(ฉบับที่ ๑๓)

​เมืองพิศณุโลก

วันที่ ๑๘ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๐

ถึงกรมหลวงเทวะวงษวโรประการ

อนุสนธิรายงานวันนี้ เวลาเช้า ๒ โมงเศษลงเรือล่องลงไปขึ้นที่น่าตลาด ตลาดนี้เหมือนเมืองพิจิตร แต่ไม่พอจึงต้องอนุญาตให้ปลูกโรงต่อไปอิกทั้งข้างบนข้างล่างหลายสิบห้อง ตอนปลายไปใกล้ข้างโรงสุราเปนโรงคนเช่าอยู่ไม่ได้ค้าขาย ฝาไม้ไผ่หลังคามุงแฝก เช่าเดือนหนึ่งถึงกึ่งตำลึง แวะดูโรงสุราแล้วกลับขึ้นมาดูโรงเรียนแผนที่ นักเรียนมี ๒๐ คนเปนบุตรกรมการในหัวเมืองเหล่านี้ มีหน้าตาคมสันดีคงจะเปนราชการได้ แต่โรงเรียนนั้นยังเล็กมีแต่ห้องนอนแลห้องเรียนยัดเยียดกัน จะได้ขยายต่อปีน่า มีเรือนครูฝรั่งหลังหนึ่ง การรับรองดีมาก มีลานดอกไม้ใบไม้ตั้งแต่ประตูเข้าไปจนถึงบนโรงเรียน มีอ่านแอดเรส การแผนที่เลอียดทั้งบาญชีจำนวนที่ดิน ในอำเภอเมืองได้ทำแล้วเสร็จ เปนการที่ได้เริ่มไว้ดีนักควรอุดหนุน ออกจากนั้นไปผ่านน่าบ้านเจ้าพนักงานป่าไม้แลที่พักตำรวจภูธร ซึ่งยังไม่ได้ทำขึ้นใหม่ เปนแต่อาไศรยที่ดินอยู่ แล้วถึงคุก ที่คุกนี้ทำดีมากกั้นด้วยสังกสี แต่อาไศรยคันถนนรอบ เพราะถนนที่เมืองนี้ต้องยกสูงเพื่อจะกันน้ำ เหตุฉนั้นรั้วสังกสีนั้นจึงสูงขึ้นไปได้ประมาณ ๗ ศอก พื้นที่ข้างในทำถนนเปนลานหญ้าแลยกร่องปลูกผักต่าง ๆ เปนพวก ๆ ในนั้นมีเรือนจำอยู่กลาง พื้นสองชั้น ๆ บนเปนที่ขัง ชั้นล่างเปนที่ทำงานเปิดโถง การซึ่งยกที่คุมขังขึ้นสูงเช่นนี้ ดูเปนทีให้คนโทษพ้นจากความเจ็บไข้ ในห้องที่ขังก็รักษาสอาดหมดจด ชั้นล่างซึ่งเปนที่ทำงานนั้นก็สูงแลเย็นสบาย มีโรงทำงานโรงฟังธรรมแลโรงเลี้ยงเด็ก อิกตอนหนึ่งเปนที่​ทำครัวแต่หมดจดสอาดดี การควบคุมนักโทษเปนระเบียบเรียบร้อย มีวิธีตรวจให้ขานโทษตัวเองทีละคน ในที่สุดนักโทษนั้นมีโอกาศร้องฎีกาโดยมากด้วยกัน มีขอลดหย่อนผ่อนโทษเปนพื้น เพื่อจะให้เปนการประกอบกันกับที่ได้ไปเยี่ยมถึงที่คุมขัง ได้สั่งให้ลดโทษจำตลอดชีวิตรมีกำหนดเพียง ๒๐ ปี ๖ คน โทษ ๒๐ ปีลดเพียง ๑๕ ปี ๗ คน โทษที่จำนวนจะถึงกำหนดให้พ้นโทษไปก่อนกำหนด ๓ คน สั่งให้พ้นโทษอิก ๕ คน นักโทษที่มีอยู่ในเวลานี้รวม ๑๐๔ คน ออกจากคุกไปที่วัดมหาธาตุมัสการพระชินราชแล้ว นั่งชมเพลิดเพลินอยู่จน ๕ โมงเศษจึงได้กลับพลับพลา

เวลาบ่าย ๕ โมงไปดูที่ว่าการมณฑล ซึ่งได้ทำโดยไม้สักมั่นคง แลจัดระเบียบวางการเรียบร้อยดีทุกอย่าง ออกจากที่นั้นไปตามทางบ้านกรมการแลผู้พิพากษา ตลอดจนถึงป้อมมุมกำแพงเมือง จึงได้ลงเรือข้ามไปวัดมหาธาตุ กำแพงเมืองตั้งแต่กำแพงด้านเหนือลงมาถึงด้านใต้ยาว ๖๐ เส้นทั้ง ๒ ฟากเท่ากัน แต่ฟากข้างตวันตกกว้างประมาณสัก ๒๐ เส้น ฟากข้างตวันออกแคบประมาณ ๑๐ เส้น ๑๑ เส้น ป้อมที่กล่าวแต่เมื่อแต่กี้นี้ ทีจะเปนป้อมที่สร้างครั้งแผ่นดินพระนารายน์พร้อมกันกับป้อมวิไชยประสิทธิ มีการสมโภชเวียนเทียนแลสวดมนต์เช่นวันก่อน แล้วจุดดอกไม้เพลิงแลมีหนัง วันนี้ทหารบกทหารเรือเล่น เวลา ๔ ทุ่มกลับพลับพลา

สยามินทร์