วันที่ ๒๕ สิงหาคม ร.ศ. ๑๒๖

วิลลา เฟอสเตนรูห์

เมืองฮอมเบิค

วันที่ ๒๕ สิงหาคม ร. ๔๐ศก ๑๒๖

ถึงกรมดำรง ด้วยฉันไม่ได้ตอบหนังสือเหลวไหลมาก เหตุด้วยตั้งแต่กลับจากกีลมาก็ได้รับเมล์ถี่ ๆ ดังเช่นที่คาด​หมายไว้ว่าจะพลั่กนั้น ออกจะสำลักสำลัก แต่ถ้าหากว่าไม่ประกอบด้วยเหตุผลดังเช่นจะพรรณาต่อไป หมู ดินก็คงไม่พอกหางถึงเพียงนี้ ข้อขัดขวางนั้นเปนไฉน คือต้องหยุดทำอไรอไรหมด ในเวลาเดินทางแลเวลาไปที่คาสเซล บรันสวิก รังบูเย ในการรับรอง ไม่ให้หายใจ ยังอีกส่วนหนึ่งนั้นเบอลินแลปารีส คราวก่อนนับว่าไม่ได้เทียว ครั้งนี้ได้เที่ยว แต่มีวันกำหนดน้อยที่สุด จำต้องตเกียกตกาย จึ่งจะเหนอไรเท่าที่เขาเหน จึ่งตั้งใจไว้เสียว่าจะมาเขียนที่นี่ ครั้นเมื่อมาถึงที่นี่ ซ้ำถูกหมอบังคับให้นอนอยู่ในที่นอน เพราะกินยาสูง ยาอันนี้คือลิยิสตาลิศ กระทำให้หัวใจแรง ซึ่งหมอเขาครึกันมาก การที่จะไปวางยาเช่นนี้ในบางกอกเปนพ้นวิไสย ยาไปไม่ถึงกลายเสียแล้ว หมอฟอนนอรเดน แลหมอเบอมา ก็ไม่สามารถจะวางได้ จะวางยาขนานนี้ได้แต่ฉเพาะเปนโปรเฟสเซอที่ชำนิชำนาญมาก ท่านโปรเฟสเซอทั้งหลายสมมติให้โปรเฟสเซอเกรลเปนผู้วาง ผู้ที่จะวางยาต้องเปนหมอวิเศษแล้ว แลยังซ้ำครึว่าถ้าใครวางถูกต้องดี ยิ่งประเสริฐขึ้นไปอีก จะกำหนดว่าจะให้กินกี่วันก่อนไม่ได้ วันละกี่ครั้งก็กำหนดไม่ได้ จะให้กินต้องตรวจหัวใจทุกครั้ง แล้วผ่อนผันหันเหียนตามหัวใจเดินอย่างไร แลยานั้นกลับกลายเร็ว ที่ผสมให้กินวานนี้กับวันนี้ ว่าพรุ่งนี้จะต้องเปลี่ยนแล้ว มันเซ็งฤๅมันกลายไปเสีย จุ๊กันมาก ประชุมกันเสียออกหน้าสพรั่ง ข้อห้ามปรามนั้นก็มีเพียงต้องให้นอนเหยียด ๆ อย่าให้ทำงานมาก ออกจะขยับ ​ห้ามอาบน้ำ แต่ไกล่เกลี่ยกันก็พออาบได้ แต่ต้องให้หัวเย็น วันแรกห้ามไม่ให้ออกจากเรือน วันที่ ๒ จะให้ออกได้แต่เวลาบ่ายเล็กน้อย ห้ามไม่ให้กินเค็ม อไรจืด ๆ จาง ๆ ให้เหวยเข้าไป ดูก็ไม่สู้กะไร ไม่เดือดร้อนอไร เสียแต่อ้ายที่นอนฝรั่งมันนุ่ม พั้งพาบเขียนหนังสือไม่ได้ หาไม่ก็จะสำราญเราอยู่

หนังสือที่ได้รับนั้น วันที่ ๒๕ แล ๒๙ มิถุนายน วันที่ ๒ ที่ ๙ ที่ ๑๓ ที่ ๑๖ แลที่ ๒๓ กรกฎาคมตามลำดับ จะขอถวายวิสัชนาตอบตามลำดับ

