(ฉบับที่ ๑๑)

​ปากน้ำพิง

วันที่ ๑๕ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๐

ถึงกรมหลวงเทวะวงษวโรประการ

อนุสนธิรายงานวันนี้ เวลาเช้าโมงหนึ่งออกเรือจากเมืองพิจิตร มาถึงตำบลปากพิงเวลาบ่าย ๔ โมง

ในเมืองพิจิตรเหนือพลับพลามีตลาดซึ่งพึ่งทำแล้วในปีนี้ เปนร้านชำฝาไม้หลังคาสังกสี ๒ แถว ตลาดแผงลอยด้านหน้าแถวหนึ่งเรียบร้อยดีมาก มีบ้านเรือนติดต่อมายืดยาว ถัดนั้นมามีบ้านราย ๆ แต่หนากว่าตอนล่าง มามีบ้านช่องแน่นหนามากที่ท่าฬ่อ ซึ่งเปนลำคลองขึ้นไปในแขวงเมืองนครป่าหมากแลเมืองคำ มีเข้าลงทางนั้นมากที่ ปากลำน้ำเมืองพิจิตรเก่าฤาในแผนที่เรียกว่าแควกลางนั้น ใช่จะเปนแต่น้ำแห้งขาดเปนห้วงเปนตอน ยังแลเห็นเปนปากคลองเล็กแคบเช่นคะเนว่าจะเปนความจริงนั้น เปนฝั่งตลิ่งสูงเท่ากับที่อื่น จนถึงกำนันไปสร้างบ้านอยู่ตรงปากช่องแม่น้ำนั้นทีเดียว แต่ทิวไม้ตามลำแม่น้ำนั้นยังแลเห็นเปนรูปแม่น้ำอยู่ เขาว่าต่อเดินเข้าไปอิกจึงจะถึงที่ขาดเปนห้วงเปนตอน ดูเปนน่าพิศวงที่เรืออรรคราชมาได้ ราวกับจะเล่าเปนเรื่องนิทาน แต่สังเกตได้ว่าตั้งแต่นั้นมา ลำน้ำก็ใหญ่ขึ้นแลภูมิลำเนาตามริมฝั่งมีต้นไม้สูงใหญ่ดูเปนผู้หลักผู้ใหญ่ขึ้น บ้านเรือนก็มีถี่ มีกอไผ่ตามริมน้ำเนื่องกันมา ข้างในก็เปนนาโดยมาก

เมื่อมาถึงที่พลับพลาแล้วได้ลงเรือเล็กเข้าไปในแม่น้ำพิง ที่จริงตัวลำน้ำนั้นก็ยังกว้าง แต่แขมเลางอกปรกลงมาในน้ำห่างจากสองข้างตลิ่งเปนอันมาก จึงแลเห็นเปนเหมือนคลองเล็ก น้ำก็ยังฦก เขาว่าต่อเมื่อเข้าไปถึงกลางๆ จึงตื้นบ้าง แต่ดังนั้นน่าน้ำเรือใหญ่ๆ ก็ยังเดิน​อยู่เสมอ พระยารณไชยชาญยุทธ^๑แจ้งว่าเมื่อยังหนุ่มๆ อยู่ แพไม้ล่องทางน้ำพิงแลลำน้ำพิจิตรเก่าทั้งนั้น คลองกระพวงแลคลองเรียงยังเปนคลองเล็ก เข้าไปในลำน้ำพิงประมาณสัก ๑๕ เส้น ขึ้นบกเดินเข้าไปอิกไม่มากมีที่ตั้งค่ายคูแลสนามเพลาะยังปรากฎอยู่ ชาวบ้านที่ทำนาในที่นั้น ว่าขุดพบกระสุนปืนบ่อย ๆ ตรวจดูเห็นว่าจะเปนค่ายพม่าทัพฝ่ายเหนือ เมื่อจุลศักราช ๑๑๔๗ ซึ่งกรมพระราชวังหลังขึ้นมาต่อสู้ แลเสด็จพระราชดำเนินหนุนขึ้นมาถึงเมืองนครสวรรค์ก็พอพม่าแตกไปนั้น

ที่พลับพลานี้ พระยาไชยบูรณ์^๒เปนผู้ทำ หมดจดเรียบร้อยมาก นับว่าเขาเปนช่างดี ใช้ไม้ไผ่ประกอบเปนลวดลายเรียบๆ ควรจะชม

สยามินทร์