๑๕. วิถีของผู้นำกับผู้ตาม

[๑] Demand กับ Supply ความต้องการกับการจำหน่ายให้ตามต้องการ

[๒] Quantity กับ Quality ปริมาณหรือจำนวน กับรศคือชะนิดดีเลวเพียงไร

[๓] ......ผอง เหมือนผู้นำทางที่ทำแบบอย่างไว้ให้คนทั้งหลายเอาอย่าง

[๔] ......เอง ผู้นำในทางปลูกความเจริญต้องคลำทาง ทำผิดบ้างถูกบ้าง ผิดไปแก้ไป เพราะไม่มีเยี่ยงอย่างจะดู ตนเป็นผู้ก่อเยี่ยงอย่างเอง

[๕] ......สมัย เป็นผู้ออกหน้า ถึงจะยอกย้อนในการคลำหาทางก็ไม่ต้องกลัวใคร เพราะตัวเป็นผู้นำ ยังไม่มีใครตามทัน

[๖] ตรัสรู้ การค้นหาความรู้ได้เองโดยมิต้องเอาอย่างใครนี้ สำหรับใช้เมื่อความรู้นั้นยังไม่มีใครรู้ เป็นความรู้ใหม่ต่อยอดขึ้นไป ท่านยกย่องว่าเป็นความฉลาดเลิศ แต่ถ้าความรู้ใดมีผู้รู้กันอยู่ แล้วไปหลงพยายามจะตรัสรู้ กลับเป็นความโง่

[๗] หนอ ! การเอาอย่างสำคัญที่เอามาปรับปรุงให้พอเหมาะแก่ความต้องการของประเทศ

[๘] บริเตน อังกฤษ

[๙] ฉนำ ปี่

[๑๐] ......ตาม นิติธรรมของประเทศอังกฤษนั้น ราษฎรเป็นผู้เลือกตั้งผู้แทน. คณะการเมืองที่ได้จำนวนผู้แทนมาก ก็ได้ตั้งรัฐบาล ๆ จึงฟังเสียงประชาชนทั่วๆ ไป ที่เรียกว่า ‘ปับลิก โอปิเนียน’

[๑๑] รัฐ แคว้น, ประเทศ

[๑๒] รัฐประศาสน์ การปกครองบ้านเมือง

[๑๓] ......ลอง ผู้ทำทีหลังย่อมทำด้วยความรู้ เพราะเหตุเยี่ยงอย่างที่เขาทำแล้วมีอยู่ ผู้ริเริ่มสิต้องทดลองถูกแล้วผิดเล่า แก้กันไปแก้กันมา ต้องกินเวลามาก

[๑๔] กำเลา โง่, อ่อน

[๑๕] ......ค่า ในสมัยที่ผู้แต่งหนังสือนี้แรกเข้าโรงเรียน (พ.ศ. ๒๔๒๘) อย่าว่าแต่ไม่ต้องเสียค่าเล่าเรียน แม้เครื่องเรียนเช่น สมุด, ดินสอ, กะดานชะนวน รัฐบาลก็แจกให้

[๑๖] ......พอ พ.ศ. ๒๔๗๒ ค่าเล่าเรียนในโรงเรียนรัฐบาลอัตราสูงเขยิบขึ้นเป็นปีละ ๘๐ บาท นักเรียนกรุงเทพฯ สอบมัธยม ๖​ ได้แล้ว ยังหาที่เรียนมัธยม ๗-๘ ไม่ได้ ต้องเลิกเรียนเสียเป็นอันมาก

[๑๗] ......สับปลาย ความนิยมเรียนมัธยมสูงเป็นของดี ควรอุดหนุนให้มีที่เรียนพออยู่เสมอ เพราะอุตดมศึกษาทุกแผนกควรรับแต่นักเรียนจบมัธยมแล้ว จะได้เข้าฐานมหาวิทยาลัย อนึ่งความรู้ชั้นมัธยม ๖ ยังทึมทึก จะไปต่ำก็หัวสูง จะไปสูงก็ไปไม่รอด จนกว่าจะได้มีวิสามัญศึกษาเหมาะสำหรับชั้นนั้นคอยรับให้เกลื่อนกลาด

