วันที่ ๑๐ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๖

​เรืออัลเบียน เหนือโบดือ

วันที่ ๑๐ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๖

ถึงกรมหลวงดำรง,

ความเหลวไหลของฉันหมู่นี้อยู่ข้างจะจัดเต็มที ได้รับหนังสือวันที่ ๒๐ เดือนพฤศภาคม เขียนตอบแล้วไปได้สักครึ่งน่ากระดาด ติดอะไรต่ออะไร พอว่างลงเขียนใหม่ ได้สัก ๖-๗ บรรทัดค้างอีก เลยจนรู้สึกว่าหนังสือฉบับนั้นไม่เปนรศ มีอินเตอรับชันมากนัก จึ่งเขียนเสียใหม่ ในเวลาว่างวันนี้ ซึ่งมีหนังสืออยู่ตั้งพะเนิน ข้อที่เหลวใหลไปเช่นนี้ ด้วยเหตุ ๔ ประการ ประการหนึ่งในทเลทำอะไรไม่ได้ ประการ ๒ ในรถไฟทำอะไรไม่ได้ ประการ ๓ เปนพระราชาไปอยู่ในวังพระราชา ถูกเขาเอ็นเตอเทนเสียงอม ประการ ๔ ต้องไปอยุดคั่งในเรื่องรักษาตัว บทจะเที่ยวขึ้นมา วิ่งร้อนก้นเปนไฟจุด ปารีส ๓ วัน ลอนดอน ๓ วัน พอหรือไม่? ขอให้พิจารณาดู เหตุไฉนจึ่งต้องทำโปรแกรมเช่นนี้ ไม่เฉพาะแต่ถูกหมอบังคับการข้างหลัง ถูกบังคับข้างหน้า จำจะต้องขึ้นไปนอรเวในเดือนยุไล พ้นไปก็เลต แต่ความจริงฤดูผ่อนให้ แต่หากเรารู้ไม่เท่า ฤดูเมืองฝรั่งเวลานี้เลตหมดทุกอย่าง ถ้าจะขึ้นมากลางเดือนยุไล กลับกลางเดือนออกัสต์ ขยับจะเปนเวลาดีซ้ำไป และมิใช่เขลา ไม่รู้สึก แต่เลื่อนไม่ได้อีก เพราะเหตุที่ไปนัดเขาระไว้ตลอด ตั้งแต่บรันซวิก ซานเซบัสเตียน มุนิก วิเอนา ผูกคอตายไว้หมดแล้วทั้งนั้น จึ่งต้องแล่นอยุดไม่ลง ซึ่งอะธิบายมากเช่นนี้ เพราะเปนหลอดไฮโปร​แกรมเมเกอร์ คงจะเห็นความลำบากในการกะโปรแกรมเช่นนี้ บัดนี้จะกลับกล่าวถึงหนังสือที่มีมา

เรื่องที่เปิดหนังสือผิดนั้น ขออย่าให้มีความวิตกเลย ไม่มีความรังเกียจ ว่าด้วยการที่จะคิดพิมพ์หนังสือ ตามวิธีที่จะคิดแก้ไขเอดิตนั้นเปนที่พอใจแล้ว ที่จะพิมพ์ในกองลหุโทษก็เปนที่ชอบใจ แต่ที่จะคอยตัวพิมพ์ซึ่งกรมสมมตจะหานั้น เห็นจะช้าเวลานัก จะสำเร็จหรือไม่สำเร็จไม่แน่ ขนาดสมุดได้บอกไปทางโทรเลข หวังว่าจะเปนที่เข้าใจแล้ว ฉันไม่อยากให้เล่มโต ถืออ่านยาก อยากจะให้เท่าสมุดแตรเวลลิงบุ๊กทั้งปวง เพราะหนังสือนี้ไม่ใช่เปนตำหรับตำรา หวังจะให้เห็นเปนหนังสืออ่านเล่นอย่างคัดจากไดอรีมาลง ตั้งชื่อเผิน ๆ เช่นกับให้ชื่อว่า “ไกลบ้าน” คล้าย ๆ กับที่คัดจากไดอรีของกวีนวิกตอเรีย ส่วนหลักถานนั้นเอาไว้ให้พระยาศรีกับหม่อมนเรนทรเขากล่าว ฉันจะอ้างพุ่งไปถึงหนังสือ ๒ ฉบับนั้น

ส่วนรูปที่ทำ ฉันได้ให้บริพัตรจัดการกับอัลเบิส

^๑ จ้างเขาพิมพ์เปนแผ่น ๆ กว้างไว้หน่อยหนึ่ง เวลาจะเย็บเข้าสมุดตัดที่เหลือออกเสียได้ ได้สั่งให้พิมพ์ไว้ ๕๐๐ กระดาดก็ได้สั่งแล้ว จะให้ส่งในเดือนอ็อกโตเบอร์

เรื่องของฝากที่เปนความลำบากแก่เธอมากนั้น หวังว่าจะเปนที่เรียบร้อยดีหมดแล้ว ส่วนของที่ฝากออกมานั้น อย่าฝากเลย เสียเงินและลำบากเปล่า ๆ มหาดเล็กของฉันถ้าใครฝากของออกมาให้แล้วหน้าเขาง้ำลงไปอยู่สดือ โกรธทุกที ​เพราะลำบากที่จะต้องเก็บเขี่ย ป่วยการนอน และต้องนึกมากนัก ขาดเวลาเข้าฌาน