เรื่องจีน ฉันได้รู้จากหนังสือฉบับนี้เองเปนเครื่องเตือนให้ฉันนึกได้ ว่าทำรายงานพูดกับราชทูตจีนค้างไว้ที่ปารีสไม่ได้ส่งไป แค่ได้ส่งข่าวคราวทางโทรเลข นับว่าเปนการสงบไปคราวหนึ่งแล้ว

เรื่องเปลี่ยนที่ลิเคชั่น หวังว่าจะเปนที่ตกลงกันได้ในบางกอกแล้ว เรื่องไล่ผักตบชวาก็เปนการขันอยู่ เรื่องรถไฟแม่กลองสำเร็จได้นั้นก็ดี แต่ใจไม่สู้จะอยากเที่ยว เมื่อนึกเหลียวหลังไปดูการเที่ยวในเมืองไทยของเรากลิ่นจะออกหืน ๆ เพราะเที่ยวที่นี่มันได้เปรียบกันเสียจริง ๆ น่าจะกลับไปอย่าๆ จนกว่าจะโซ จึ่งจะออกสนุก รูปที่ถ่ายซันเรโม ไม่ดีอไรเลย เพราะเปนช่างต้น แต่ฉันแค้นเรื่องถ่ายรูปไม่สำเรจ ก็เลยนับเอาว่าดีไปชั่วคราว รูปไปภายหลังคงจะดีกว่า

ฉบับวันที่ ๒๙ พรรณาถึงเรื่องเลศนั้น ฉันเชื่อว่าคนไทยเราถักได้ดี ไม่ต้องสงไสยเลย จะเปนก็แต่ร้อนนัก เหื่อมือ​จะมาก กับจะหาคนทำยาก ถ้าทำหนักเข้าจะออกเปนฝีในท้องเอา เพราะนั่งกรึ้ง แต่ถ้าทำขายได้ก็ไม่เปนไร กลัวจะขายไม่ได้ด้วยซ้ำไป เลศที่ใช้ในเมืองไทย เห็นว่าตัดเอาม่านที่ทำด้วยตีนใช้ คนก็จะชมว่าสวยเท่ากันกับเลศ ที่ทำด้วยมือ การที่ฉันเอาเข้าไป เพื่อจะให้เหนว่าดีอย่างไรเท่านั้น

เรื่องรับเมืองตราด ได้เหนรายงานพระยาศรีเปนอันเรียบร้อยตลอดหมดแล้ว เปนที่พอใจ ซึ่งเธอตอบเมืองเสียมราฐไปนั้นดีแล้ว

เรื่องเมืองกลันตันน่ารำคานอยู่ เมื่อมันโง่ปานนั้น จะเอาอไรกับมันต่อไปอีก คงรำคานเช่นนี้เสมอไป เรื่องเมืองไทรเปนที่น่าสังเวชอยู่ มันกระเทือนกลับไปถึงเจ้าพระยาไทรอะมะตายูดิน ฉันเข้าใจว่าแกสูบฝิ่นเหมือนกันเสียแล้ว อ้ายพวกชาติเล็ก ๆ อย่างเช่น......................... หัวหน้ามันไปอย่างไร มันก็จะโอนไปตามกันได้ง่าย ๆ เพราะเหตุที่ไม่มีผู้ซึ่งเปนใหญ่ เกลียดอยู่เสียคนหนึ่งฤๅทั้งหมู่ เหนว่า.........................มันครองตัวเองไม่ได้ แล้วกลับหวนนึกว่าฝรั่งมันจะเหนเราครองตัวเองไม่ได้ เหมือนอย่างเราเหน.........................เช่นนี้กระมัง ถ้าให้กรมมเหศวร

^๑ขึ้นเสวยราชก็น่าจะเปนเช่นนั้น เพราะสักเซสเซอของท่านก็แลเหนหน้าเจ้าเดชขึ้นมาโผล่ จนนึกไปว่าเรื่องตั้งไลนออฟสักเซสชั่นขึ้นไว้ ดีฤๅร้าย ถ้าว่าสายของเราเปนเช่นนั้นต่อไปจะทำอย่างไร เรื่องนี้ฉันฟัง งดไว้ที

