วันที่ ๑ ตุลาคม ร.ศ. ๑๒๖

​GRAND HOTEL VILLA D'ESTE

CERNOBBIO

LAC DE COMO

วันที่ ๑ ตุลาคม ๔๐ศก ๑๒๖

ถึงกรมดำรง

ฉันได้รับหนังสือจำนวนเดือนสิงหาคมของเธอถึง ๕ ฉบับ คือวันที่ ๑๐, ๑๓, ๒๐, ๒๓, ๒๘, ไม่ได้ตอบสักฉบับเดียว ดูเหมือนหนึ่งไม่พอใจที่จะอ่าน แต่ความจริงไม่ได้เปนเช่นนั้น เวลาที่หนังสือมาถึง ฉะเพาะถูกเวลาที่ฉันไม่สบาย ฉันก็ไม่ได้จำวัดก็ไม่หลับ ใจคอเหือดแห้งโรเร ด้วยโรคภัยเบียดเบียน จะว่าเปนผลแห่งการรักษา ตามที่หมอใส่ใจว่าเปนเช่นนั้น หรือจะเปนเพราะโรคประจำปีกำเริบในเวลาก่อนเฉลิมพระชนมพรรษาตามเคย ก็ออกจะถูกทั้ง ๒ อย่าง มันเปนปัจจัยกันอยู่ แต่โรคภัยอะไร มันก็ไม่หนักหนารุนแรงเหมือนกับที่อยู่เปล่า ไม่รู้ว่าจะทำอะไร เล่นอ้ายอ้อแอ้

