ว่าด้วยกองธาตุโดยสังเขป

บัดนี้พระอาจาริย์เจ้า จะกล่าวซึ่งมหาโชตรัตเล่ม ๒ ว่าด้วยกองธาตุโดยสังเขปตามพระบาฬีว่า อันว่าธาตุทั้ง ๔ อันพระอาจาริย์กล่าวแล้ว คือว่าในมหาภูตรูป ๔ เปนอเนกปริยายต่างๆ พึงรู้ด้วยประการดังนี้

กายแห่งเราท่านทั้งหลายนี้ โลหิตเปนปัจจัยชุ่มแช่ให้สดชื่นมีธาตุทั้ง ๔ เปนเหตุ มีธาตุทั้ง ๔ ก่อเกิดคือ เวียนตายแลเวียนเกิดอยู่ในภพสงสาร ถึงจะเปนเทวดาแลมนุษก็ดี จะเปนเดียรัจฉานก็ดี แต่บรรดามีจิตรวิญญาณก็ย่อมมีธาตุทั้ง ๔ ทุกๆ ตัวสัตว์ กายแห่งเราท่านทั้งหลายนี้ เมื่อจะอันตระธานนั้นก็ย่อมอันตระธานด้วยธาตุ ทั้ง ๔ ธาตุทั้งหลาย ๔ บังเกิดแก่มนุษทั้งหลาย จึงตั้งกองรูปขันธ์ทั้งกายอินทรียทั้งปวง เมื่อจะทำลายเบ็ญจขันธ์ก็ทำลายด้วยธาตุทั้ง ๔ มิได้เว้นจากบุคคลเลย

​พระอาจาริย์เจ้าผู้วิเศษนำมากล่าวแล้ว แพทย์ทั้งหลายแลจะอภิบาลรักษาซึ่งโรคโลหิต อันปงเกิดแก่หญิงมนุษทั้งปวงอันบังเกิดในชมภูทวีปนี้ มีธาตุทั้ง ๔ เปนประธาน ท่านย่อมแจ้งด้วยประการดังนี้

อันว่าธาตุทั้งหลาย ๔ คือปถวีธาตุ ๒๐ ประการ มีเกสาเปนต้น อาโปธาตุ ๑๒ ประการ มีปิตตังเปนต้น ธาตุเพลิง ๔ กอง มีสันตัปปัคคีเปนต้น ธาตุลม ๖ จำพวก มีอุทธังคมาวาต เปนต้น รวมกันเปนธาตุ ๔๒ ด้วยกันดังนี้ จัดเปนขันธ์ทั้ง ๕ มีรูปขันธ์เปนต้น แลธาตุทั้ง ๔ ซึ่งกล่าวมานั้น ก็เกิดในรูปขันธ์ทั้งสิ้น อาไศรยแก่กันคือรูปธรรมนามธรรมเนื่องถึงกัน รูปมิได้บังเกิดมีนามก็มิได้มีรูปบังเกิดมีแต่จิตรปติสนธิ เนื่องกันกว่าจะถึงพระนิพพานนับได้หลายแสนโกฏชาตินั้น ลักษณอากาศธาตุนั้น มีอยู่ทั้งภายในภายนอก สุดแต่มีระหว่างในที่ใดที่นั้น ก็เรียกว่าอากาศธาตุ ความพิศดารอยู่ในคัมภีร์อากาศคัณฐีโน้น