​เรื่องชายยุคลได้เข้ารับราชการในที่ปลัดทูลฉลองชั่วคราวทำการไปได้ เปนที่ยินดีเปนอันมาก ฉันให้มีความวิตกอยู่ข้อเดียวเท่านั้น ที่เปนผู้ได้รับเอดุเคชั่น จากเมืองแก้วแท้ ความรู้แลความสามารถคงจะมีจริง กลัวแต่จะใจเสาะ หาความศุขมาก ทนกรากกรำไม่ไหว ตามลักษณะแก้ว ๆ เช่นนี้ แต่เด็กยังไม่เคยเห็นอัชฌาไศรยเมื่อโตขึ้นแล้ว ว่าจะทนทานฤๅไม่ ความทนทานในราชการของเมืองเรา ต้องการถึงห้าสิบเปอเซนต์ในความดีอื่น ๆ เพราะฉนั้นจึ่งขอดีใจไว้ครึ่งหนึ่งทีกว่าจะได้เหนความทนทานต่อไป

เรื่องผลไม้เมืองฝรั่งเข้าไปถึงได้ ฉันมีความยินดีนัก ได้ตั้งใจว่าจะส่งเข้าไปอีก จะสำเรจฤๅไม่ กำหนดไม่แน่ แต่ฉันถือว่าฉันเปนออทอริติในเรื่องลูกไม้ ไม่ใช่แต่ชอบเองแต่เดิมมา ซ้ำถูกตาหมอสั่งให้กินด้วย เชื่อว่าบันดาผลไม้ที่กินได้ในเมืองฝรั่ง ฉันจะได้กินแล้วหมดทุกอย่าง อาจจะบอกความลับได้ ว่าหายคิดถึงลูกไม้เมืองไทย ได้มากินลูกไม้เมืองฝรั่งเสียฤดูหนึ่ง แล้วจึ่งกลับไปกินลูกไม้เมืองไทยทุกปีไป ไม่มีความเสียใจเลย ประสาน

^๒ตายนั้น ไม่อัศจรรย์อไรฉเพาะตัวเธอ แต่เปนที่สลดใจ ว่าในหมู่นี้พวกเราร่วมเข้าไป ๕ แล้ว ยิ่งช้าไปมันจะมิเปนเจ้านายแก่ๆ หล่นหยอย ๆ ไปฤๅ เรื่อง.........................ฉันได้รับโทรเลข.........................มีมา ซัดว่า.........................รู้เหนเปนใจ ฟังดูไม่รู้ที่จะเข้าใจอย่างไรได้ จึ่งตอบไปว่าฉันอยู่ทางไกล จะ​ว่าอะไรยังไม่ได้ ครั้นได้รับหนังสือที่มีมาแต่บางกอกจากลูกโต^๓เปนต้น ก็ยิ่งฉงนฉงายใจมากขึ้น ไม่รู้ที่จะเข้ารูปไปทางไหน เพราะรู้น้อยเต็มที จึ่งมากระทำในใจว่าจะนิ่งไว้ดูไปก่อน ได้ข่าวการเจ็บไข้ในบางกอกก็เปนที่ท้อใจ นึกว่าถ้าตัวฉันอยู่ คงจะได้อยู่ในลิสต์นั้นอีกคนหนึ่ง มีความยินดีที่หญิงเล็กนับว่าเปนหายขึ้นได้

การที่รับส่งเมืองพระตบองเปนที่เรียบร้อยไปได้นั้น ก็ดี ฉันได้รับโปสตก๊าดฉบับหนึ่ง มีรูปปราสาทเขมร จากผู้ใดไม่ปรากฏ ตราฆ่าสแตมป์ เขียนว่า บัตตัมบอง แกมโบด เสรจแล้ว บางทีเธอก็จะได้รับเหมือนกัน

หนังสือซึ่งเขียนมาเบื้องต้นนั้น เปนเวลาหยุดพักเมื่อกินยาครั้งแรก แล้วได้ลุกขึ้นไปถ่ายรูปเสียครั้งหนึ่ง เสรจแล้วกลับมากินน้ำชา แล้วกินยาเปนครั้งที่ ๒ บัดนี้ถึงเวลาพักอีก จึ่งขออนุสนธิหนังสือฉบับนี้ต่อไป โปสต์ก๊าดที่ส่งมานั้น เปนที่ยินดี จะได้เก็บรวบรวมในเล่มหนึ่ง หนังสือใบลานได้ร่างไว้ถวายกรมหลวงวชิรญาณฉบับหนึ่งไม่สำเรจ ทายกันอยู่ว่านี่จะฉุนฤๅไม่ ฉันอาจจะอวดอ้างว่า ถ้าฉันทำแล้วไม่ฉุนเปนอันขาด เรื่องเมืองสตูนเหนจะไม่เปนการยากบากอันใด

