ว่าด้วยสมุฏฐาน ๒ ระคนกัน

เบื้องนี้จะกล่าวแจ้ง ในตำแหน่งมูลโรคา กำหนดวันเวลา ที่เกิดไข้ไตรยวิธี วาตะสมุฏฐาน กำหนดกาลเจ็ดราตรี สิบวันอายุดี เสมหะที่สิบสองวัน สมุฏฐานทั้งสามนี้ มีกำหนดประมาณปัน ผิล่วงไปจากนั้น คือล่วงวันแต่เจ็ดไป ล่วงสิบแลสิบสอง ตามทำนองกำหนดไว้ โรคพลันกำเริบใหญ่ บเสื่อมสร่างบางบันเทา โทษเติมเพิ่มทวี มีอื่นปนระคนเคล้า เลือดลมแลกำเดา เสลดแซกวิกลใน ถ้าพร้อมด้วยโทษสี่ ดังเช่นที่กล่าวมาไซ้ร อาจารย์ท่านขานไข สันนิบาตประกาศนาม เหตุล่วงอายุเดิม โทษหากเพิ่มเปนสองสาม โทษสี่ก็มีตาม มรณะโทษหากแปรปรวน เหตุลมกำเดาดี อุบัติแซกให้รันจวน เสมหะเลือดมิบังควร หากแซงแทรกดังนี้นา เปนเอกทุวันโทษ แลตรีโทษตามโรคา โทษสี่ย่อมมีมา มรณะโทษหากให้เปน เหตุนี้อาจารย์กล่าว สันนิบาตคือตัวเข็ญ ผู้แพทย์พึงตรองเห็น ซึ่งมูลโรคอย่าดูเบา

เบื้องนี้จะสำแดง ในโทษสองระคนเคล้า ผู้แพทย์จงจำเอา ในคัมภีร์ท่านกล่าวมา โทษสองเสมหะลม ย่อมนิยมให้พาธา ประเภทในกายา ถึงสิบฐานวิการมี ผู้ไข้มีกายชุ่ม ไปด้วยเหงื่อมักไหลรี่ เจ็บทั่วทั้งอินทรีย์ สิ้นทุกแห่งบได้เว้น ให้หลับแลนอนนัก หนักเนื้อตัวบลุกเปน เจ็บเศียรมิได้เว้น มักเปนหวัดอยู่อัตรา ให้ร้อนอลวล เหงื่อไหลล้นโทรมหน้าตา แรง​กายมัชฌิมา มักให้ไออยู่เนืองนิตย์ เพศไข้ดังนิยม เสลดลมระคนติด เจือให้วิปริต แพทย์พึงรู้ดังกล่าวมา ผิแพทย์จะใคร่แก้ ไข้เพื่อลมเสลดนา เอารากกำจายมา รากงวนหมูรากสะเดา ทั้งรากผีเสื้อใหญ่ รากพันงูจงเร่งเอา ลูกทุลังกาสาเล่า เถายอด ด้วนทั้งเปลือกหิงคุ์ ลูกมูกมันเท่ากันตำ กินแก้ลมเสลดยิ่ง มีคุณอย่าพึงกริ่ง แก้โทษสองคลองเหือดหาย

๑ ภาคหนึ่งรากตาเสือ มะแว้งเครือมะเขือหมาย รากกล้าเข้าเหนียวกลาย รากถั่วแปบรากเป้งป่า หนึ่งเล่ารากเข้าสาร รากมะเขือขื่นเร่งหา รากแตงหนูขึ้นกลางนา ทั้งลูกเอ็นเปลือกมูกหลวง เท่ากันต้มให้กิน เสลดลมโทษทั้งปวง เสื่อมสูญคุณใหญ่หลวง โอสถนื้ดีนักหนา

๒ ภาคหนึ่งเอารากแสก แลไทรใหญ่นั้นก็ว่า รากเครือเขามันหมูป่า รากสัตบันรากหวายขม รากงวนหมูกุ่มน้ำ ทั้งโกฐสอดังนิยม จะกินเท่ากันต้ม ทั้งโรคลมเสมหะหาย

๓ หนึ่งเล่าเสมหะดี อันเจือกันวิกลร้าย โทษสองระส่ำระสาย ไข้วิบัติการราวี ผูไข้ให้ขมปาก มักตัวสั่นดังลงผี หลงเพ้อพูดพาที มักมิชอบชื่นน้ำใจ ให้เปนครู่หนึ่งร้อน ครู่หนึ่งเย็นมักให้ไอ อาการทั้งเจ็บไข้ เพราะเสมหะแลดีทำ ผิแพทย์จะแก้โทษ จงกำหนดโอสถตำ รากมะปรางแฝกหอมทำ ขมิ้นอ้อยขมิ้นชัน รากน้ำนองมะแว้งเครือ มะเขือขื่นต้นขยัน เมื่อจะกินยาพลัน เอาน้ำผึ้งเปนกระสาย

​๑ ภาคหนึ่งรากขัดมอน ขิงแห้งร้อนแลรากหวาย ชิงช้าชาลีสาย มะแว้งต้นเอารากต้ม เสมหะระคนดี เพศดังนี้พึงนิยม โทษร้ายหายระบม แพทย์พึงต้มดังกล่าวมา

