ว่าด้วยโรคอุจจาระธาตุ

ว่าด้วยลักษณะโรคอุจจาระธาตุ

​ผู้เปนโรคอุจจาระธาตุนั้น เหตุด้วยผู้นั้นเปนไข้ที่มีพิษจัดตกถึงสันนิบาต แล้วเรื้อรังมา ธาตุนั้นยังแปรปรวนวิปริต อุจจาระไม่เปนปรกติ จึงกลายเปนโรคอุจจาระธาตุ หรือรับประทานอาหารที่แปลก หรือที่เคยรับประทานนั้นมากเกินกำลังกว่าธาตุ เปนต้นว่าเนื้อสัตว์ดิบ หรือเนื้อสัตว์ที่มีคาวมากแลมันไขต่างๆ แลของที่หมักดองบูดเหน้า ธาตุนั้นก็วิปริตแปรปรวนหาเสมอเปนปรกติไม่ กระทำให้ท้องขึ้นเฟ้อ เรอเหม็นบูดเปรี้ยวจุกเสียดแทง อุจจาระก็วิปริตต่างๆ จึงกลายเปนโรคอุจจาระธาตุ หรือธาตุสมุฏฐานมหาภูตรูป ๔ ประชุมในกองสมุฏฐานโทษแล ๓ แล ๓ ทำให้สมุฏฐานธาตุกำเริบธาตุหย่อนธาตุพิการ นั้นต่างๆ โดยพระอาทิตย์ดำเนินในทวาทศราษีเปนกำหนด ตามในพิกัตฤดูสมุฏฐาน ๖ กระทบให้เปนธาตุ แลให้พิกัตธาตุสมุฏฐานมหาภูตรูปนั้น

(๑) คือพัทธปิตตะ คืออะพัทธปิตตะ คือกำเดาทั้ง ๓ นี้เปนพิกัตในกองสมุฏฐานเตโช ๒ หะทัยวาต สัตถะกะวาต สุมะนาวาต ทั้ง ๓ นี้ เปนพิกัตในกองสมุฏฐานวาโย ๓ สอระเสมหะ อุระเสมหะ คูธเสมหะ ทั้ง ๓ นี้ เปนพิกัตในกองสมุฏฐานอาโป ๔ หทัย อุทริยะ กริสะ ทั้ง ๓ นี้ เปนพิกัตในกองสมุฏฐานปถวี มาแต่สมุฏฐานปถวีนี้เปนใหญ่กว่าสมุฏฐานทั้ง ๓ ถ้าสมุฏฐานทั้ง ๓ ในกองหนึ่งกองใดเปนจะละนะขึ้นแล้ว สมุฏฐานปถวีก็พร้อมมีกำลังขึ้น แล้วสมุฏฐานทั้งปวง​ก็กำเริบแรงขึ้นกว่าเก่า อย่างนี้เรียกว่ามหาสันนิบาต เพราะว่าจัตุสมุฏฐานธาตุนั้นประชุมพร้อม ว่าเกิดขึ้นเพื่อกองปถวีธาตุกำเริบหย่อน พิการ ทำให้อุจจาระไปทั้งกลางวันกลางคืน บางวัน ๒ ครั้ง บางวัน ๓ ครั้ง บางวัน ๔ ครั้งไปจนถึง ๘ ครั้งก็มี สีดำสีแดงก็มีสีขาวสีเขียวก็มี เปนเมือกเปนมันเปนเหลวเปนไต บางทีระคนด้วยโลหิตมีสันฐานดังมูลแมวมูลไก่มูลเต่าก็มี อุจจาระหยาบอุจจาระเลอียดก็มี แต่ไม่ลงเหมือนอย่างอติสารลามก อันประเภทอุจจาระนี้ นอกจากอติสารทั้งหลาย แลมีลักษณะอาการนั้น ๑๕ ประการ คือให้ปวดอุจจาระ ๑ ให้เสียดตามโครง ๑ ให้บริโภคอาหารมิได้ ๑ ให้อาเจียน ๑ ให้นอนมิหลับ ๑ ให้มึนมัวจับสบัดร้อนสบัดหนาวเปนพิษ ๑ ให้ถ่ายอุจจาระปัสสาวะมิสดวก ๑ ให้แน่นอกคับใจ ๑ ให้เสียวไปทั้งร่างกาย ๑ ให้เมื่อยทุกข้อทุกกระดูก ๑ ให้กลุ้มจิตรระส่ำระสาย ๑ ให้เจรจาพร่ำพรู ๑ ให้ร้อนกระหายน้ำ ๑ ให้ร่างกายซูบผอมผิวหนังสากแห้ง ๑ ให้เกิดลอองเปนขุมขึ้นตามลิ้นตามปาก ๑ รวมโทษทั้ง ๑๕ ประการนี้เรียกว่าอุจจาระธาตุลามก ระคนด้วยมหาสันนิบาต แลระคนไปในธาตุอภิญญาณ คือธาตุนั้นเปนชาติเอกโทษ จะละนะทุวันโทษ ภินะตรีโทษ แลอสุรินทัญญาณธาตุ คือธาตุนั้นสำแดงให้รู้ดุจผีสิงตกเข้าในระหว่างอะชินธาตุ คือธาตุนั้นที่ไม่ย่อยไป อันลักษณแลอาการที่กล่าวมานี้ เรียกว่าอุจจาระธาตุลามกระคนด้วยมหา​สันนิบาต โรคอย่างนี้รักษายากกว่าโรคทั้งปวง เพราะเปนโรคเรื้อรังถ้าให้ยามิถอย อุจจาระนั้นคงแดงอยู่นานเรื้อรัง ก็จะแปรไปตกถึงอะสาทิยะอุจจาระคันธาระธาตุ บังเกิดเปนปะระเมหะ คือเมือกแลมันเปลวไต ทุลาวะสานั้นคือน้ำปัสสาวะพิการต่าง ๆ เปนอะสาทิยะลามกพิกัตอะภินนะธาตุ