^๑ก็แล้ว ที่สุดจนถึงเล่นต่อแต้ม มีความเสียใจที่เล่นไพ่ไม่เปน จะหัดเล่นก็ขี้เกียจ รู้สึกว่าเหมือนกับละราชสมบัติออกทรงผนวช ซึ่งฉันได้สั่งไว้ว่าถ้าออกบวชเมื่อไร ให้คอยเตือน ด้วยรู้แล้วว่าคงจะตายในปีนั้น นี่ได้มาชิมรศความอยู่กินเช่นนั้น ถ้าขืนขังไว้ช้าก็เห็นจะไม่ได้การ เรื่องกับเข้าเยอรมันอย่าได้เชื่อถือสมาคมเลย มันกินไม่เปนแท้ๆ ในการที่จะเอาเข้าไปกลับจะเทออกมา การที่ได้กินเลี้ยงในเยอรมันแต่ก่อน พอทนได้ เพราะเหตุที่เขาทำ​อย่างฝรั่งเศส ถูกอย่างเยอรมันแท้เข้าเหลือสติกำลัง มาตั้งตัวได้ที่หนีมาปาริส แต่ครั้นมาคราวหลัง ซ้ำเข้ามันก็สิ้นสนุกไป อาหารยังอร่อยแต่อ้ายเรามันเถร ต้องงดเล่นเรื่องที่ประกอบกัน มันก็สนุกเก้อ ๆ ไป ลงปลายก็เบื่อ โรคเบื่อนี่ร้ายกาจนัก ถึงจะมีงานทำเช่นจะเขียนหนังสือตอบ ใจมันไม่ทำ เขียนอะไรก็แห้งป่นปี้ ในที่นี้ไม่ต้องการที่จะกล่าวซ้ำ ว่าความคิดจะกลับนั้นเปนอย่างไร ความคิดอันนี้มามีขึ้นได้ในปาริส เมื่อได้กินอาหารดี กำลังโซอยู่ที่ฮอมเบิค เหมือนดังกับตกอยู่ในก้นบ่ออันลึกนึกอะไรไม่ออก ความคิดอันนี้ที่จริงมีบริวารซึ่งมีผู้ยุ ด้วยเห็นว่าฉันได้ความลำบากในการอุปถากไม่พอ ไม่ได้มีความศุขเสียเลย ตั้งแต่หาคนนวดไม่ได้สักคนเดียว ควรจะรับเอาผู้หญิงที่เคยนวดฟั้นปฏิบัติให้ออกมาด้วยเรือมหาจักรกรี ถ้าได้พยาบาลให้สบายใน ๙ วัน ๑๐ วัน ไปถึงบางกอกจะผ่องใสดีขึ้นกว่าที่เปนอยู่บัดนี้ เพราะปินังก็เคยมากัน ไม่มีที่ขัดขวางอันใด ฉันก็เห็นด้วย แต่ครั้นมาคิด ๆ ไปเห็นว่ามีคอมปลิเคตหลายอย่าง ในข้อต้นจะต้องร้อนถึง......................... ถ้า.........................แล้วจะลักออกมาคโมยออกมาก็ไม่ได้ ต้องบอกทูตขรณ์ตรีเศียร กลายเปนออฟฟิเชียลขึ้นที่สิงกโปร์ การมันใหญ่โตวุ่นวายมาก น่ารำคาน ถ้า......................... ให้คนอื่นออกมามันก็เปนข้ามกราย จะมีคนพูดคนคิดไปต่างๆ อีกอย่างหนึ่งนั้น ความตั้งใจของฉัน ที่คิดร่นเวลาให้เร็วเข้าเพื่อจะเอา​ไปใช้ฝั่งตวันออก ด้วยเห็นว่าจะเปนเกียรติยศและเปนคุณให้ผลดี จะกลายเปนต้องการจะไปพบผู้หญิง เอาราชการมา ตั้งเพื่อเหตุ อีกอย่างหนึ่งนั้น มาด้วยกันก็เปนกอง ได้ความลำบากด้วยกันมากบ้างน้อยบ้างตามกำลังร่างกาย จะไปคิดหาความศุขก่อนเขามันก็ไม่สู้ดี จึ่งได้เลีกความคิดอันนี้เสีย แต่ความสัตย์ความจริง ใช่จะมุ่งหมายด้วยตัณหาราคะอย่างหนึ่งอย่างใด ความเดือดร้อนอย่างเดียวด้วยเรื่องการบำรุงร่างกายบกพร่องเหลือประมาณ ด้วยฉันเปนคนมีโรค และเคยได้รับความอุปถัมภ์บำรุงอย่างดี มาตกทุกข์ได้ยากเช่นนี้ ได้ความเดือดร้อนแสนสาหัส ตาอ้นเปนทีว่าค่อยยังชั่วหน่อยในการนวดก็บอกป่วยไปเสียแล้ว และความเขลาของแกนะเหลือประมาณ อยู่ด้วยก็รู้สึกเหมือนอยู่กับยายลิ้มเฝ้าที่ อ้ายฟ้อนนั้นดีก็แต่ขับรถ ไม่ผิดอะไรกันกับอ้ายสงของดุ๊ก อ้ายหมาของเธอ จะเอาเข้ามาใช้อยู่ข้างที่นอน รศชาติอย่างไร ก็อย่างนั้น ถ้าเทียบกับฉันก็เหมือนเอาอี่จูเฝ้าที่มาใช้ในที่นอน ไม่รู้ว่าไลฟของผู้ดีเขาประพฤติอย่างไร ที่จะใช้ได้จริงก็แต่.........................คนเดียว มันเปนผู้ดีและรู้อัชฌาไศรยกันมา เดี๋ยวนี้ดีขึ้นแต่ก็นั่นและ ธรรมดาคน ไม่ว่าผู้หญิงผู้ชาย ถ้าถึงความบริบูรณ์มากเข้า ความอดทนก็น้อยลง จะดีขึ้นได้ก็เพียงสองสาม ที่จะให้เต็มเกลียวอย่างแต่ก่อนไม่ได้ เพราะเขาเคยบริบูรณ์สบายมาเสียถึง ๑๐ ปีแล้ว เจ้านายก็ดี เจ้าจอมก็ดี ​ที่มีความบริบูรณ์สบายเปนคนโตคนใหญ่ขึ้นแล้วก็ห่างเหินไป ด้วยเรื่องปราดถนาความศุขกายซึ่งเราจะต้องลดให้ เมื่อเราไม่ยอมลดให้ก็ห่างออกไป ความจริงมันเปนอยู่เช่นนี้ แต่ไม่มีใครจะคิดเห็นได้ มักจะเห็นไปว่าเก่าเข้าก็จืดไป ความปลงเห็นเช่นนี้ ฉันได้เคยพูดกับกรมหลวงนริศร แต่ไม่ใคร่จะได้พูดกับใคร เพราะไม่เห็นว่าใครจะเข้าใจได้ การที่จะคิดแก้ไปก็ไม่ได้เท่าใด เพียง ๑๐ วัน ทนมาแต่ไหนทนมาได้ ทำไมจึ่งจะต้องไปแก้ในเวลานั้น มีข้อที่น่าเสียดายอยู่อย่างเดียวเพียงหญิงเล็กที่หายฝีในท้องขึ้นมาได้ ถ้าได้มาเที่ยวทเลเสียจะเปนเครื่องบำรุงร่างกายดีเปนอันมาก หญิงกลางตั้งแต่ฉันมาไม่ได้เคยหายเปนฝีเลย จนทราบว่าไผ่ผอมเต็มที ถ้าได้เที่ยวเสียสัก ๑๔-๑๕ วัน เข้าใจว่าคงจะหายได้ เมื่อไม่ได้มาครั้งนี้ เวลาใดซึ่งฉันจะออกมาเลอีก ก็เห็นจะไม่ใคร่มีไปช้านาน เพราะเหม็นเบื่อไปเต็มที่แล้ว ถ้าจะให้มาแต่ลำพัง ก็คงไม่ยอมมา เพราะพวกนี้เขาถือลัทธิกันอยู่เช่นนั้น ข้อนี้และเปนที่ฉันเสียดายนัก หนังสือฉบับนี้คงจะไปถึงก่อนฉันไม่กี่วัน ไม่ใช่ว่าเธอรู้ความประสงค์แล้ว จะคิดจัดการอย่างไรทัน เพราะฉนั้นจึงเปนหนังสือที่ปรับทุกข์อย่างบริสุทธิ์แท้ ไม่ได้ทำกลอุบายอย่างหนึ่งอย่างใด อยากแต่จะให้มีผู้รู้ไว้ว่าน้ำใจฉันนึกอย่างไร เพียงเท่านั้น