เรื่องการรับส่งเมือง เข้าใจว่าเปนที่สำเร็จเรียบร้อยกันหมดแล้ว ยังมีความวิตกอยู่อย่างเดียวแต่เรื่องเมืองไทรย์ ฉันได้รับหนังสือ ฮาตฉบับหนึ่ง คาร์แน็ก

^๒ส่งมาให้ดูด้วยฉบับหนึ่ง ปรากฏว่าเจ้าพระยาไทรย์^๓ลุกขึ้นเต้นดีใจ ในการที่ราชามุดดา^๔ตาย และคิดจะไม่มีราชามุดดาต่อไปอีก ไม่คบฝรั่งต่อไปอีก ในหนังสือฉบับนี้ กล่าวตรงถึงว่า เจ้าพระยาไทรยแมด แต่วิไสยฝรั่ง การเรื่องมีเมียเปนการใหญ่ ราชามุดดาตาย ทำให้แกต้องรอแต่งงานไปด้วย บางทีจะหงุดหงิดมาก ในท้ายหนังสือลงขอพาเมียเฝ้าที่ปินัง แต่การที่ฉันจะกลับนั้นมันก็เก่งอยู่บ้าง จะเอาเรือแฮมเบิกอะเมริกาไลนไม่ได้ เพราะมันเกรงใจกัน นอดตอยเชอลอยด์^๕จะให้เรือลำอื่นก็ไม่ได้ จำเพาะต้องซักเซนลำเก่า เมื่อขามาว่าขาดทุน เพราะต้องตกแต่ง ขากลับจะไม่ขึ้นเงิน เอาเท่าเมื่อมา แต่จะงดไม่แวะเอเด็นและปินัง ซึ่งฉันก็ชอบ แต่ขาดเรื่องเมืองไทรย ซึ่งไม่รู้ว่าเธอจะให้ทำอะไรบ้าง แต่ถ้าจะให้ทำอะไรในเมืองไทรย จำจะต้องให้ฉันรู้ล่วงน่าเสียก่อนโดยเลอียดรอบคอบที่เมืองโคลัมโบ หรือก่อนนั้นบ้างก็ตาม ถ้าหากว่าเปนการจำเปนจะมีประโยชน์​ในราชการ ฉันจะคิดแวะเมืองปินังให้ได้ อย่างน้อยก็ไม่ต้องขึ้นบก อยุดเพียงสักชั่วโมง ๑ หรือ ๒ ชั่วโมง คงไม่มีข้อขัดขวางอันใด

หนังสือวันที่ ๒๗ เดือนพฤศภาคม ได้ฟังเรื่องวิสาคะเปนที่ชื่นใจ แต่เรื่องโมโตคาร์นั้น มีประโยชน์แต่ในเมืองเล็กๆ แต่ถ้าใน เดาน ใน ซิตี อยู่ข้างจะไม่สู้คอนวีเนียนต์นัก เหตุด้วยคนขับรถของเราไม่รู้แห่ง ว่าที่ใดอยู่แห่งใด นึกจะไปแห่งนี้มันพุ่งไปแห่งโน้น เสียเวลามากๆ สู้ขึ้นรถจ้างในเมืองนั้นไม่ได้ อ้ายสาระถีมันปรุ จะเที่ยวทางยาวก็ได้ทางสั้นก็ได้ ถ้ายิ่งในเมืองใหญ่เช่นลอนดอนและปาริส เปนอันไม่ต้องการโมโตคาร์ของเราเลย เปลืองเงินเปล่าๆ ทั้งประดักประเดิด ไปมาที่ไหนก็ยาก โอโตโมบีลมันเกลื่อนไปตามถนน จะอยากไปรถอะไร ตั้งแต่ ออมนิบัส รถเปิด รถปิด จนกระทั่งรถแก๊ป มันขับก็คล่อง หลบหลีกว่องไวจะไปไหนก็รู้จักทาง ไอเดียที่คิดเอารถโมโตคาร์มาขี่เมืองฝรั่งนั้น ดีอยู่แต่เมืองเช่นซานเรโม แลเวลาเดินทางผ่านเมือง แต่ก็มีริสกีมาก ตั้งแต่ตากฝนเปนต้น จนกระทั่งโดนรถไฟเปนที่สุด อย่าริเอามาเลยดีกว่า ความสนุกและความสบายไม่คุ้มความลำบาก

เรื่องรถกรมนเรศร มีความยินดีที่จะได้ไปเห็น คราวนี้เงียบเชียบไม่เห็นมีหนังสือมาเลย ลูกได้ตราก็ไม่อนุโมทนา ครั้งก่อนเคยอนุโมทนา เรื่องอาการหญิงเล็กนั้น ฉันเห็นว่า​อย่างไรๆ ก็ไม่หาย โดยจะหายเรื่องนี้ ฉันเห็นว่าคงจะเปนเรื่องอื่น เพราะร่างกายไม่บริบูรณ์เลย

ขออวดว่า ตั้งแต่พ้นตรอนเจ็มมานี้ ยังไม่มีคนไทยเคยมา พระราชาได้มาเปนคนแรก เที่ยวแถบนี้ เก่งหรือไม่ ? จะบอกว่ากะไรให้ย่อสั้นยิ่งกว่าที่เขาเขียนรูป อาร์กติก เอกสปิดิชัน ในสมุดและในหนังสือพิมพ์ต่าง ๆ นั้น จริงหมด เหมือนจริง ๆ ทั้งนั้น จะยักเยื้องบอกอย่างอื่นไม่ได้ มีอะไรเล่าถมไป แต่ไม่เล่า ขอจบเท่านี้ เพราะมากแล้ว คิดถึงจริง ๆ

จุฬาลงกรณ์ ปร.