(ฉบับที่ ๖)

​เมืองนครสวรรค์

วันที่ ๑๐ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๐

ถึงกรมหลวงเทวะวงษวโรประการ

อนุสนธิรายงานซึ่งได้บอกมาแต่ก่อน เมื่อเวลาวานนี้เวลาเช้า ๓ โมง ออกจากพลับพลา ไปด้วยเรือกลไฟองครักษ์ ล่องน้ำลงไปเข้าคลองโกรกกราก ที่ปากคลองนั้นตื้นเปนคัน ช่องข้างเหนือเข้าไม่ได้ เข้าได้แต่ช่องข้างใต้ ถัดปากคลองเข้าไปหน่อยหนึ่ง มีบ้านเรือนแลแพอยู่บ้าง เปนที่ลุ่มจนถึงพรมแดนเมืองอุไทยธานี ต่อเข้าไปจึงปนที่ดอน เปนคันสูงบ้างต่ำบ้าง ฟากข้างขวามือเปนป่ายางโดยมาก ทางในลำคลองประมาณชั่วโมงเศษ รวมทั้งที่ล่องน้ำ ๒ ชั่วโมงจึงถึงเมืองอุไทยธานี ตั้งพลับพลาที่ท้ายเมืองใกล้ที่ว่าการซึ่งปลูกขึ้นใหม่ ทำการพิธีให้พระแสงตามเช่นเคยให้ในเมืองอื่น แลแจกเครื่องราชอิศริยาภรณ์ แจกเสมา แล้วกินกลางวันในที่นั้น เวลาบ่ายลงเรือแจวมีเรือไฟเล็กลากไปตามลำคลอง ถนนมีแต่ร้อนนัก จึงไม่ได้เห็นบ้านเรือนตอนข้างบกซึ่งซ้อนกันอยู่เปนสองชั้น เห็นแต่ข้างหลังบ้าน ไปขึ้นที่ท่าตลาดใต้วัดขวิด ตลาดนั้นมีผู้คนแน่นหนา แต่ถนนยังเปนทรายอ่อนแลรางน้ำมักจะเต็ม ไม่เปนถนนที่ได้ทำ เปนแต่ทางคนเดิน ได้เห็นบ้านเรือนแน่นหนา ราษฎรเปนคนบริบูรณ์โดยมาก ความบริบูรณ์ของเมืองนี้อาไศรยการค้าเข้าอย่างเดียว เพราะเหตุที่แผ่นดินนอกคลองนั้นออกไปเปนที่พื้นราบมาก มีลำห้วยซึ่งมีน้ำแต่ระดูฝน ราษฎรเข้าใจไปเองในวิธีซึ่งจะปิดขังน้ำไว้เลี้ยงต้นเข้าเหมือนอย่างอิริเคชั่น เข้าไม่มีเสียจึงเปนที่นาอุดมดีกว่าตอนข้างริมน้ำซึ่งอาไศรยน้ำท่า เมื่อน้ำมามากเกินไปเข้าก็เสีย แลยังมีที่ซึ่ง​ลุ่มเกินไปจนทำนาไม่ได้เสียเลยก็มีโดยมาก เมืองอุไทยธานีเก่าตั้งอยู่ในที่ซึ่งเปนที่ดอน ห่างจากคลองสะแกกรังประมาณ ๕๐๐ เส้น ไต่ถามไม่ค่อยได้ความ แต่สังเกตโดยพระพุทธรูปซึ่งมีผู้นำมาให้เห็นว่าเปนเมืองเก่ามาก คงจะเปนชั้นเมืองกำแพงเพ็ชร แต่เห็นจะได้ทิ้งโทรมเสียแต่เมื่อครั้งกรุงเสียนั้นแล้ว เพราะฉนั้นเมื่อพม่าเผาครั้งหลังที่สุด จึงได้เผาแต่บ้านอุไทยหาได้เผาเมืองอุไทยไม่ แต่นั้นมาจึงได้ย้ายเมืองมาตั้งคลองสะแกกรัง พร้อมกันกับยกเมืองกาญจนบุรีจากเขาชนไก่มาตั้งปากแพรกเปนต้น หลบเข้ามาอยู่ฝั่งตวันออกทั้งสิ้น เพราะฉนั้นเมืองอุไทยธานีเดี๋ยวนี้ตั้งอยู่ในเขตรแขวงเมืองไชยนาท เปนเมืองที่ตั้งอยู่ห่างด่านที่สุด เมื่อมีราชการข้างปลายด่านจึงเปนความลำบากที่จะต้องเดินผ่าป่าไม้เตงรังไม้ยางป่าไม้ขอนสักซึ่งในระดูฝนเดินไม่ได้มีไข้ชุมมาก แต่บัดนี้ได้แก้ไขในการป้องกันรักษาโจรผู้ร้ายปลายแดน คือตั้งตำรวจภูธรขึ้นไว้ก่อนแล้วทั้ง ๒ อำเภอ ความผู้ร้ายปลายแดนเปนการสงบเรียบร้อยอยู่