เรื่องบอกศักราชนั้น เปนการที่กะถูกต้อง ข้างนี้ก็ได้บอกภาษามคธด้วย แต่ชะนะบางกอกที่มีผู้บอกภาษาฝรั่งอีกครั้งหนึ่งเปนที่ ๓ ได้ฮาเนือง ๆ ด้วยเรื่องจ๋าม ขอให้ทาย​ว่าใครเปนผู้บอก การเลี้ยงวันพุฒวันเสาร์ ดูเปนการน่าสนุกสนานดีอยู่

เรื่องลูกชายเล็ก

^๔เจ็บนั้น ฉันเหนว่าคนที่เข้าไปจากยุโรปคงจะอ้วน ๆ เข้าไป กลับไปอยู่หน่อยหนึ่งก็ผอมลงทุกคน ลูกชายเล็กกลับไปครั้งนี้ผอมไปแล้ว จึ่งได้เจ็บเร็ว จิระกับลูกนั้นกลายเปนขี้โรคยับเยินไปเสียแล้ว

เรื่องส่งของคงยังจะมีเนือง ๆ ต่อไปเสมอ แต่ไม่ใช่เปนของใหม่ สิ่งของที่จะส่งทางเมล์ ออกจะหมด ๆ ไม่มีอไรแล้ว สิ่งใดที่จะต้องส่งต่อไปอีกบ้าง คงจะเปนส่งทางโปสตโดยมาก

เรื่องเกาวแมนนั้น เดี๋ยวนี้พ้นโทษ ได้ออกจากคลังแก้วซึ่งเก็บไว้สองเดือน บัดนี้ได้มาด้วย เรียบร้อยดีขึ้นมาก จะได้ตามไปทุกแห่งจนกว่าจะกลับ อนุโมทนาในการทำบุญเลี้ยงโต๊ะฝรั่ง ในเรื่องจะเปลี่ยนทูตนี้ ไม่ได้ระแคะระคายที่ปารีสเลย การซึ่งเธอได้เปนธุระในเรื่องเจ็บไข้ เปนที่ขอบใจอย่างยิ่ง ซึ่งไม่ต้องพรรณา แต่มีความวิตกด้วยเรื่องเจ้าสารภี

^๕เปนอันมาก ด้วยแกได้เจ็บมาหลายหนแล้ว เจ็บเปนโรคภายใน เหนว่าอาการลึกอยู่ ถ้าปล่อยให้หมอไรเตอหลง ๆ ลืม ๆ อยู่อย่างนี้ เหนจะเอาชีวิตรไม่รอด ซึ่งเธอเอาหมอปัวไปรักษานั้น นับว่าเปนได้ทำบุญคุณแก่ฉันอย่างยิ่ง นึกวิตกไปว่ากลัวจะออกมารับที่สิงคโปร์ไม่ได้ ถึงว่าได้มาเที่ยวแส่กินกับเข้าฝรั่ง ​ดีอย่างไรที่ไหนได้กินหมด ก็ไม่หายอยากกับเข้าไทย การที่จะไปในเรือเมล์ซักเซนไม่วิตกอันใด กลัวเวลาไปเรือมหาจักรกรี กินกับเข้าฝรั่งก็ไม่ได้ กับเข้าไทยก็ไม่ดี จะโซเสียก่อนถึงบางกอก เพราะท้องฉันเปนคนแก่ กินเข้าไม่ได้สองวันก็สิ้นแรง

เมื่อเขียนหนังสืออยู่นี้ ได้รับเมล์อีกสองฉบับพร้อมกัน คือหนังสือวันที่ ๒๖ เดือนกรกฎาคม ฉบับหนึ่งตอบรับของวันเกิดลูกเอียด มีความยินดี ที่พระประธานวัดราชนัดดาไม่งาม ถ้างามก็ยังจะอยากไปดูไม่หาย

