๕
เด็กหนุ่มอายุ ๑๗ ปี คือ เทวันกับข้าพเจ้าอาจมีอะไรคิดกันผิด ๆ มากกว่าถูก แต่ความรู้สึกของเทวันในวันที่ถูกอาจารย์ใหญ่เฆี่ยน ๑ โหลในห้องประชุมนั้น เป็นความรู้สึกที่ไม่เปลี่ยนแปลง แม้จนกระทั่งวิฑีนี้
เทวันไม่ชอบเจ้า เพราะเขาถูกเจ้าบางองค์ย่ำเหยียบตลอดเวลาที่เขาอยู่ในโรงเรียนซึ่งนานกว่าสิบปี ความรู้สึกอันนี้ไม่มีวันเปลี่ยน มันลึกซึ้งตรึงตราในหัวใจของเขา ข้าพเจ้ายกย่องเขาในการที่เขาเป็นตัวของเขาเองโดยมิได้เอนเอียง ข้าพเจ้าถือว่าคนเราย่อมมีสิทธิเสรีภาพที่จะเป็นเจ้าของความคิดของตนเองได้ เราไม่มีความจำเป็นจะต้องไปคิดเห็นตามใคร ถ้าเรายังมีชื่อว่าเรามีเหตุผลดีกว่า การเคารพความคิดของตนเองนี้ ข้าพเจ้าถือว่าเป็นเรื่องสำคัญ เพราะฉะนั้นเมื่อเทวันนับถือความคิดเห็นของเขาโดยไม่เปลี่ยน ข้าพเจ้าก็ไม่มีอะไรจะไปติฉินนินทาเขา
เรื่องเทวันไม่ชอบเจ้า ข้าพเจ้าอาจไม่มีความเห็นเหมือนเขาก็เฉพาะที่ว่าเขาได้ใช้ความไม่ชอบไปในทำนองเหวี่ยงแหอย่างกว้างขวางจนเกินไป ชนใดที่เอากำเหนิดมาในโลกนี้ไม่จำเป็นต้องทำอะไรผิดไปเสียทุกอย่าง และในกลุ่มชนทุกกลุ่มก็ไม่จำเป็นจะต้องมีสมาชิกที่เลวไปเสียทุกคน สิ่งที่เราควรจะสนใจก็คือในกลุ่มชนนั้นมีแกะดำมากน้อยเท่าใด และพฤติการณ์ของบุคคลแต่ละคนมีชั่วมากกว่าดีเพียงใด หรือมีดีมากกว่าชั่วเพียงใด การตัดสินอะไรโดยวิธีเหวี่ยงแหเป็นการตัดสินที่ให้ความยุตติธรรมน้อยไป เมื่อพูดถึงสังคมอันกว้างขวางที่เราอาศัยอยู่ ข้าพเจ้ามีความเห็นว่าการที่จะลงความเห็นว่าอะไรไม่ดี น่าจะต้องอาศัยหลักของความเป็นจริงอันหนึ่ง คือว่าความไม่ดีนั้นมีมากกว่าความดีเพียงใด และมีความจำเป็นมากน้อยอย่างไร หรือควรแก่เวลาแล้วหรือประการใดที่จะตัดสินใจลงไปแค่ไหนในอันที่จะปฏิบัติต่อสิ่งที่ไม่ดีนั้น เมื่อพูดถึงการเมืองและการการปกครอง ก็ยิ่งจำเป็นจะต้องละเอียดมากขึ้นในการที่จะวินิจฉัยว่า เราควรจะเปลี่ยนแปลงอย่างไรและเพียงได ดินฟ้าอากาศตลอดจนขนบธรรมเนียมประเพณี จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องเอาเข้ามาคูณหารด้วย เมื่อพูดถึงปัญหาเรื่องการปกครอง
อย่างไรก็ดี, ข้าพเจ้ายืนยันได้ว่า เทวันมีความเห็นถูกต้องอยู่หลายประการ เช่นในข้อที่ว่า พฤติการณ์ของเจ้าบางองค์ที่ได้ประพฤติต่อเขาหรือต่อใครอื่นไม่ว่าในแผ่นดินไทยหรือในแผ่นดินต่างด้าว เป็นชนวนที่ทำให้คนบางเหล่าเกิดความไม่พอใจ เทวันอายุเพียง ๑๗ ปีในเวลานั้น แต่เขาได้ทำนายไว้อย่างแม่นยำ–คือทำนายว่าในวันหนึ่งเมืองไทยจะต้องเปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองใหม่ แต่จะเปลี่ยนไปในรูปใดเขาไม่มีความรู้พอที่จะให้การสันนิษฐานได้
ความคิดเห็นของเทวัน เป็นแง่คิดที่ใหญ่โตพอใช้ เมื่อคำนึงถึงระบอบการปกครองที่คลุมผืนแผ่นดินไทยอยู่ในเวลานั้น ข้าพเจ้าฟังเขาพูดด้วยความสนใจ ข้าพเจ้าคิดไปถึงการปฏิวัติในต่างประเทศ ซึ่งเราเรียนมาในชั่วโมงประวัติศาสตร์ ข้าพเจ้ามองเห็นเช่นเดียวกับเขาว่า วันหนึ่งเมืองไทยจะต้องเปลี่ยนโฉมหน้าใหม่ ในเมื่อการศึกษาของประชาชนพลเมืองเข้าสู่ระดับที่สมควร และการเปลี่ยนแปลงนั้นคงจะเป็นไปในรูปการที่เหมาะสมกับดินฟ้าอากาศ คงจะไม่สุดโต่งจนกระทั่งไม่คำนึงถึงความพอดี ข้าพเจ้ามีความเชื่อมั่นอย่างไม่มีอะไรจะมาเปลี่ยนได้ว่า ความพอดีเป็นหลักของธรรมชาติ ทุกสิ่งทุกอย่างในโลกนี้อยู่ได้ด้วยความดี คนที่ไต่ไปบนเส้นลวด ถ้าชั่งน้ำหนักไม่พอดีก็จะต้องหกคะเมนลงมา ไฮไดรเจ็นกับอ๊อกสิเจ็น ถ้าผสมกันไม่พอดีก็คงจะกลายเป็นน้ำ การตีเทนนิส ถ้าไม่ได้จังหวะพอดีลูกก็ไม่วิ่งในอัตราความเร็วที่มันควรจะวิ่ง ความพอดีเป็นพระเจ้าที่ให้ทั้งชีวิตและความตาย....ให้ทั้งการก่อและการทำลาย....ให้ทั้งความดีและความชั่ว ในอุดมคติของข้าพเจ้า ชีวิต, โลก, และดาวทุกดวงในจักวาฬ สามารถทรงตัวอยู่ได้และหมุนเวียนไปได้ ก็เพราะความพอดีและการทรงตัวตลอดจนการหมุนเวียนนั้นย่อมมีกฎเกณฑ์ที่ธรรมชาติได้กำหนดไว้แล้วอย่างแน่นอน หาได้หมุนเวียนเปลี่ยนไปอย่างชุลมุนวุ่นวายตามอำเภอใจไม่