กลับจากตลาดแวะที่วัดอุโบสถาราม อยู่ตรงกันข้าม พระครูอุไทยธรรมนิเทศ^๑ทำแพช่อฟ้าจอดที่น่าวัด แล้วเชิญพระพุทธรูปหล่อด้วยเงิน ๒ องค์ๆ หนึ่งหนัก ๗๐ ชั่ง องค์หนึ่งหนัก ๕๐ ชั่งมาตั้งไว้ให้ดูแลบอกให้ด้วย เห็นว่าเปนพระซึ่งราษฎรได้มีใจศรัทธาหล่อขึ้นควรจะคงไว้ให้เขาได้สักการบูชา จึงไม่ได้รับ แลพระ ๒ องค์นั้นองค์ที่หนัก ๕๐ ชั่งห่มผ้ามีกลีบจีวรหล่อด้วยเงินไม่ได้ผสม แต่รูปร่างไม่งามเลย อิกองค์หนึ่งผสมทองแดง เจ้าของว่าเพื่อจะให้เงาฦก เปนพระอย่างแม่ลูกอิน แต่ดูค่อยดูได้หน่อยหนึ่ง

​ออกจากวัดมาตามลำคลองสะแกกรังแล้วลัดออกทางคลองส่าเหล้ามาออกหนองขุมสุนักข์แล้วออกคลองปากบาง คลองทั้ง ๒ นี้เปนคลองแคบ แต่คลองหลังน้ำเชี่ยวจัด ต้องขึ้นเดินเลียบคลองมาลงแม่น้ำ ออกที่เกาะเทโพแลเห็นพลับพลาท่าฉนวน กลับขึ้นมาถึงพลับพลาบ่าย ๔ โมงเศษ ที่พลับพลาร้อนจัดต้องขึ้นไปนั่งอยู่บนบก เวลาค่ำฝนตกหนัก แล้วตกมากบ้างน้อยบ้างไปตลอดคืนยังรุ่ง ยุงชุม

วันนี้เวลาเช้าโมงหนึ่งตรงได้ออกเรือ พระยาประธานนคโรไทยได้ลงเรือมาด้วยจนถึงพรมแดนเมืองพยุหคิรี พระจารุมัยบริรักษ์^๒ปลัดมณฑลมารับแลเปลี่ยนลงเรือต่อมา เวลาย่ำค่ำจึงถึงพลับพลาเมืองนครสวรรค์ ตามระยะทางในแขวงเมืองพยุหได้เห็นป่าไม้ยางข้างฝั่งตวันตก ข้างฝั่งตวันออกเปนทุ่ง มาในแดนเมืองนครสวรรค์เปนภูเขาเทือกยาวตลอดจนถึงน่าที่ว่าการไม่สู้ห่างฝั่ง แต่ข้างตวันตกซึ่งมีเขาเทือกยาวเหมือนกันแต่ห่างฝั่ง ทาง ๒ วันในระหว่างแม่น้ำกับเขานั้นเปนป่าไม้เบญพรรณ บ้านเรือนริมฝั่งน้ำห่างเพราะเปนที่ลุ่ม ที่ว่าการเลื่อนขึ้นไปจากเมืองเดิมตั้งตรงหัวเกาะเห็ด ได้เห็นเรือนข้าหลวงต่าง ๆ สร้างขึ้นแล้วหลายหลัง แลที่โรงตำรวจภูธรทำ ๓ หลังใหญ่โต ถนนริมน้ำแขงดีพอใช้ มีทางที่เดินไปได้ถึง ๑๔๐ เส้น เขาได้จัดรถมาให้ขึ้นเปนฤกษ์ใช้ได้โดยสดวกดี การพิธีได้ไปตั้งที่ว่าการมณฑลมีให้พระแสงตามเคยแล้วจึงถือน้ำ มีข้าราชการแลฝรั่งจีนพ่อค้ามาก เวลา ๒ ทุ่มจึงได้เสร็จการ เมื่อมาถึงเปนเวลาค่ำจึงไม่ได้เห็นอะไรทั่วไป มีความสบายดีทุกอย่าง เว้นไว้แต่ยุงทีจะมากขึ้นกว่าที่ท่าฉนวน

​หนังสือฉบับเล็กซึ่งเธอมีมาลงวันที่ ๖ นั้นได้รับเมื่อวานนี้ที่ท่าฉนวน

สยามินทร์