ในหนังสือฉบับนี้ ว่าพระยาคทาธรเข้ามาถึงเมืองกระบินทร์ แต่ได้ทราบโทรเลขว่าเข้ามาถึงบางกอก ฉันได้มีโทรเลขไปแล้ว เรื่องที่นายตุ่มให้การถึงเมืองเขมรนั้นก็แปลกดี .........................นี่บัดซบเต็มที มาก็มาถูกฝรั่งเศสเม้ก

^๖ต่าง ๆ มันระวังแสนสาหัสแล้ว จะว่าท่านดีทุกอย่าง อ้ายปาวียังอดหัวเราะไม่ได้ ถามกันถึงเรื่องเล่นลคร ว่าได้เล่นที่ปารีสสองวันเท่านั้น คือเล่นที่ของซิลิเซวันหนึ่ง เล่นที่บัวเดอบุลอนยวันหนึ่ง นอกนั้นเขาก็ขี่รถเที่ยว ต้องเอารถหลังใหญ่ประทุก เที่ยวได้ลอยแพไปตามปารีส ท่านผู้ที่มาอาตั๊ดฉันก็เล่าถึงเรื่องเคร กริ้วอย่างฝรั่ง คือไม่เหมือนอย่างลครฝรั่งเปนต้น จรูญหลบไม่ไปดู ทั้งที่ได้ก๊าดเชิญเพราะกลัวจะไปเจอ......................... ไม่รู้ที่จะทำท่าอย่างไร

​เธอคงจะอยากรู้เปนอันมาก ว่าฉันได้พูดกับอ้ายปาวีอย่างไร มันเจ้าก้า

^๗เหลือสติกำลัง เปนอย่างที่คุ้นเคยกันมาเก่าแก่ ถามถึงท่านเล็ก^๘ ถามถึงพระยาสุรศักดิ์ พูดไทยทั้งนั้น แต่เสียงพูดไทยนั้น.........................มากกว่าอย่างอื่น ดังแกว่งกะร่องกะแร่งเสียงเปนลาว เข้าใจรัวๆ รางๆ เข้ามารับอาสาเปนล่ามฉัน พูดกับลูกสาวเปรซิเดนต์ ฉันก็ออกจะไม่อยากพูดกับมัน จำใจต้องพูด ครั้นเวลาเลิก ออกมายืนเกะกะกันตามเคย ฉันจึ่งไปจับหัวไหล่เขย่าเปนการหยอก มันบอกว่ามันมีความยินดีที่การตกลงกันเรียบร้อย ฉันว่าข้าต้องการจะให้เรียบร้อยมานานนักหนาแล้ว มันเรียบไม่ได้ก็เพราะเจ้า ถ้าเจ้าพูดเสียตรง ๆ อย่างเช่นที่ได้ตกลงกันครั้งนี้ ที่ไหนมันจะลำบากมาเปนสิบเอ็ดสิบสองปี ข้าไม่โทษคนอื่น โทษเจ้าทั้งนั้น มันหัวร่อ เรี่ยมากจนหน้าแดง บอกว่ามีความเสียใจเปนอันมาก ที่จริงความที่วุ่นวายมากไปเพราะอังกฤษเข้าแซก ฉันเหนพอแล้วก็เลยพูดเรื่องอื่นต่อไป ตาเปรซิเดนต์นั้นไม่มีบาปจริงๆ แกหมายว่าฉันชอบปาวี อ้ายปาวีเหนจะคุยไว้มาก ไปจากฉันยังไปคุยกับอ้ายปาวีอยู่เปนนาน อ้ายนั่นกุ^๙อไรกลุ้มทีเดียว ความไม่รู้สึกของเปรสิเดนต์นั้น จนกระทั่งฉันมาปารีสครั้งก่อนแกก็ไม่รู้ ถามเออออว่าเคยมาแล้วฤๅยัง ดูอัธยาไศรยไม่เปน​พวกไหน ไม่จมอยู่ในทางราชการอย่างใด จนน่าที่ของแกเองก็ต้องมีมองสเออโมลาต์ ชีฟเดอโปโตโคล พุ้ยไม่ว่าอไรต่ออไร จนจะเดินทางไหนกลับเมื่อใดก็พุ้ยกันเรื่อย เดินไปแล้วบอกว่าใต้เท้าเดินทางโน้นเหนจะดี ต้องย้อนกลับ แกไม่ร่ม^๑๐เลย ชาส่วนบุคคลของแกก็ยังมี เปนคนแก่ชา ๆ เช่นไข่เปื้อนหนวดไม่รู้สึกตัว บ่าวเข้าไปเตือน ไม่ได้ยิน แกถามหา สามหนสี่หน ดังนี้เปนต้น ท่านผู้หญิงอยู่ข้างจะว่องไวกว่ายายคุ้ม แกออกชอบฉันมากทีเดียว ถึงออกอุทาน เสียแต่พูดภาษากันไม่ได้ ต้องอาไศรยคนอื่นเปนล่าม