๒ หนึ่งเล่าเอากะดอม บอระเพ็ดงวนหมูป่า กรุงเขมาอีกรากหญ้า ตาตักแตนต้มเร็วพลัน แก้ไข้เปนเพื่อดี แก้เสมหะอันเจือกัน แก้รากอาเจียรนั้น ไข้เปนพิษวงตุ่มหาย

๓ หนึ่งลูกสมอไทย มะขามป้อมพิเภกหมาย แก้ดีเสลดร้าย แก้จักษุสัมประชวน ให้เห็นสว่างพลัน แก้เบานั้นหายปวดมวน เจริญธาตุอันแปรปรวน อีกโรคเลื่อนเกลื่อนหายสูญ

๔ หนึ่งเอาตรีผลา ทั้งดีปลีเจตมูล ลูกชีล้อมเทียนขาวหนูน เร่งประสมต้มให้กิน แก้ไข้ดีเสมหะ อันให้เหงื่อตกไหลริน ป่วงไข้ย่อมหายสิ้น ไฟธาตุหย่อนผ่อนเจริญ

จะกล่าวดีโลหิต วิปริตให้ฉุกเฉิน ผู้แพทย์อย่าหมิ่นเมิน จงรอบรู้ดูอาการ มักไข้ใจระทด มักรุ่มร้อนไม่สำราญ หมองจิตรคิดรำคาน มักก่อการสดุ้งใจ อาการสี่สิ่งเจียว พึงเฉลียวคิดแก้ไข เจือระคนให้บ่นไป ทุกวันคืนได้เคืองเข็ญ ผิแพทย์จะรักษา โกฐจุลาลำพาเพ็ญ หญ้าเกล็ดหอยผักเปดเบญจ์ ทั้งรากเอื้องสะเดาดิน จงเอาเถายอดด้วน เร่งประมวนตำแหลกสิ้น ละลายน้ำเย็นกิน มนทินโทษโลหิตสูญ

๑ ภาคหนึ่งรากอังชัน เปลือกโมกหลวงผักปอดมูล เกสรบัวหลวงหนูน ดอกบุนนากรากมะซาง รากสามสิบกระดังงา อีก​ทั้งเถาวัลหญ้านาง ต้มกินโลหิตจาง ที่หมองหมางกลับกลายหาย

๒ หนึ่งเล่าเอาเถามวก จันทน์ทั้งสองแฝกหอมหมาย เกสรบัวทวาย รากมะซางรากรกฟ้า ชะเอมเทศเท่ากัน ต้มหรือแท่งตามปัญญา ละลายน้ำบุบผา น้ำอ้อยแดงน้ำจันทน์กิน แก้ไข้เพื่อโลหิต ติดเจือดีดับสูญสิ้น หยากน้ำบดให้กิน แก้พิศผีเแก้ตัวเบา แก้ไข้ถึงตรีโทษ ทั้งแก้รากดีบันเทา แก้ร้อนแก้ง่วงเหงา ชื่อสารถีธิจรนาม

๓ ภาคหนึ่งเอาดีปลี ตรีผลาผักปอดงาม รากกล้วยตีบมะรุมตาม รากหมากลิงจิงจ้อหลวง ต้มตัดน้ำผึ้งกิน สิ้นโทษดีเดือดทั้งปวง สันนิบาตวินาศร่วง ทั้งโทษบวมเสื่อมสูญเบา

๔ หนึ่งโสดระคนโรค เพื่อดีลมแลกำเดา เจือกันทั้งสามเล่า ย่อมเปนไข้วิการมา ขี้มักให้อยากน้ำ แลยอกเสียวเปนเวลา มักวิงเวียนหน้าตา มักให้กระวนกระวาย ให้ขัดซึ่งนาสิก เจ็บสีสะมิสะบาย ร้อนฅอสะท้านกาย ทั้งโลมชาติ์ขึ้นชูขัน มิให้น้ำใจชื่น สบายจิตรแต่สักวัน หนึ่งโสดทั้งกายนั้น ย่อมให้เจ็บทั่วทุกแห่ง ให้หนาวเปนพ้นนัก ไข้ดังนี้ท่านสำแดง โทษดีกำเดาแฝง ทั้งโทษลมระดมลาม ผู้แพทย์พิจารณา ซึ่งโรคาให้เห็นความ แต่งยาประกอบตาม ทั้งโอสถกำหนดมี ให้เอารากคัดมอน รากมะแว้งเอื้องควายดี บอระเพ็ดหนอนตายอยากมี เท่ากันต้มระดมไฟ เอาอุ่นให้ภุญชี ไข้เพื่อดีกำเดาไซ้ร ลมร้ายที่ภายใน ย่อมบันไลยวินาศสูญ

​๑ หนึ่งโสดมะขามป้อม สมอไทยพิเภกพูน ทั้งราชพฤกษ์หนูน หนอนตายอยากข่าตาแดง รากมะกรูดเอาเท่ากัน ต้มเร็วพลันอย่าพึงแคลง แก้ดีกำเดาแผลง ฤทธิ์ร้ายลมระดมหาย

๒ ภาคหนึ่งชิงชาลี สิ่งเดียวดีต้มอย่าคลาย ขันทศกรละลาย น้ำผึ้งตัดเร่งดื่มกิน แก้ไข้เพื่อดีลม ดังนิยมเสื่อมสูญสิ้น ไข้เพื่อเสมหะกิน ซึ่งยานี้ดีบางเบา