วันที่ ๒๙

วัน ๕ ๑๒ฯ ๓ ค่ำ ขี่ม้าไปเขางูเวลาบ่าย ๕ โมง ทางไปเปนหนทางเกวียนสูง ๆ ต่ำ ๆ ไม่ไต้ทำไว้ แต่เราอยากจะซนไปเอง มีต้นไผ่แลต้นไม้เล็ก ๆ ใกล้ทางมาก แต่ไม่เปนป่ารกชัฏเปนต้นไม้เล็ก ๆ ย่อม ๆ ดูไม่สู้เปนเข้าป่านัก แต่ถึงดังนั้น วันนี้เห็นจะเปนวันเข้าป่ามากกว่าที่เดินมาแต่ก่อน ด้วยทางแต่ก่อนนั้นเตียนราบไม่รกเรี้ยวเหมือนดังวันนี้ ทางวันนี้ต้องเลี้ยวไปเลี้ยวมาบ่อย ๆ ดูค่อยมีป่าขึ้นอิกหน่อยหนึ่ง ไปพ้นเขาสัตนารถหน่อยหนึ่ง เห็นพระเจดีย์คร่ำคร่าอยู่ในรก สองข้างทางเปนท้องนาตลอดไป พบบ้านหมู่หนึ่ง​สัก ๔ หลังเรือน ๕ หลังเรือน ถามชื่อเขาบอกว่าบ้านเจดีย์หัก ไปในหมู่ไม้เตี้ย ๆ บ้าง แล้วไปออกทุ่งนา เห็นวัดอรยิกที่ชื่อวัดจำเริญธรรมวิหาร มีพระปรางค์องค์หนึ่งกับโบกหลังคาแดงตามธรรมเนียม ต่อไปอิกเปนท้องนากำลังทำนาปรังที่เปนรวงแล้วบ้างก็มี ที่ต้นเข้าสูงคืบหนึ่งคืบเศษก็มี ในท้องทุ่งเขางูนี้เปนที่น้ำท่วมฦกมาก ต้นไม้ไม่ใคร่จะมี เปนแผ่นดินเตียน ๆ อยู่มาก ที่ใหนลุ่มมากน้ำลดลงไปขังเปนแอ่งอยู่ ราษฎรทำนาปรังอยู่ริม ๆ นั้น พอได้วิดโพงน้ำขึ้นรดต้นเข้า ดูนาก็มากอยู่พอแลสุดสายตาได้ มีบ้านอยู่ ๓ หมู่รยะไม่สู้ห่างกันนัก มีเรือนโต ๆ หมู่หนึ่ง ๒๐ หลังเรือน ๓๐ หลังเรือน ที่ตามบ้านมีศิลาด้วย ก้อนย่อม ๆ กลิ้งอยู่หลายแห่ง เปนศิลาทำปูน เดิมกำหนดทางมาว่า ๑๕๐ เส้น แต่ผู้นำทางนั้นนำเลี้ยวไปเลี้ยวมาจะหาทางที่ดี เห็นจะขึ้นหนทางกว่า ๒๐๐ เส้น เข้าไปไม่ถึงเขางูรกนัก จึงกลับออกมาแวะที่วัดโคกตลุง กำลังทำการค้างอยู่ มีโบถเหมือนวัดสัตนารถปริวัตรหลัง ๑ กุฎี ๕ ห้องเล็ก ๆ สองหลัง สองห้องเฉลียงรอบเห็นจะเปนกุฎีสมภารหลัง ๑ หอฉันหลัง ๒ สิ่งละเล็ก ๆ ทั้งนั้น ถ้าพระจะอยู่ได้สัก ๕ องค์ มีกุฎีฝาจากหลังหนึ่ง มีพระอยู่องค์เดียวบอกว่าสมเด็จเจ้าพระยามาสร้าง ที่วัดนี้มีต้นตาลมาก กลับมาถึงเกือบทุ่ม ๑ รอดตัวที่เดือนหงาย หาไม่​จะลำบากทีเดียว พบสมเด็จกรมพระคุณสุรวงษ์ท่านกรมท่า แลขุนนางที่ตีนเขาหลายคน ปฤกษาด้วยการจะรับแขกเมือง อนึ่งเมื่อไปถ้ำพระนั้น เสด็จยายท่านได้บอกทีหนึ่ง ว่าพระยามหามนตรีเก็บจอกหินในถ้ำนั้นมาถวาย ว่าพระธุดงค์ท่านแช่น้ำร้อนกินแทนน้ำชาว่ามีกำลังไม่เมื่อยขบ แล้วท่านเอามาประทานวันนี้ ได้ลองแช่ดู เมื่อยังแห้งอยู่นั้นรูปร่างเหมือนยังกับจอกแห้ง เล็ก ๆ ทีเดียวประมาณสัก ๓ กระเบียดกึ่ง ครั้นแช่น้ำร้อนลงค่อย ๆ กางใบออก มีรากเหมือนจอก ใบมีก้านยากออกไปจากรากเปนสีน้ำตาล ตัวใบข้างน่าสีเขียวสดเหมือนใบไม้ ที่ชุ่มชื่นอยู่ตามธรรมดามีขนเปนขุย ๆ ทั้งใบ ใบนั้นรูปพรรณคล้ายหญ้าน้ำดับไฟ เวลาแช่ลงในน้ำสักครู่ใหญ่ ๆ ใบก็กระจายออกเหมือนอย่างจอกแต่จมน้ำ โตประมาณสัก ๔ นิ้ว ถ้าแช่น้ำกินแล้วเก็บขึ้นผึ่งแดดก็แห้งงอเข้าไปอย่างเก่า ถ้าจะแช่อิกก็กระจายออกเปนใบเขียวสด เหมือนดังเช่นว่ามาแล้ว ดูประหลาดอยู่ แต่ไม่ใช่จอกในน้ำตามธรรมเนียมเปนแน่ เห็นจะเปนจอกบก เกิดขึ้นในที่น้ำขึ้น ๆ ฤๅที่น้ำขังอยู่บ้างเล็กน้อย พอรากลอยน้ำบ้างเล็กน้อย ครั้นเวลาน้ำแห้งก็แห้งไป เวลาน่าน้ำก็เปนขึ้น จะเปนต้นไม้อย่างทนทีเดียว แต่ประหลาดอยู่หน่อยหนึ่งที่ไม่แพ้น้ำร้อน