[๑๘] ......มี โรงเรียนแพทย์หัดแพทย์ประกาศนียบัตรขึ้นแล้ว แพทย์เหล่านั้นก็ต้องเป็นแพทย์หลวงก่อน จะหากินตามภูมิลำเนายังไม่มีใครนิยมใช้. ความรังเกียจยาแผนใหม่ ความกลัวโรงพยาบาล ค่อยเปลี่ยนไปทีละน้อยๆ กลายเป็นความนิยมขึ้นบ้างแล้ว เดี๋ยวนี้โรงพยาบาลไม่มีที่พอรับคนไข้ และแพทย์ประกาศนียบัตรตั้งร้านจำหน่ายยาและตรวจโรคทั้งในกรุงเทพฯ และหัวเมือง

[๑๙] เผชิญชนม์ งานของแพทย์เกี่ยวกับชีวิตมนุษย์

[๒๐] ......เขา คือมีแต่แพทย์ปริญญา หรือประกาศนียบัตร ที่ได้ศึกษาสำเร็จจากโรงเรียนแพทย์เท่านั้น จนพอแก่จำนวนราษฎร

[๒๑] เอง สมัยนี้ถือกันว่า การศึกษาของพลเมืองเป็นสิทธิของประเทศเราก็ถือเช่นนั้น จึงมีพระราชบัญญัติประถมศึกษาคุ้มครองโรงเรียนประถมทั่วไป และพระราชบัญญัติโรงเรียนราษฎร คุ้มครองโรงเรียนของบุทคลหรือคณะทั่วไปด้วย

[๒๒] ......ครบ คือรอจนมีครูประกาศนียบัตรพอแก่จำนวนเด็ก ดังที่ปรึกษากระทรวงพระคลังแย้มไว้ในรายงานกระทรวงพระคลัง พ.ศ. ๒๔๗๑ นี้

[๒๓] ......ศูนย์ มีภาสิตโบราณว่า ‘กว่าถั่วจะสุกงาก็ไหม้’

[๒๔] ......พูน ตั้งแต่เริ่มจัดการศึกษาแผนใหม่ ครูก็อ่อนกว่างานตลอดมา วิชาใหม่ๆ มีภาษาต่างประเทศและวิทยาศาสตร์ เป็นต้น ครูก็ต้องเรียนพลางสอนพลางไม่ใช่จัดอย่างอินเดีย หรือฟิลิปปินส์จะได้ขนครูจากอังกฤษหรืออเมริกานับร้อยๆ การจัดเกณฑ์ศึกษาสมัยนี้ก็ต้องอาศัยวิธีเดียวกัน อันเป็นวิธี ‘ตำข้าวสารกรอกหม้อ’ ของเรานั้นเอง

[๒๕] อบรม อบรมด้วยการตรวจโดยแก้ไขและสอนให้ดู ๑ เรียกครูมารวมกันเรียนเป็นแห่งๆ เวลาโรงเรียนหยุด ๑ วางหลักสูตรให้ครูเรียนเองเพื่อสอบไล่เอาประกาศนียบัตรครู ๑ ให้โรงเรียนประจำจังหวัดหรืออำเภอทำหน้าที่เป็นโรงเรียนฝึกหัดครูประชาบาล ๑

[๒๖] ......มา ครูตามชนบทก็คือนักเรียนโตๆ นั้นเอง พวกนี้ยังไม่มีครอบครัวพอได้ครูประกาศนียบัตรมาแทน ก็เรียกพวก ‘นักเรียนสอน’ เหล่านี้กลับไปเข้าโรงเรียนครูมูลตามหัวเมืองที่ใกล้และสะดวกเป็นการถ่ายเทกันอยู่ในตัว สำคัญที่ต้องไม่เลือกผู้ใหญ่เข้าเป็นครูประชาบาลหรือนักเรียนสอน

[๒๗] เทา เต้า ดำเนิรไป