ทีนี้จะกล่าวด้วยอะสาทิยะอุจจาระคันธาระธาตุ แลปะระเมหะ ๒๐ ประการต่อไป อันว่าทุลาวะสา ๑๒ ประการนั้นเปนอะสาทิยะลามกพิกัต แปรมาจากอุจจาระธาตุลามกให้เปนเหตุ ลักษณะอะสาทิยะอุจจาระคันธาระธาตุนี้ เมื่อตกอยู่ในระหว่างอุจจาระธาตุลามก แก้อุจจาระธาตุไม่สิ้นโทษจึงแปรให้อุจจาระนั้นมีกลิ่นขึ้นต่างๆ กลิ่นอุจจาระต่างๆ นั้นมี ๔ ประการ คือกลิ่นดังปลาเหน้า ๑ กลิ่นดังหญ้าเหน้า ๑ กลิ่นดังเข้าบูด ๑ กลิ่นดังศพอันเหน้าโทรม ๑ รวมทั้ง ๔ ประการนี้ เกิดแต่กองอะชิณะธาตุให้เปนเหตุ คืออามะอะชิณะ ๑ มลอะชิณะ ๑ วิวัฑฒะอะชิณะ ๑ วัฑฒะอะชิณะ ๑ อันว่าอะชิณะโทษทั้ง ๔ ประการนี้ เปนที่ตั้งแห่งโรคทั้งหลาย แตในอะสาทิยะอุจจาระคันธาระธาตุนี้ ว่าด้วยอุจจาระที่มีกลิ่น ๔ ประการ สำแดงให้เปนโทษ

(๑) อันลักษณะอุจจาระสำแดงโทษ กลิ่นดังปลาเหน้าระคนด้วยอามะอะชิณะนั้น เกิดแต่กองอาโปสมุฏฐาน ให้เปนเหตุอาการให้ไปอุจจาระปัสสาวะมิสดวก ๑ ให้เจ็บอก ๑ ให้น้ำลายไหล ๑ รวม ๓ ประการ

​(๒) อันลักษณะอุจจาระสำแดงโทษดังหญ้าเหน้า ระคนด้วยมลอะชิณะนั้น เกิดแต่กองเตโชสมุฏฐานให้เปนเหตุ อาการให้ปากแห้งตอแห้ง ๑ ให้หนักตัว ๑ ให้วิงเวียน ๑ ให้ไปอุจจาระปัสสาวะมิสดวก ๑ ให้เสโทไหลหยดย้อย ๑ รวม ๕ ประการ

