้กล่าวว่าทูลกระหม่อมได้ทรงตรวจในหนังสือต่าง ๆ แลผู้ไปพบเห็นในป่าที่พระปฐมเจดีย์นี้ เห็นจำเดิมเปนที่พระนครใหญ่ ชื่อเมืองนครไชยศรินทร เปนเมืองหลวงโบราณของแผ่นดินสยาม มีพยานหลายอย่าง ที่ยังแลเห็นอยู่ คือพระเจดีย์ใหญ่ ๆ ในป่ายังมีอยู่อีกหลายตำบล สังเกตได้ว่าเปนวัดติดเนื่อง ๆ กันไปไม่ขาดระยะยิ่งกว่ากรุงเก่า ที่วังเดิมอยู่ข้างตวันตกพระปรฐมเจดีย์ ประมาณ ๓๐ เส้น มีถานปราสาทแลท้องพระโรงโบถพราหมณ์ สระน้ำกำแพงชั้นในชั้นนอกก็ยังปรากฏอยู่บ้าง แต่เดี๋ยวนี้พวกจีนไปตั้งทำไร่ รื้อทำลายที่สำคัญเสียเปนอันมาก ท่านกล่าวได้ดังนี้ เมื่อเรามาตามทางเมื่อวานนี้ ริมไร่ไน้หน่าได้เห็นรอยรากอิฐมีอยู่เทือกหนึ่ง เปนอิฐแผ่นโต ก็คงจะเปนของเก่าที่ก่อสร้าง เห็นว่าตามแถบนี้ที่ทำไร่ต่าง ๆ คงจะพบรากเดิมเปนที่อิฐดังนี้มีโดยมาก ยังมีไร่ยาสูบแลไร่อื่น ๆ อิกบ้างตามระยะทาง มีต้นมะม่วงบ้างไม่มากนัก ​นาเข้าเกี่ยวบ้างยังไม่ได้เกี่ยวบ้าง มีตลอดทางมา ที่เชิงตะพานปูนทางมานั้นมีสระน้ำ แต่จะมีน้ำฤๅไม่มีไม่ทราบ ที่นี่ต้องใช้น้ำบ่อมาก เพราะน้ำในคลองเวลาแห้งเกือบจะแห้งหมดทีเดียว ต้องใช้น้ำบ่อ ถ้ากินตามธรรมเนียมปรกติก็พอ ถ้าเปนเวลาเสด็จคนมามากแล้วไม่ใคร่จะพอ ต้องใช้น้ำห้วยจรเข้ด้วย เราผ่านมาตามทางตำหนักเสด็จที่วัด^๓๒ แลที่เราอยู่แต่ก่อน ไปหยุดที่น่าประตูระเบียงชั้นต่ำพระเจดีย์ ลงจากม้าขึ้นไปนมัศการในวิหารทิศตวันออก แล้วเดินทักษิณรอบทนึ่ง มีพระยาโชฎึก^๓๓ พระยานานา^๓๔ หลวงอินทรโกษา^๓๕ ขุนนางในกรมท่า แลหัวเมืองมาคอยรับ อยู่บนพระเจดีย์ประมาณสักครึ่งโมงกลับมาวัง พบคุณปริก^๓๖ คุณนวม^๓๗ เนิน^๓๘ กับเมีย​จมื่นสุรเดช^๓๙ มาคอยรับ ผ้านุ่งห่มยังไม่มาถึง บ่ายแล้วจึงได้มาถึง กินเข้ากลางวันบนพระที่นั่งแล้วนอน เพราะเมื่อคืนนี้คัดจะมูกนักตื่นแต่ดึก บ่าย ๔ โมงตื่นขึ้นรับตลับเมียพระยานครไชยศรี แล้วท่านผู้หญิงหนู^๔๐มาหา สนทนากันตามคุ้นเคยแต่ก่อน อยู่จนพลบจึงขึ้นไปบนปฐมเจดีย์ พบเสด็จยาย^๔๑ ท่านขึ้นไปก่อน สนทนากันอยู่บ้าง แล้วไปจุดรูปเทียนนมัศการพระที่วิหารตวันออก มีเทียนเจ้าเซ็นด้วยคู่หนึ่ง เทียนเจ้าเซ็นอิกคู่หนึ่ง ขึ้นไปจุดที่ซุ้มคูหาพระพุทธรูปด้านตวันออก แลมีเทียนคู่จุดทั้ง ๔ ทิศ รายเทียนรอบทักษิณทางบน เวลาจุดเทียนรายแล้ว เดินเทียนปทักษิณ ๓ รอบ พร้อมด้วยเจ้านายแลมหาดเล็ก สมเด็จกรมพระท่านเดินได้รอบเดียวต้องหยุด แล้วสนทนากับสมเด็จอยู่บ้างเล็กน้อย กลับลงมาขึ้นที่โปรยทานพระระเบียงชั้นนอก ดูหนังจุดดอกไม้เพลิง เปนการสมโภชพระเจดีย์ จะมีต่อไปอิกสองวัน เปนสามวันทั้งคืนวันนี้ กลับมาถึงวัง ๒ ทุ่ม กินเข้ายามหนึ่ง แล้วให้เทวัญเขียนเยอแนลนี้บ้าง แต่พูดกันมากนักต้องค้างไว้คราวหนึ่ง เจ็ดทุ่มนอน เธอมอเมตเตอร์เวลากลางคืน ๘๕