​หมู่นี้ดูค่อยสบายขึ้น เหตุด้วยกินอาหารไม่ค่อยคลื่น เห็นจะเปนลงปลายวีกที่ ๖ ด้วยตาหมอแกรู้แล้ว ว่าฉันจะเปนเช่นนี้ เมื่อเวลาจะให้กินยาลิจิสเตลิซ จึ่งตั้งเขตรไว้ว่า ๖ วีก ฉันไปขอต่อแกเพียง ๔ วีก แกยอมก็คงจะเพราะนึกว่า ๔ วีกก็คงยังชั่วขึ้นแล้ว แต่ที่แท้กินเข้าไม่ได้มาจนถึงวีกที่ ๕ เมื่อลักมาปาริส พอได้อาหารดีหน่อยหนึ่งก็มิใช่กินได้เต็มภูมเท่าขนาดที่เคยกิน วันแรกออกจะกลืนไม่ลงด้วยซ้ำไป ค่อยทวีขึ้นทีละน้อย ไม่ทันถึงกึ่งที่เคยกินก็ต้องกลับไป กลับมาคราวหลังอาหารก็ยังไม่ตั้งขึ้นได้เท่าปรกติ พึ่งจะมาค่อยดีขึ้นที่นี่เอง ร่างกายก็ไม่เต็มที่เหมือนเมื่อแรกยังไม่ได้ไปอยู่ฮอมเบิค แต่ชีพจรดีขึ้นจริง แรงมากขึ้น บางทีจะได้ผลในเวลาขากลับไปในเรือนี้เอง เสียดายมากที่ตั้งต้นช้าไป ถ้าลงมือเสียแต่แรกจะได้ผลดีกว่านี่เปนอันมาก

วันนี้เปนวัน แอกเซสชัน ครบ ๓๙ ปี ใจคอค่อยสบายขึ้น เห็นทีก็จะยังไม่ตาย

จุฬาลงกรณ์ ปร.