(๓) อันลักษณะอุจจาระสำแดงโทษกลิ่นดังเข้าบูด ระคนด้วยวิวัฑฒะอะชิณะนั้น เกิดแต่กองวาโยสมุฏฐานให้เปนเหตุ อาการให้เสียดแทง ๑ ให้เจ็บฅอ ๑ ให้คันจมูก ๑ ให้เมื่อยไปทั่วร่างกาย ๑ ให้ตะครั่นตะครอ ๑ รวม ๕ ประการ

(๔) อันลักษณะอุจจาระสำแดงโทษกลิ่นดังศพ อันเหน้าโซมระคนด้วยวัฑฒะอะชิณะนั้น เกิดแต่กองกำเดาสมุฏฐาน เสมหะสมุฏฐานด้วยปถวีให้เปนเหตุ อาการให้เจ็บในอก ๑ ให้เจ็บในท้อง ๑ ให้บวมมือบวมเท้าบางทีให้บวมไปทั่วรางกาย ๑ รวม ๓ ประการ

หนึ่งคันธะลามกโทษทั้ง ๔ ประการนี้ แปรมาจากอุจจาระธาตุลามก ตกอยู่ในระหว่างอะสาทิยะอุจจาระคันธาระธาตุ แต่ในอะสาทิยะพิกัตสมุฏฐานนั้นมีอยู่ ๓ สมุฏฐาน คืออะสาทิยะโบราณชวร ๑ อะสาทิยะมรณันติกชวร ๑ อะสาทิยะอะชิณะชวร ๑ รวมเปน ๓ สมุฏฐานด้วยกัน

(๑) อันลักษณะอะสาทิยะโบราณชวรนั้น คืออาไศรยโดยธาตุแปรตามสมุฏฐานแห่งอายุเดินเข้าสู่ความชรา เปรียบดังผลไม้ที่บริสุทธิ์ เมื่อถึงกำหนดสุกแลงอมแล้ว ผลนั้นก็หล่นลงเอง ​จัดเปนปฐมอะสาทิยะพิกัตสมุฏฐานหนึ่ง จะให้ยานั้นยากนัก

(๒) อันลักษณะอะสาทิยะมรณันติกชวรนั้น คือโรคบังเกิดเปนโอปักกะมิกโรค ตกลงมาจากที่สูงหรือต้องทุบถองโบยตี ต้องราชอาญา อะหิวาตะกะโรค แลโรคที่เกิดเปนพิษขึ้นต่างๆ มีพิษดีแลโลหิตเสมหะเปนต้น จัดเปนมัจฌิมอะสาทิยะพิกัตสมุฏฐานหนึ่ง จะให้ยานั้นยากนัก

(๓) อันลักษณะอะสาทิยะอะชิณชวรนั้น คือโรคคร่ำคร่าเรื้อรังโรคธรรมดาก็ว่า ด้วยบังเกิดอะชิณโทษอยู่เนืองๆ เหตุที่บริโภคอาหารไม่ชอบกับโรคแลธาตุ ไข้นั้นมีอาการซุดไป อย่างนี้เรียกว่าอชิณะธาตุ เหตุด้วยของสำแลง ถ้าให้ยารับประทานไม่ถูกไข้นั้นมิได้ถอยแลคลาย เปนแต่ทรงอยู่แล้วซุดไปเปนอาทิ อย่างนี้เรียกว่า อะชิณโรค จัดเปนปัจฉิมอะสาทิยะพิกัตสมุฏฐานหนึ่ง จะให้ยานั้นยากนัก รวมเปน ๓ สมุฏฐานด้วยกัน แต่อะชิณโทษนี้เจือไปในโรคทั้งปวง ถ้าอะชิณโทษบังเกิดขึ้นในระหว่างโรคอันหนึ่งอันใดแล้วก็เรียกว่าอะชิณโรค คือโรคที่รักษาไม่หาย แลหายโดยยาก กล่าวคือให้ยาแลสิ่งของอันไม่ควรแก่โรค ถ้าเว้นของที่ไม่ควรได้แล้ว โรคนั้นจึงจะบันเทาคลายแลหายได้โดยเร็ว แต่ในที่นี้ว่าด้วยอุจจาระธาตุลามกระคนด้วยอะชิณโทษ ถ้าจะแก้ให้ฟอกอุจจาระคันธาระธาตุโทษเสียก่อน แล้วจึงให้ยารับประทานให้เปนลำดับต่อไป