การที่มารักษาตัวฮอมเบิคนี้ ฉันก็เหนกิริยาเอมเบอเรอ

^๑๑อยู่แล้วว่าชอบ แต่ยังไม่คิดเหนเลยว่าจะโปรดอี๋มากถึงเพียงนี้ เวลาฉันอยู่ปารีสสู้เสดจมาเองถึงที่นี่ เปนลักษณะปรูดไปปรูดมาของเอมเปอเรอ สั่งให้ลูกชายที่ ๒ คอยรับ สอนจนกระทั่งให้ติดตราจักรกรี อย่างที่เอมเปอเรอนึกเอง เสดจไปตรวจคัวร์เฮาสแลที่ต่าง ๆ สั่งให้จัดการรับรอง ให้รับเหมือนอย่างเอมเปอเรอเสดจมา ถ้าหากว่าเปนคนอื่นมิใช่เอมเปอเรอก็จะเฉย ๆ นี่แกเปนคนอย่างที่เรียกว่าตัชชิจริง ๆ ที่อาบน้ำอันนี้เปนของเอมเปอเรอคิดบำรุงขึ้นเอง ที่มาที่นี่นั้นก็ถูกใจเข้าไปกระทงหนึ่งแล้ว ยังซ้ำหมอก็เปนเยอรมัน เปนที่เลื่องลือด้วยคุณวิชาของชาติ ถูกพระไทยเข้าไปอีกกระทงหนึ่งด้วย ตา​โปรเฟสเซอไบเยอแลตาอ้วน ซึ่งไม่ได้เข้าในราชสำนัก แต่เอมเปอเรอมาหาฉัน พบ ยังหยุดคุยได้ทั้ง ๑๐ มินิต ๒๐ มินิตทุกคราว ลูบคลำเรื่อยทีเดียว ตราตาอ้วนไม่ได้ขอได้ร้องอไรเลย หยอดมาให้เฉย ๆ ได้ เวลานี้กำลังเที่ยวหาหมอกันขุ่นอยู่ทั้งออสเตรียแลเยอรมนี ในว่าทั้งสองประเทศตกลงไว้ ว่าถ้าโปรเฟสเซอ ๔ คนนี้ตกลงเลือกเอาผู้ใดสำหรับรักษาฉัน จะตั้งให้ผู้นั้นเปนโปรเฟสเซอสำหรับเข้าไปเมืองไทย อย่างเดียวกันกับที่ไปรักษาสุลต่านออฟเตอกีก็ได้รับที่ตั้งเปนโปรเฟสเซอภายหลังเหมือนกัน การรักษาภาใจท่านพวกหมอเหล่านี้อยู่ข้างสู้ส้ามาก ประจงกันจริงๆ เกี่ยวแก่การรับสั่งรับเสียอะไรด้วย ไม่ใช่แต่จะได้เงินจากเรา จะทำให้มีชื่อเสียงเปนที่โปรดปรานทางนี้ได้ด้วย ฉันเชื่อว่าคงจะได้รับรักษาอย่างเต็มที่ที่เขาจะรักษาได้ แต่เสียแต่เรื่องเมื่อยไม่รู้จักจริงๆ บอกเข้าออกจะตกใจเกิน ๆ ไป จึ่งต้องตกลงเปนระงับ ให้แกรักษาอย่างอื่น เมื่อยเรานวดเอาได้ รวบรวมใจความว่าถ้าหายอื่นแล้วก็จะหายเมื่อยด้วย เท็จจริงฉันใดก็จะได้ฟังไปดู ฉันรู้สึกมีความสบายเปนอันมาก

จุฬาลงกรณ์ ปร.